Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1950

[p. 25]

De Klucht van Koster Johannes

Van de ongeveer negentig spelen die in de verzamelbundels van Trou moet blijcken bewaard gebleven zijn, is het grootste gedeelte nog onuitgegeven. Daar een volledige uitgave van dit belangrijke archief helaas voor afzienbare tijd wel een vrome wens zal moeten blijven, zal men zich moeten vergenoegen met nu en dan een enkel stuk te publiceren wanneer en waar daarvoor gelegenheid is. Tot nog toe is dit, behalve in de door Kalff bezorgde bundel (1889), hoofdzakelijk geschied in de vorm van dissertaties, een enkele maal ook in tijdschriften, en zo verschijnt nu ook dit spel van Koster Johannes in ons Jaarboek, hoewel ondergetekende geen voorstander is van het publiceren van teksten van enige omvang in periodieken. Het stuk komt voor in het hs. G uit het genoemde archief, waaruit al het meeste is uitgegeven (het bevat immers alleen kluchten, wat nog het meest aantrekkelijke materiaal is), en beslaat daarin de bladzijden 123 v^o tot 128 r^o. Hoewel het zeker niet tot de beste van deze bundel behoort, is het toch niet zonder belang wegens het voornaamste motief dat er in voorkomt: het motief nl. van het spel met de naam ^Niemand. Sedert het grapje van Odysseus met de reus Polyphemus heeft dit motief een hele geschiedenis, die hier niet in bijzonderheden behoeft te worden nagegaan. Het zij voldoende er aan te herinneren dat het ook in de Nederlandse literatuur zijn traditie heeft, o.a. door het verhaal Van sinte Niemant, ende van zijn wonderlijc leven in de bundel Veelderhande Geneuchlijcke Dichten⁽¹⁾ en in Iz. Vos' komedie Iemant en Niemant, die teruggaat op een Engels stuk, Nobody and Somebody⁽²⁾. Chronologisch de naaste buur van onze koster Niemand is wel de ‘Niemandt’ die optreedt in de proloog van de Zeven Spelen van die wercken der Bermherticheyd (Amst. 1591) als tegenspeler van ‘Elck-een’⁽³⁾. In ons stuk is Niemand een schuilnaam die de minnaar van een getrouwde vrouw aanneemt om niet verraden te worden

(1) In de uitgave van de Maatschappij d. Nederl. Letterk. blz. 150 vg.

(2) Vgl. Ts. 3, 71 vg; er bestaan in het Engels verscheidene stukken op het Nobody-motief, vermeld in de bibliografische geschriften van Hazlitt.

(3) Kalff 3, 262; Ellerbroek-Fortuin, Amst. Rederijkerssp. 40.

[p. 26]

door haar kind, dat getuige is van hun samenkomst. Aanvankelijk slaagt deze list, maar als de koster bij het weglopen gezien wordt en door het kind aangewezen aan zijn vader als de ‘Niemant die ick meene’, is hij zijn alibi kwijt en, daar hij dit zelf niet weet, loopt hij in de val. De wijze waarop dit geschiedt is ook een oud motief: hij wordt geknipt in een val, die de man quasi voor een hond gemaakt heeft, maar die, naar de koster opmerkt, veel te groot is, zo groot dat hij er zelf wel in zou kunnen, wat hij dan metterdaad demonstreert en dan is het natuurlijk te laat. Het is de bekende list waardoor in de volksverhalen en sprookjes vooral duivels en tovenaars worden gevangen; men denke slechts aan de Gelaarsde Kat en het verhaal van de visscher en de Jinn in de 1001 Nacht⁽⁴⁾. Van enig belang is het stuk voorts door de kinderrol die er in voorkomt, de eerste sinds Hanneken Leckertant. De jongen Loeris is wel de best getekende figuur van de vier personages; hoe onaantrekkelijk ook als karakter, geeft hij toch levendigheid aan het overigens nogal slappe stuk. Zijn quasi-onnozelheid is goed geschilderd en ook zijn onhebbelijkheid van bedorven kind (zie vs. 97 vg.; 179 vg.); op zijn tijd weet hij goed uit zijn ogen te kijken (vs. 202).

Betreffende de vorm valt weinig bijzonders te vermelden. Het stuk telt zes tonelen die, slechts éénmaal onderbroken door de aanduiding ‘Pausa’, maar overigens zonder enige toneelaanwijzing op elkaar volgen. De verzen, gewone rederijkersverzen, hebben gepaard rijm, behalve in het eerste optreden van Boerdelijck Geck, waarbij het schema is ababb ccdcdd efeegeg (vs. 1-18), en na de onderbreking door de liedjes ababb cbcdd ee ff gg. Er komen twee rondelen voor (vs. 81-88 en 208-214), beide op de geijkte plaatsen: aan het eind van een toneel en bij het toedrinken. De dichter was geen virtuoos en moest nogal eens zijn toevlucht tot stoplappen nemen (b.v. vs. 186, 277, 279, 289).

Voor een ietwat nauwkeurige datering bevat het stuk geen aanwijzingen; men zal echter wel mogen aannemen dat het vrij wat ouder is dan het jaar 1600 van het afschrift: het speelt nog geheel in de katholieke sfeer waarin ook de rol van de koster alleen past; zie voorts de term ommegans dach voor kermisdag (vs. 248) en vs. 319 ‘wie was die Bisschop die u heeft geformt’. Ook het half-allegorische

(4) Derde nacht.

[p. 27]

karakter van twee der personen, zoals dat uit hun namen blijkt (Boerdelijck Geck en Subtijl van Zinnen) geeft het stuk een enigszins ouderwetse tint. Voor een bepaalde localisering bevat het geen aanwijzingen. De taal vertoont een aantal Hollandse vormen: in de eerste plaats de vele verkleinwoorden op -tgen; voorts een aantal ie's tgov. zndl. ee (platiel, vs. 16; ontwien (in tweeën), vs. 27; hieten, vs. 74; verliennen, vs. 90; mienen, vs. 115); enkele eu's (deur, vs. 22 en 50; maar in vs. 294 door en ook alleen voor en soon). Dit zijn echter slechts uiterlijkheden die niet voldoende zijn om de Noordnederlandse oorsprong van het stuk onomstotelijk vast te kunnen stellen; er staan trouwens ook niet-Hollandse vormen naast: spel (vs. 59); meenen (vs. 86 en 252); heten (vs. 159, 167), rebben (vs. 192). De scheldnaam loeris is volgens de gegevens van het WNT meest Hollands; in vs. 60 wordt evenwel ook loeten gebruikt, dat vooral Brabants is. Daar wij weten dat zeer vele van de spelen uit het repertoire van Trou moet blijcken van Zuidnederlandse afkomst zijn, moeten wij dus ook voor deze klucht met die mogelijkheid rekening houden. Al met al ben ik echter geneigd Noordnederlandse oorsprong in dit geval iets waarschijnlijker te achten.

Bij de transcriptie zijn de weinige afkortingen opgelost, de interpunctie is aangevuld (met behoud van de oorspronkelijke, aangegeven door het teken /) en het gebruik van hoofdletters genormaliseerd. Geteld zijn de volle verzen, niet de regels, waardoor ons totaal van 349 afwijkt van het getal 380 dat de colophoon in het hs. noemt.

Leiden

C. KRUYSKAMP

[p. 28]

⁺ Item hier [begint] Een Cluijt van vier parsonages De welcke sijn dese^*

	Boerdelijck Geck
	Subtijl van Sinnen
	Loeris
	Coster Johannus.

Boerdelijck wesen off als geck.

 

Huijden was ick vroech op om mijn waer te vercopen

 

En onder weech wordt ick in een herberch genoot te [gast;

 

Van daer coom ick weer harwaerts gelopen.

 

Gans worchstaert! ick heb daer so gebrast!⁴

5

Twas de helft beter dan ick hadt gepast,⁵

 

Want een goe vette gans was daer gebraen,

 

Daer waeren oock mosselen/maer die liet ick staen,

 

En een slach ginck ick slaen/na den rapen, bij gans [foncken!⁸

 

Men tapten daer oock wijntgen door een houten craen,⁹

10

Maer daer heb ick niet veel aff gedroncken;

 

Dan moij soet weij[n]tgen hebben sij mij geschoncken,

 

Met een lecker candeeltgen, dat goot ick door mijn [keelgadt,

 

Want ick was niet genoot om te sitten proncken.¹³

 

Dus maeckten ick mijn buyckgen vol ende sadt,

15

So dat ick ten laetsten worden heel moe en madt,

 

Midts dat ick so veel adt vuijt die leckere platielen.

 

Maer ick ben nu weer so wacker als een jonge kadt,

 

Dus wil ick een deuntjen singen/daer staen die wielen:¹⁸

Singende

 

Griele, wel lieve griele/ick sprack u maer ter sluijs;¹⁹

20

Laet in, want op mijn siele/ghij sijt alleen in huijs.²⁰

+ 123 v^o

* Personen: uit het stuk zelf blijkt dat Boerdelijck Geck en Subtijl van Sinnen de vader en de moeder zijn van Loeris, een jongen die met koten speelt, dus geacht kan worden ongeveer tien jaar oud te zijn; een loeres of loeris is een sukkel. De aanduiding van de man bij zijn eerste optreden is wat vreemd; hij wordt overal elders in het stuk Boerdelijck Geck genoemd; de bedoeling is in ieder geval dat hij als nar verschijnt.

4 Gans worchstaert, deze bastaardvloek heb ik elders nergens gevonden.

5 gepast, gerekend, verwacht.

8 een slach ginck ick slaen, ik deed mij te goed; vgl. 'em raken in dezelfde betekenis.

9 door een houten craen, t.w. de tap van het biervat; of wordt de pomp bedoeld?

13 proncken, statig en stijf zitten, zich groots houden.

18 die wielen, de spinnewielen waar hij mee vent.

19 Griele, in zuidelijk dialect voor een zot, kinderachtig meisje; - ter sluijs, geassimileerd uit ter sluiks? Het W.N.T. geeft hiervan echter geen vb. vóór de 19de e.; tot en met de 18de e was ter sluik de gewone vorm. Het liedje komt niet voor bij Van Duyse, ook niet bij Veurman en Bax, Westfri. Lie deren.

20 Laet in, laat mij binnen.

[p. 29]

Spreeckende

 

Doort hooren van dien wort ick schier selffs confuijs,

 

Al gaet het niet wel, ick gae daer mee deur,²²

 

Al sout oock voor mijn wijff sijn//een groot abuijs.²³

 

Tavont wil ick gaen worden een droncken teneur,²⁴

25

Crijck ick selschap ter keur//tsal aen mijn niet ge[breecken.

Singende

 

Int swarte gadt lach ick versteecken,²⁶

 

Daer seijldick mijnen mast ontwien,

 

Mijn schip begon van onder te leecken.

 

Adieu, ghij hebt mijn niet meer gezien.

Spreeckende

30

Wel, goe luijden, wadt segt ghij van dien?

 

Waer hoort ghij u dagen oijt diergelijcken?

 

Alle droeffheijt moet u verde wech vlien,³²

 

Want mijn const sal nu eerst te blijcken

 

Voor al dit geselschap dier hier staen prijcken.

35

Hier, hier! compt! coopt slech wadt van mijn waer!

 

⁺Heij, dats een wieltgen! tis waerdich om kijcken,

 

Geen lichter van lopen, seg ick openbaer.

 

Maer van dit draijen, goeluij, mijn hooft heel teutert,³⁸

 

Tis wonder dat mij die keij niet en leutert,³⁹

40

Want mijn hooft dat schuert schier door dit gewoel.

 

Tsa, wel an! hier heb ick noch een fraijen cackstoel,

 

Geen so gemackelijck, ich moettet u vertellen.

 

Hij is so moij om een fraijen saterdach op te stellen,⁴³

 

Heeft hem hier niemant van u allen gebreck?⁴⁴

45

Waer sijt ghij vroutgen?⁴⁵

Subtijl van Sinnen

 

Vindt ick u hier noch, ou Boerdelijck Geck?

 

Gaet intijts ter marckt, daer sult ghij wel coopluij [vinnen.

Boerdelijck G.

 

Sijt toch te vreden, Subtijl van Zinnen,⁴⁸

 

Ick bid u, hebt doch geen groot verlangen.

22 gaet ... wel, klinkt het niet mooi.

23 abuijs, schandaal (W.N.T., Suppl.).

24 droncken teneur, een beschonkene; dronken teneur is de naam van een personage in een tafelspel (Dietsche Warande X, 116 vg.).

26 vg. Het is wel overbodig op te merken dat dit liedje obsceen bedoeld is.

32 u verde, ver van u.

+ 124 r^o

38 teutert, duizelt (in die bet. niet in W.N.T.).

39 ik word er nog gek van.

43 een fraijen saterdach, een lelijke drommel (vgl. zaterdags, drommels).

44 Heeft hem ... gebreck, heeft hem ... nodig.

45 Waer sijt ghij, de bekende vraag waarmee een nieuw personage ingeleid wordt.

48 hebt ... verlangen, wees niet zo ongeduldig; vgl. vs. 307.

[p. 30]

Subtijl

 

Ghij en hebt van alle den dach niet een mijt ontfangen.

50

Haest u, gaet deur! tis meer dan tijt!

 

Sijt ghij een man die soeckt ons proffijt?

 

Gaet deur, off ick sal u noch wel bedt becraijen.⁵²

Boerdel. G.

 

Sijt toch te vreden, ick sal gaen draijen

 

En sien waer dat ick best coopluijden vin.

55

Vercoop ick dan de prullen, so ist ons gewin

 

En dan sal ick sijn seer blijt van geesten.

Loeris

 

Godt wouts, ick coom hier ter feesten!⁵⁷

 

Hoe heb ickt juijst op sijn pas geraeckt!

Subtijl

 

Sonder u en waer tspel niet vol maeckt.⁵⁹

60

Willecom Loeris, ghij rechte loeten!⁶⁰

 

Spreekt op, en seght wie doet ons groeten.

Boerdel.

 

Willecom mijn lieve kint vercoren.

Loeris

 

Vaertgen, ick heb twee kooten verloren

 

Met rollen op tstraet tegens een quaet knecht.

Subtijl

65

Gaet ghij daer mee om?/hoe sijt ghij so slecht!⁶⁵

 

Nijcht staetelijck ende neempt aff u hoet,

 

Groet vader en moeder/ick seg dat ghijt doet,

 

Voor al dit geselschap om druck te versoeten.⁶⁸

Loeris

 

Ick groetense overmorgen/ist altijt te groeten?⁶⁹

70

Ick groet u altsaemen, boven en onder.⁷⁰

 

Ist qualijck gegroet, vaertgen?

Subtijl

 

Noijt meerder wonder!

 

⁺ Al wadt ick hem seg, den olijcken guijt,⁷³

 

Hij doet niet dan hijt met den geck besluijt.⁷⁴

 

Wadt ick hem hiet/hij wilder niet op passen.

52 ick... becraijen, ik zal je nog wat anders vertellen.

57 ter feesten, ik val met mijn neus in de boter (iron., doelend op het kijven van Subt. v. S.).

59 eveneens ironisch.

60 loeten, sul.

65 slecht, onnozel.

68 dit geselschap, van toeschouwers, nl.; - om enz., stoplap.

69 overmorgen, wsch. bij antiphrase voor eergisteren; vgl. Bredero, Griane vs. 1331, waar gesproken wordt van melck... van overmorghen; - ist ... groeten, moet er altijd weer gegroet worden.

70 boven en onder, een bedekte aanduiding van de ‘ondermond’?

+ 124 v^o

73 :hij doet niet anders dan gekke antwoorden er op geven.

74 hiet, beveel; - passen, acht geven.

[p. 31]

Boerdel.

75

Tkint is jong, tsal sijn deucht noch wel verwassen;⁷⁵

 

Men moet slechticheijt een weijnich toegeven.⁷⁶

 

Eij siet, tschamele kint begint schier te beven,⁷⁷

 

Tsou van ancxte wel een sieckte beerven.⁷⁸

Subtijl

 

Ghij cloubroeck, ghij sult hem wel bederven!⁷⁹

80

Hij salt int endt wel sijn vaertgen slachten.

Boerdel.⁸¹

 

Loeris mijn kint, siet dat ghij thuijs helpt wachten.

 

Blijft bij u moertgen, Subtijl van Sinnen.

Subtijl

 

Seecker, hij sal daer luttel op achten.

Boerdel.

 

Loeris mijn kint, siet dat ghij thuijs helpt wachten.

Loeris

85

Och vaertgen, noch moet ick maecken clachten

 

Om mijn cootgens daer ick mee meenden te winnen.

Boerdel.

 

Loeris mijn kint, siet dat ghij thuijs helpt wachten,

 

Blijft bij u moertgen Subtijl van Zinnen.

Subtijl

 

Haddieu, jan treet saft, ick moet u beminnen⁸⁹

90

Om dat ghij mijn hier nu tijt gaet verliennen⁹⁰

 

Om met een ander te spelen die mijn beter sal dienen.

 

Waer ick u altemet quijt... /holla, dat moet ick heelen.⁹²

 

Loeris, ghij meucht nu wel mee al spelen

 

Met kooten op tstraet/lick geeff u consent,

95

Maer loopt niet verdt van huijs, blijft hier ontrent,

 

En als ick u roep, so doet mijn gerieff,⁹⁶

 

Suldij Loeris?

Loeris

 

Ja ick, moertgen lieff,

 

Ick sal wel neerstich thoonen mijn cueren.

 

Hey tsa! nu sal ickt weer gaen avontueren,⁹⁹

75 sijn deucht verwassen, toenemen in deugdzaamheid.

76 slechtigheijt, onnozelheid.

77 schamele, beschaamde, bedrukte.

78 beerven, op den hals krijgen.

79 cloubroeck, niet in W.N.T.; klaarblijkelijk gevormd met gedachte aan zijn gat klauwen als gebaar van verlegenheid.

81 wachten, bewaken. - vs. 81 tot 88 vormen een rondeel.

89 jan treet saft, gewone betiteling voor een sukkelachtig echtgenoot, een pantoffelheld.

90 tijt gaet verliennen, gelegenheid geeft.

92 heelen, verbergen, verzwijgen, voor Loeris nl. die een klein potje is dat ook oren heeft.

96 doet mijn gerieff, doe wat ik je vraag.

99 avontueren, wagen.

[p. 32]

100

Al sou ick verspeelen/al mijn deeltgen,

 

En begin ick te verliesen/so maeck ick een crackeeltgen.

Pausa (Loeris blijft al spelende opt eijnde vant teneel).

 

Subtijl van Sinnen

 

Ist oock niet voor een vrou seer groote pijn,

 

Aldus met lieffden onsteecken te sijn?

 

Diet proeft die weetet seecker aldermeest.

105

Mocht ick hem nu spreecken vrij onbevreest,

 

Onse coster, so waer ick van herten verblijt.

 

Tis op sijn compste, ick weet bij naest den tijt.¹⁰⁷

125

vo Mijn hert dat he[e]ft so grooten verlangen,

 

Ick ben sijnder minnen bevangen,

110

Ick en cant niet loochenen, dats een voor al.¹¹⁰

 

Ick hoop dat hij immers comen sal,

 

Want hij is mijn troost en mijn toeverlaet,

 

En hij is oock alleen die mijn dorst verslaet.¹¹³

(Binnen)¹¹⁴

Coster Johannes

 

Non fortse, ick en cant nu niet ontvlien,

115

Ick moet gaen spreecken den geen die ick mien,

 

Subtijl van Zinnen, mijn alderliefste greijn.¹¹⁶

 

Sij staet in mijn hert als een bloem seer reijn,

 

Lijeffelijcker en hoorden ick mijn dagen noijt van,

 

Tis een ammoreus dier, dat statich nijgen can.

120

Dus tree ick vast naerder/de lucht is claer.¹²⁰

 

Hou, seg, ou!

Subtijl

 

Wie clopt daer?

Coster Joh.

 

Ick bent, schoon lieff, tot uwer vromen.

Subtijl

 

O Coster Johannes, sijt welgecomen!

 

Sidt hier neder en weest doch wel gemoet,

125

Want voor u en koos ick geen liever goet;

 

Mijn selven voor u ick niet en spaere.

Coster Joh.

 

Eij, dat ick oock Coning van Engelant waere,

 

Geseijt int claere//Subtijl van Zinnen,

 

Ick maeckten u noch tauont mijn coninginne,

130

So sou ick u brengen tot hooger staeten.

 

Waer is u man?

107 op sijn compste, tegen de tijd dat hij komen moet.

110 dats een voor al, dat is nu eenmaal zo.

113 die mijn dorst verslaat: ‘eene vrouw, die haar man lief heeft en een weinig heet gebakert is, is gewoonlijk zeer dorstig’ (N. Kwakers Predik. [1829]).

114 non fortse, het doet er niet toe.

116 greijn, zeer gewoon in de 16de e. voor beminde.

120 de lucht is claer, het is veilig.

[p. 33]

Subtijl

 

Maer achter straeten,

 

Daer is hij sijn saecken gaen ontbinnen¹³²

 

Met cackstoelen en wieltgens daermen mee spinnen,

 

Al ist een comanschap van cleijn profijt.¹³⁴

135

Ick wou wel dat ickse beijde waer quijt,

 

Het kint met den vader, dat is het slodt,

 

Want die vaer is keij ende het kint is sodt;¹³⁷

 

In haer beijden is seecker een cranck bestier.¹³⁸

Coster Joh.

 

Waer is Loeris?

Subtijl

 

Maer niet verde van hier;

140

Hij leijt en coot, om sijn tijt te vergeten.

Coster Joh.

 

Subtijl van Sijnnen, wij mosten oock weten,

 

Is hij niet verde?/dat is maer een vraech.

 

Cond hij niet swijgen, dat waer voor ons een plaech.

 

Dus willen wijt weeten, met goet beleet,

145

Oft hij helen can.¹⁴⁵

⁺ Subtijl

 

Ja dat hij niet en weet,

 

Dat sal hij wel heelen, hoe dattet gaet,

 

Maer coster Johannus, ick weet ons raet;

 

Wij moeten het subtijlijck te werck leggen.

Coster

 

Hoe so lieff?

Subtijl

 

Dat sal ick u seggen:

150

Willen wij behouden een eerlijcke faem,

 

So moet ghij dan hebben een ander naem,

 

Oft anders waert voor ons een soberen staet.¹⁵²

Coster

 

Subtijl van Zinnen, segt tot onser baet

 

Wat naem sou ons profiteren meugen?

Subtijl

155

Ghij sult Niemant hieten.

Coster

 

Mijn sinnen verheugen

 

Door u subtijlteijt om ons verstijven.¹⁵⁶

 

Tsa/pen en inckt, ick wilt gaen schrijven

132 ontbinnen, eig. ontbinden, vand. afhandelen.

134 comanschap, handel.

137 keij, zot (W.N.T. VII, 2058).

138 zij weten beiden hun gedrag maar slecht te besturen.

145 helen, verhelen, verzwijgen.

+ 125 v^o

152 : anders zou het er voor ons slecht uitzien.

156 om ons verstijven, ten onzen nutte, in het belang van ons welvaren.

[p. 34]

 

Met groote letters, ten dient niet vergeten.

 

Vintmen oock luijden die niemant heten?

160

Siet, daer ist geschreven tot mijnen besten.

 

Wat salt nu syn?

Subtijl

 

Maer op u mou sult ghijt vesten,

 

Dus sullen wij neerstich onsse dinge verhaelen.¹⁶²

Coster

 

Wel aen, sent om wijn, ick salse betaelen.

 

Wij willent hier mee nu maecken gaende.¹⁶⁴

Subtijl

165

Waer sijt ghij Loeris?¹⁶⁵

Loeris

 

Ja, ja, hout staende, hout staende!

 

Van lopen begin ick schier te sweten.¹⁶⁶

 

Beij, tis hier al qualijck Loeris te heten!¹⁶⁷

 

Ick soud u wel hooren al riept ghij wat sachter.

 

Tis niet dan Loeris voor, Loeris achter,

170

Dit maeckt mij met allen buijten keere.¹⁷⁰

Subtijl

 

Siet wie hier is//

Loeris

 

Goeden avont heere.

Subtijl

 

Ghij vuijle sodt, hij hiet al anders na mijn bediet.

Loeris

 

Hoe heet hij dan?//

Subtijl

 

Hij heet Niemant.

Loeris

 

Niemant? dat en wist ick niet.

 

Van sulcken naem en heb ick noijt gehoort.

Coster Joh.

175

⁺ Nu Loeris, loopt rechte voort,

 

Haelt ons wijn, goet en oprecht,

 

En hout u statich als een fraij knecht.¹⁷⁷

 

Ick salt aen u versien so ick best can.¹⁷⁸

Loeris

 

Wel, seght mijn wadt ick sal hebben dan.¹⁷⁹

162 onsse dinge verhaelen, onze gang gaan.

164 maecken gaende, een begin maken.

165 hout staande, kalm wat!

166 te, hs. te te.

167 't is geen pretje om L. te heten.

170 buijten keere, uit mijn humeur.

+ 126 r^o

177 gedraag je fatsoenlijk, als een nette jongen.

178 Ick... versien, ik zal het goed met je maken.

179 hebben, krijgen.

[p. 35]

180

Al eer ick gae, begeer ickt te weten.

 

Niemant/het sou u anders vergeeten.

 

Ick moetet eerst sien.

Coster

 

Loeris, ick sweer u, het sal geschien.

 

Wilt in u selven wadt overdencken,

185

Wadt dat ghij wilt hebben/ick salt u schencken.

 

Tis mij al even veel, twert u verclaert.¹⁸⁶

Loeris

 

Wel, Niemant, coopt mij dan een kermis paert,¹⁸⁷

 

Daer sal ick met allen mee verblijen.

 

Och, mocht ick daer nu eens op rijen,

190

So waer te niet dats al mijn treuren.¹⁹⁰

Coster

 

Hout op u hant, het sal u gebeuren,¹⁹¹

 

Dat sweer ick u hier al bij gans rebben.

Subtijl

 

Segt ‘godt loont Niemant’.

Loeris

; 1tab

Laet icket eerst hebben,

 

Dan sal ick mijn beleeftheijt wel doen blijcken.

195

Wel dats daer, ick wil gaen strijcken¹⁹⁵

 

Om een kannetgen wijns, hoe sal ick dan smullen:

Coster

 

Mach men Loeris also verdullen?¹⁹⁷

 

Mijn dunckt dat van sotheijt sijn hooft al draijt,

 

Want hij is met een kermis paert gepaijt.

200

Ick salt hem coopen, al waert een dozijn.

Loeris

 

Hout daer, Niemant, drinckt van dien wijn.²⁰²

 

Tis vuijt een vol vadt, want het liep seer snel.

Coster

 

Hout daer, neempt dat, ghij fijne gesel,

 

Lapt in u vel//dat lecker juweeltgen.²⁰⁴

Loeris

205

Best strijck ick naer mijn dat lecker morceeltgen,

 

Dat brockgen en wil ick niet versmaen.

186 Tis mij al even veel, mij kan het niet schelen.

187 kermis paert (niet in W.N.T.). wsch. een stokpaard (een paard zoals men met de kermis aan de kinderen geeft).

190 dats: het uit het volkslied bekende expletieve gebruik van dat is, dat dient om het volgende reliëf te geven; zie b.v. Antw. Liedb, no XXII, vs. 13; LIX, vs. 18; LXXXIII, vs. 155.

191 het sal u gebeuren, je kunt er op rekenen.

195 gaen strijcken, er vandoor gaan.

197 verdullen, foppen.

202 het liep seer snel, het kwam er met kracht uit, onder hoge druk dus: een bewijs dat het vat nog vol was.

204 Lapt in u vel, sla naar binnen.

[p. 36]

Coster

 

Ick brengt u, lieff, al sonder beraen,

 

Ick bid u, wilt doch op Loeris achten.²⁰⁷

Subtijl

 

Dat wacht ick gaern, ten sal mijn niet schaen.

Coster

210

Ick brengt u, lieff, al sonder beraen.

Loeris

 

⁺ Waer toe mach toch dijenen alsulcken vermaen?

 

Ick sie wel, ick sal noch lang moeten wachten.²¹²

Coster

 

Ick brengt u, lieff, al sonder beraen.

 

Ick bid u, wilt toch op Loeris achten.

Subtijl

215

Sult ghij altijt dongeleerden slachten²¹⁵

 

En sal ick u nimmermeer connen gewinnen?

Loeris

 

Mijn vaertgen compt! mijn vaertgen compt!

Coster

 

Waer sal ick nu rinnen?

Subtijl

 

Het moet nu sijn//hier after die deur fijn.

Boerdelijck Geck compt al singende:

220

Het sou een meijsgen gaen om wijn²²⁰

 

Tsavonts inder manenschijn.

 

Het viel, het viel/het brack sijn kannekijn,

 

Het viel al inder Maze.

Boerdel. spreeckt:

 

Thuijs te comen stont met mijn al kijff deijl,²²⁴

225

Maer nu de wint van gracien waijt in mijn seijl,

 

Ick hoop mijn wijff sal mij nu niet smijten:

 

Ick heb ontfangen drie coperen mijten,

 

Dus tree ick vast naerder met herten coen

 

Hou, seg, hou! wadt droes is hier te doen?

230

Ghij sidt hier en pronckt gelijck een bruijt!

207 Ick brengt u, ik drink op uw gezondheid. vs. 208-214 vormen een rondeel.

+ 126 v^o

212 wachten, tot nl. de koster wat vermeteler wordt; vgl. vs. 215/6.

215 ongeleerden, dwazen. De bedoeling is: zie je nog steeds niet hoe laat het bij mij is?

220 vg. een bekend lied, waarvan echter geen oude tekst is overgeleverd; als wijs is het aangegeven is de souterliedekens van 1540; zie VAN DUYSE 1, 725-727 en het Eerste Vervolg, biz. 14.

224 stont... kijff deijl, was voor mij riskant; het W.N.T. geeft maar één plaats voor dit woord.

[p. 37]

Loeris

 

Hach hach haij! daer is hij al achteruijt!²³¹

 

Mijn hert dat speelt op der vreuchden snaertgen.

Boerdel. Geck

 

Wie was daer uijt, Loeris?

Loeris

 

Niemant, vaertgen.

 

Ick seg u de waerheijt, groot en smal.

Subtijl

235

So, slecht so/al mal, al mal.

 

Wadt segt ghij daer? off ist qualijck gepepen?²³⁶

 

In sulcken praet sal ick niet worden begrepen,²³⁷

 

Als hij anders niet en seijt/dit moet ghij weeten

Loeris

 

Vaertgen, ick heb sulck lecker goetgen gegeten!

240

Tis oock in mijn buyckgen gesoncken,

 

En ick heb so leckeren wijntgen gedroncken:

 

Vraecht het mijn moertgen, sij wasser mee bij.

Boerdel. G.

 

Wie gaft u Loeris?²⁴³

Loeris

 

Niemant, vaertgen.

Boerdel. G.

 

⁺ Dits immers alte vrij!

 

Die knecht die singt al sijn ouwe sanck.

245

Ick gelooff niet off thoofft moet hem weesen cranck,

 

Want ick can niet weten wadt hem beswaert.

Loeris

 

Vaertgen, ick sal hebben een fraij kermis paert,

 

Nu tegens ommegans dach, wilt godt.

Boerdel. G.

 

Wie salt u geven Loeris?²⁴⁸

Loeris

 

Niemant, vaertgen.

Boerdel. G.

250

Ick en gelooff niet off hij is al sodt;²⁵⁰

 

Hij blijft altoos sijn ouwe treecken//bij.

 

(Coster loopt wech)

231 achteruijt, aan de achterkant ontsnapt.

236 off ist qualijck gepepen? is dat zo slecht gezegd? m.a.w. dat is zo mal niet.

237 begrepen, gevangen, betrapt.

243 vrij, wonderlijk.

+ 127r^o

248 ommegans dach, dag van de processie, en vervolgens kermisdag (zie Mnl. W.).

250 niet off, niet anders dan dat; - al, helemaal:

[p. 38]

Loeris

 

Vaertgen, dat is Niemant die ick meene vrij,

 

Als icket wel sach en overdochte.

Subtijl

 

Ramp heb hem die den bootschap brochte!

255

So ick nu sie en wel bemercke,

 

So is mijn subtijlheijt qualijck geleijt te wercke,²⁵⁶

 

Dus duncket mij best van hier te vertrecken.

(Binnen)

Boerdel.

 

Hoort Loeris, ick sal hem noch wel begecken,

 

Dat sweer ick hem, daarom mijn vrij gelooft.

260

Daer compt een vremde gril in mijn hooft:

 

Dat sal noch worden van mijn gedaen,

 

Ja noch tavont al eer ick slapen gaen,

 

Al sou icker aen wercken den gehelen nacht.

 

Dit is dat ick hadde bedacht

265

Om met cracht te toonen mijn const gereet.

Coster

 

Recht heb ick nu op mijnen tijt gewacht,²⁶⁶

 

Al om te weeten een claer bescheet,²⁶⁷

 

Als een die nieuwers aff en weet.

 

Schijnende te sijn een simpel pagie.²⁶⁹

270

Godt groet u, buerman!²⁷⁰

Boerdel. G.

 

Coster Johanus, waer leijt tot u passagie?

 

Compt, helpt mijn hier die const verstercken.²⁷²

 

Sijt ghij haestich?

Coster

 

Ick moet schier gaen ter kercken,

 

Per predicatij luijen/na mijn behagen.

 

Maer buerman, eerst moet ick u wadt vragen:

275

Wadt sal dit wesen? willet mij vertellen.²⁷⁵

 

Sulcken ding sach ick noijt mijn dagen toestellen,²⁷⁶

 

Dus segttet mijn toch vrij onversaecht.

Boerdel. G.

 

Coster Johanus, dats seecker wel gevraecht.

 

Ick salt u seggen om vreucht te vermeren:

280

⁺ Tot onsent compt een vreemde hont verkeeren,

 

Daer niet dan boossheijt vuijt en spruijt.

256 qualijck geleijt te wercke. verkeerd toegepast, vergeefs.

266 Hier begint een nieuw toneel, het is een dag later.

267 :om te weten hoe de zaken staan, nl. of B.G. iets gemerkt heeft.

269 pagie, hier wel vreemd te pas gebracht; misschien heeft de schrijver het half begrepen woord de zin willen geven van passant, voorbijganger.

270 waer leijt tot, waarheen is gericht.

272 schier, gauw.

275 wadt sal dit wesen, wat moet dat worden.

276 noijt mijn dagen, nooit van mijn leven: - toestellen, maken.

+ 127 v^o

[p. 39]

 

Waer hij een podt vint die qualijck sluijt,

 

Daer steeckt hij sijn hooft in, gelijck een rodt,²⁸³

 

En dan crijcht hij so een slockgen vuijt de podt;

285

Dan loopt hij after vuijt al druijpende.²⁸⁵

 

Tsand[er]daechs compt hij weer an sluijpende,

 

Quant suijs wie sou mij dat verwijten;

 

En hij gaet die heeren aen, ick en derff hem niet smijten,²⁸⁸

 

Dies wil ick hem sluijten, om vreucht te orboren,

290

Hier in dit block.

Coster

 

Heij lieve man, dats moeijten verloren,

 

Ghij crijcht hem hier niet in naer uwen wensch:

 

Dit waer meer dan te groot voor een mensch -

 

Maer en wilt u aen mijn praet niet stooten -

 

Hij sleept hier wel door/thooft, hals en pooten.

295

Al doet ghij u best om hem te bedroeven,²⁹⁵

 

Ghij sullet doen niet.

Boerdel. G.

 

Om te proeven²⁹⁷

 

Het is eerst in te cleijn voor u gevoech.

Coster

 

Om te proeven?

Boerdel. G.

 

Jae.

Coster

 

Ick wed het is mij groot genoech.

 

Meent ghij mij met woorden te verdoven?²⁹⁹

Boerdel. G.

300

Nochtans en can ick dat niet geloven.

 

Met proeven so weten wij den rechten keer.³⁰¹

 

Wilt ickt eens besien?

Coster

 

Ja/maer en doet mij geen seer!³⁰³

 

Mij dunckt u handeling valt al wadt te ruijt.

 

Nu ben icker in; laeter mij nu weer uijt.

305

Nu is immers te niet u ordineeren!³⁰⁵

 

Ontsluijt, ontsluijt!

283 rodt, rat.

285 druijpende, druipstaartende.

288 hij gaet aen, hij hoort onder, is van.

295 bedroeven, verderven.

297 in, van binnen(?); - voor u gevoech. om er in te kunnen.

299 :denk je dat je mij kunt overdonderen? (ik zie het immers met mijn eigen ogen).

301 den rechten keer, hoe het feitelijk gesteld is.

303 handeling, hantering.

305 :uu blijkt immers wel dat je het helemaal verkeerd berekend hebt.

[p. 40]

Boerdel. G.

 

Wij mosten eerst accordeeren.

 

Tschip is aen lant, hebt geen verlangen!³⁰⁷

Loeris

 

Hach hach haij! mijn vaertgen heeft den hont ge[vangen!

 

Den crijch is gewonnen/al ben icker alleen/bij.³⁰⁹

Boerdel. G.

310

Wie is dit, Loeris?

Loeris

 

Maer/vaertgen, dit is Niemant die ick meen, vrij.³¹¹

Boerdel.

 

Ja/na desen hont heb ick gaen spooren.

Loeris

 

Vaertgen, hij is verkeert.

Boerdel. G.

 

⁺ Sijn staert staet vooren.

 

Hij siet so flauwelijck, geeft hem wadt cruijt.

Loeris

 

Coster Johannus, kijckt vuijt, kijckt vuijt,

315

En segt offt ick qualijck heb gesnapt.

Boerdel. G.

 

Wadt mach Loeris letten dat hij quaet bestier clapt?³¹⁶

Coster

 

Hij moet veel hooren die quaet bier tap[t].

 

O lieve buerman, u toch ontfermpt!

Boerdel. G.

 

Wie was die Bisschop die u heeft geformt,

320

Dat ghij vernoempt sijt, broertgen//fijn?³²⁰

Loeris

 

Vaertgen, dat mach niemant anders dan mij[n] moer[tgen sijn.

 

Het moch[t] aen haer beijden niet gebreecken.

Boerdel. G.

 

So salmen u leeren u kaers ontsteecken

 

Aen mijn wijffgens lantaern tot eeniger spacij.

Coster

325

Och lieve buerman, toont toch u gracij,

 

Ick salt verdienen als een fraij quant.³²⁶

307 Tschip is aen lant, de zaak is voor elkaar; - verlangen, ongeduld.

309 al... bij, al zeg ik het zelf.

311 sporen, speuren.

+ 128v^o

316 quaet bestier elapt, dwaasheden zegt; vgl. vs. 138.

320 vernoempt sijt, een andere naam gekregen hebt.

326 Ick salt verdienen, ik zal tonen het waard te zijn; ik zal het goedmaken.

[p. 41]

Loeris

 

Eij vaertgen, geeft hem toch die hant

 

En hoort toch na mijn sotten snater:

 

Hij is vernoempt, dus moet hij verdoopt sijn int waeter;³²⁹

330

Daerme so is dan twerck voldaen.

Boerdel. G.

 

Goeij luij, soumen alsulcken raet versmaen?

 

Mijn soon die raet mij immers ten besten.

 

Hout daer, Coster Johannus, daer is de resten³³³

 

Siet, dat is verdoopt, noijt fraijder cuer.³³⁴

Coster

335

Och, voor mijn noijt vreemder Avontuer:

 

Int heijmelijck valter veel te strijden,³³⁶

 

En nu staet mijn dit dus mede te lijden.³³⁷

 

Dus danich verblijden//ben ick al vervaert//aff.

Loeris

 

Laet lopen den hont, nu is sijn staert//aff.³³⁹

340

Compt weer tot mijn moertgen/so sal me[n]t u loonen.

Boerdel. G.

 

Aldus behoortmen die loopers te croonen³⁴¹

 

Die ander mans wijven onrechtelijck minnen.

 

Sulcke portie behooren sij allegaer te vinnen

 

Die alsulcke daet haer niet en schamen.

345

Sulck werck/sulck loon/na toude betamen;

 

Elck wachter hem voor so hij best can,

 

En diet niet en is, die en trecket hem niet an.

 

Dat bidden wij al tsamen, armen en rijcken,³⁴⁸

 

Neempt danckelijck van ons, broeders, wiens Trouw [moet blijcken.

Finis

Lang in dicht 380 regulen

Per Trouw Moet Blijcken.

329 verdoopt, opnieuw gedoopt.

333 Klaarblijkelijk gooit hier B.G. een emmer water of iets dergelijks over de koster uit.

334 Klaarblijkelijk gooit hier B.G. een emmer water of iets dergelijks over de koster uit.

336 :men moet in stilte veel strijd doormaken, veel aanvechtingen verduren (toespeling op 2 Tim. 4:7?).

337 Dusdanich verblijden, zo 'n buitenkansje.

339 nu is sijn staert aff, fig. voor: nu is het gedaan met zijn parmantigheid, zijn agressiviteit (?); aan een andere fig. toepassing (castratie) zal wel niet gedacht moeten worden, daar uit de voorafgaande verzen niets blijkt van zo'n drastische bestraffing.

341 loopers, lichtmissen, hoerenjagers.

348 armen en rijcken, de gewone aanspraak aan het begin en het slot van de spelen van Trouw moet blijcken, wegens het rijm op het devies.