Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1946-1947

[p. 106]

De bedrijvigheid der Brusselse Compagnies.

Een Woordje vooraf.

Uit de vrij uitvoerige bijdrage over het repertoire van de Brusselse Compagnies, in het vorige Jaarboek van De Fonteine, zal, hoe onvolledig dit repertoire ook tot ons gekomen is, wel gebleken zijn, dat de hoofdstad van het land in een niet glansloos verleden een voornaam centrum van actief toneelleven geweest is. In deze bijdrage, die het mij gegund is in de Jaarboeken voor 1946 en 1947 te laten verschijnen, neem ik me voor, aan de hand van vrij schaarse documenten - men bedenke dat we over vijf van de negen Compagnies zo goed als zonder nieuws zijn - deze toneelbedrijvigheid enigszins nader toe te lichten. Maar ook een paar andere aspecten van de activiteit der Nieuwe Kamers wil ik daarbij niet in het duister laten. Er waren er immers aan de ene zijde een paar onder, waarvan de leden, het voorbeeld van de vroegere gezellen, hun voorgangers, volgend, ook wel eens ‘Pegasus bereden’, en aan de andere zijde ging ook toen beoefening van kunst meestal gepaard met ontspanning en vermaak, zodat deze bondige studie onvolledig zou zijn, als de belangstellende lezer niet even geïntroduceerd werd in het gezelschap, waar de confraters af en toe enkele uren verpozing kwamen zoeken na een dagtaak, die ook voor hen niet altijd vrij was van kommer en zorg. Daarom de drie afdelingen van deze bijdrage: het gezelschapsleven, de bedrijvigheid op litterair gebied, maar toch hoofdzakelijk de activiteit der confreers op het toneel.

In de loop van deze bladzijden wordt herhaaldelijk naar de registers en de statuten der Compagnies verwezen. Ten einde een al te uitvoerige aanduiding in de voetnoten te vermijden worden deze bescheiden in verkorte vorm opgegeven. De titels van de geraadpleegde registers staan in hun geheel opgenomen in mijn bijdrage De Brusselsche Kamers van Rhetorica in het ts. Eigen Schoon en De Brabander⁽¹⁾.

Zowel van de Materbloem als van de Compagnie van het Heylich Cruys is er slechts één enkel bewaard. Allebei berusten, samen met vier registers van de Suyver Leliebloem, resp. als Register I, II, III en IV aangeduid, op het stedelijk

(1) Jg. XXIX (1946), blz. 1-16.

[p. 107]

archief te Brussel. De drie registers van de Wijngaard, resp. Register I, II en III, zijn in het privaat archief van deze vereniging opgeborgen, waar ook een vrij groot aantal bescheiden, meest brieven, in een karton (Briefwisseling) samengebracht zijn.

Wat de statuten betreft, die van de Materbloem dagtekenen van 1683 en zijn te vinden in het register, het Memorie Boeck, van deze Compagnie, waarin ook nog een ordonnantie van 1771 in aanmerking komt. De statuten van het H. Cruys zijn van 1670 en eveneens in het register van deze Compagnie te vinden. De oudste statuten van de Wijngaerd, van circa 1680, zijn in het eerste register der Compagnie overgeschreven; het gedrukte, nieuwe reglement van 1822 zit in de bundel briefwisseling. De oudste statuten van de Suyver Leliebloem eindelijk, die vermoedelijk van het einde der 17^e eeuw dagtekenen, zijn in het tweede register geboekt. Ze werden in 1765 herzien (tekst in het tweede register), andermaal gewijzigd in 1774 (tekst in het derde register) en 't jaar daarna door de hoofdman in een ‘interpretatie ende ampliatie’ toegelicht (tekst in het derde register). Te vermelden zijn daarbij, altijd voor de Suyver Leliebloem, een ongedateerd, zeker 17^e-eeuws ‘Reglement hoe den prince sal moeten gecosen worden’, een evenmin gedateerde, 18^e-eeuwse ‘tytel van de conditie der magistraet’ en vijf in algemene vergadering aangenomen resolutiën, resp. van 22^e Februari 1739, 18^e April 1751, 3^a Juni 1754, 10^e September 1758 en 6^e Juni 1764, welke bescheiden alle in het eerste register opgenomen staan.

I. Gezelschapsleven.

In de herberg, die een Compagnie zich als lokaal gekozen had, beschikte deze over een ‘camer’, waar de confraters elkander op bepaalde dagen ontmoetten en enige uurtjes in gezellig samenzijn doorbrachten. Ze koutten en keuvelden er wellicht over zaken en politieke gebeurtenissen, dronken een pot, legden een kaartje of speelden op het verkeerbord; kegelspel, rollebaan en ‘schuiftafel’ ontbraken evenmin⁽²⁾.

Over deze lokalen is niet zoveel bekend en ten slotte is dat ook van ondergeschikt belang. Alleen willen we als een

(2) Archief van de Wijngaard, Reg. I, blz. 398.

[p. 108]

eigenaardigheid aanstippen, dat zekere (of alle?) Compagnies een ‘winterquartier’ en een ‘somerquartier’ hadden, het eerste ongetwijfeld intra, het tweede extra muros gelegen. In de Wijngaerd is daar reeds sprake van in 1678⁽³⁾, in de Suyver Leliebloem komt die aanduiding voor 't eerst in de resolutie van 18 April 1751 voor⁽⁴⁾.

De Compagnie vormde een besloten gezelschap: vreemdelingen hadden geen toegang tot de ‘camer’, tenzij met bijzondere toelating. ‘En sal nyemant hem verstauten eenige vrempde persoonen (in dese vergaederinge nijet geschreven sijnde) mogen op dese camer brengen’, luidt art. 3 van de statuten van de Materbloem, ‘ten sij eerst verloff gevraeght hebbende aenden Prince en in zijne absentie aen eenighen auderen prince oft hooftman, oft die van de weth sijn’.

In deze confrerie komen de confraters, blijkens de statuten van 1683, op hun ‘camer’ samen op Zon- en Heiligdagen van 4 tot 7 uur. Wat er aan bier verbruikt werd, kwam op de gemeenschappelijke rekening: de waard moest ‘sulcx in het ghemeyn schrijven oft kerven’, maar vóór 4 uur mocht hij niemand bedienen ‘tot last van het gelag’ (art. 2).

(3) Ibidem, blz. 211.

(4) De Suyver Leliebloem, Reg. I, f^o 42 v. - Bij art. 2 van de resolutie wordt over de keuze van het somerquartier gestemd. Aldus wordt op 17^e Maart 1765 besloten, dat het zal gehouden worden in den Keyser. - De namen van enkele lokalen mogen hier volgen. Voor de Wijngaerd: De Koning van Spanien, buyten de Vlaemsche poort (1681), de Drij Coningen (1678, 1681), in den Barrier (1821), in den gouden Molen (1826), in Roomen (1829). Voor de Suyver Leliebloem: in de Maeght van Ghent (1754, 1772), den Plezanten Hof, te Koekelberg (1768), het Swert Hondeken (1758, 1773, 1774), het Casteel (1775), in de Groenpoort (1793), in den Ketel, op het Plattesteen (1824, 1825). Het Heylich Cruys: In de Bruijloft, aan de Kaesmarkt (1782), in den Colveniershof (1786-1789), in den Rooden Leeuw, aan de Ververstraet (1791-1793), in het Wapen van Vranckryck, aan de Greepstraet (1794), in het Lindeken, en daarna in den Achtergael, aan het Verkenshoofdstraetje (1795), by Sr. van der Hoef in het Café aan de Heuver-straet en daarna in de Wyndruyf, aan de Greepstraet (1810), in den Ketel (1811), in de Schaillepoort, aan den Vlaemschen steenweg (1812), bij Sr. van Grasdorf te Molenbeek (1813), in den Ketel (1813-1818), bij Sr. Schuremans aan den Ververshoek (1831). - De Materbloem: in het Maeldershuis omtrent den Spouwer (circa 1785). - De Rosalieren: in het Herteken (jaar ?). - De Parnassus Bergh: in den Pelgrim, aen de Koolmarkt (1788). - Gedeons Vlies: in den Boer, aen de Vischmarkt (1785).

[p. 109]

Alles moest er ordelijk toegaan. Op straf van boete was het verboden ‘den naeme des alderhooghsten lichveerdichlijck te noemen, noch oock den naeme des boosen vijandt, noch eenige andere vloeckwoorden, noch veel min yemandt heeten geeren loopen’, (art. 4) ‘rusie oft questie... te maecken’, een confrater te ‘injurieren’ of te ‘affronteren’, of te ‘heeten liegen te gaen’, (art. 7) of hem ‘vuijt te roepen om te vechten’ (art. 8). En ‘soo daer ijmandt syn respect te buijten ginck ende ijmandt der vergaderinge quaeme op dese camer te slaen, dijen die sulck een onbetaempde saecke is doende, ende eerst slaet, sonder dat den anderen hem verweert, sal men den Tresorier tot onderhoudt van den Thiater betaelen 1 g. 4 st. Ende soo den anderen hem verweert sal hij oock soo vele betaelen’. (art. 9).

Alle aanwezigen hadden tot plicht er voor te waken, dat deze voorschriften stipt in acht werden genomen. Hoorden ze enige ‘miswoorden’ spreken, zagen ze ‘eenige abusen committeren, oft anderssints’, dan moesten ze onmiddellijk ‘callengieren’ of beboeten. Wie beboet was moest ‘instantelijck’ betalen, ‘ten ware bij manquement van geit, anders soo sal hij op de eerste comparitie, daer naer volgende die betalen sonder voorderen vuijtstel.’ (art. 11).

Al die boeten dienden natuurlijk om de kas te stijven. Maar ook het spel bood hiertoe gelegenheid. Die met ‘de caerte oft met het ticktacbert’ speelden waren, aldus art. 5, gehouden de volgende ‘boeten’ te betalen: ‘in wat caertspel dat het sij: den genen die caerte misgeeft een oort, die verloochent, een oort, die Lanterlu⁽⁵⁾ crijght of vijff gelycken, een oort, die in ticktack of verkeer drij dobbel spelen naer malckanderen winnen elck eenen winder een oort.’ Zodat ten slotte de al te gelukkige winners... beboet werden net als diegenen die een fout begingen!

Als de klok zeven sloeg moest de waard ‘de advertentie van het selffde’ doen, d.i. het gezelschap waarschuwen. Wachtte hij daarmee tot halvacht, zo betaalde hij 1 st. boete, en talmde hij daarmee tot acht uur, 3 stuivers. De prins, of iemand van de weth, of van de gewezen prinsen, of nog iemand van de oudste leden deed toen de ‘belle luyden’,

(5) Lanterlu. - Een kaartspel, vijf kaarten van dezelfde kleur in het zg. pamphillusspel: een kaartspel waarin klaverboer deze naam draagt (Van Dale).

[p. 110]

waarop het spelen moest gestaakt worden: niemand mocht een nieuw spel beginnen, maar een spel dat aan de gang was mocht worden ‘vuytgespeelt’ (art. 6).

Ook in de Wijngaerd, de Suyver Leliebloem en het H. Cruys waren soortgelijke bepalingen in de statuten opgenomen. Ze waren trouwens gemeen aan alle zulke verenigingen. We houden er daarom niet langer bij stil, maar moeten nochtans, voor de Wijngaerd, in verband met het toelaten van vreemdelingen, een resolutie van 27^e October 1826 vermelden, waarbij o.m. niet-leden, zowel dames als heren, toegang kregen tot alle vergaderingen, uitgenomen op de eerste Zondag van de maand, op voorwaarde dat ze door een van de gezellen werden geïntroduceerd. Deze beslissing gold evenwel alleen voor diegenen, die de stad niet bewoonden; de anderen kregen slechts eens per maand toegang tot de kamer⁽⁶⁾.

* * *

Ook buiten de ‘camer’ was gelegenheid tot gezellig en nog luidruchtiger samenzijn, en waarschijnlijk meer dan de bescheiden der Compagnies zulks laten vermoeden.

Af en toe werd voor de leden en hun gezin een bal ingericht. In de Suyver Lelieblcem gebeurde dat geregeld op het feest van O.L. Vrouw ten Roode, in Augustus⁽⁷⁾. Een nieuwjaar-, driekoningen-, vastenavond- of halfvastenbal kwamen in de loop van de 18^e eeuw ook meer dan eens voor en telkens als een toneelvoorstelling met een boni sloot, werd twee derde ervan met het houden van een danspartij opgeteerd⁽⁸⁾. In het mooie seizoen verlustigde men zich bij

(6) Reg. III, f^o 1 en 2.

(7) Reg. I, fos 48 v., 52 r, 54 r, 56 v, etc.

(8) Aldus werden de confraters op 8^e Mei 1766 opgeroepen ‘tot het resolveren van het bal voortscomende van den boni van het spel van Iidgerte gespelt op 28 April 1766’. Voor dat bal zullen drie ‘speelluyden’ worden aangeworven en ieder confrater zal ontvangen een ‘kaerte om te mogen 14 stuijvers verteren’. Vreemde ‘manspersonen’ zullen geen toegang krijgen. (Reg. I van de Suyver Leliebloem, f^o 44 v. - Zie voorts fos 48 v, 52 r, 58 v, 60 v, 70 r etc. van hetzelfde register, en in Reg. IV (rekeningen) de rekening van 2 Dec. 1764, 4 Mei 1766, 1792-93, 1802-03). Zo iets kan wel gewoonte geweest zijn in de 18^e eeuw. Ook het boni dat de toneelvoorstelling in de Wijngaerd, op 27^e Januari 1734, opleverde werd een kleine maand later opgedanst, hetgeen bewijst dat ook in deze Compagnie aan Terpsichore geofferd werd (Reg. I, blz. 27). Zie ook 14 November 1824 in Reg. III en de notulen van de vergaderingen van 5 Februari en 4 Augustus 1828 in de bundel briefwisseling.

[p. 111]

‘het slaen van den bal’, het werpen van de gans of het trekken van de paling⁽⁹⁾. Of het houden van een ‘schietspel met vuurpylen’, zoals er een ingericht werd in de Wijngaerd in November 1682 en waar de derde hoofdman de prijs, zijnde een zilveren druiventros, wegdroeg⁽¹⁰⁾, in de traditie lag, zijn we niet te weten gekomen.

Een unicum in de annalen van deze Compagnie was het doopsel van de zevende zoon van het spelend lid Jan van Doormael, de 23^e Februari 1681, om zes uur 's avonds in de St. Niklaaskerk⁽¹¹⁾.

In de traditie van alle Compagnies lag ongetwijfeld de plechtige herdenking van het stichtingsjaar, ofschoon we ook daarvan slechts enkele voorbeelden hebben gevonden.

(9) In de Suyver Leliebloem werd op de vergaderingen van 15^e Juni 1766 en 3^e September 1788 besloten een ‘gansworpinge’ te houden. Die van 1766 had plaats op 29^e Juni in den Plezanten Hof te Koekelberg. Iedereen moest drinken ‘in het partikulier’ of ‘om beter te seggen’ ‘op sijne pinten’, d.i. voor eigen rekening. Drie ‘speelluyden’ werden aangeworven om het feest met spel en dans op te vrolijken. (Reg. I, f^o 46 v). Blijkens de rekening over 1774-75 (Reg. IV) werd dat jaar de paling getrokken en waren er tinnen schotels als prijzen te winnen. - De Wijngaerd besloot op 19^e September 1762 ‘tot het worpen van de ganse’ in het somerquartier, toen ‘tot Coeckelbergh in het Casteel’. Benevens de protecteur de Villegas waren ook graaf de Robiano, kanselier, en Mevrouw de Robiano van de partij. Beiden werden tot koning en koningin uitgeroepen en het feest besloot met een bal. (Reg. II f^o 36 v). Hetzelfde gebeurde ook op 17^e September 1780. Het feit dat J.B. van der Cruycen als ‘Coninck van de ganse’ en juffrouw Disson als ‘koninginne van den haen’ werd uitgeroepen laat vermoeden, dat ook het hanekappen beoefend werd. (Reg. II f^o 67 v).

(10) Fr. Luyten, Geschiedenis van den Wijngaerd, zijnde blz. 41-90 van brochure Keure van de Rederijkkamer de Wijngaerd te Brussel, Brussel, 1897, blz. 58.

(11) Onder trompetgeschal en timbalengeroffel werd het kindje ter kerke gebracht. Talrijke edellieden, vergezeld van pages, die brandende fakkels droegen, gingen in de stoet mede. Peter was de graaf van Achinto, geheimraad van de landvoogd Alexander Farnese; meter, de gravin van Sousson. Na de plechtigheid begaf de stoet zich naar de woning van de gelukkige ouders, waar een lekker avondmaal opgediend werd. Een vuurwerk werd er afgeschoten. De leden van de Wijngaerd hadden bij deze gelegenheid hun lokaal schitterend verlicht. De prins der Compagnie werd bij de meter ontboden, die hem vier gouden pistolen schonk; de feestviering besloot met een dubbele serenade, die de liefhebbers te middernacht eerst aan de meter brachten, die hen met vijf pistolen beschonk, en daarna aan de peter, die er nog vijf pattacons bijdeed. (Reg. I, blz. 265).

[p. 112]

De Wijngaerd vierde zijn 25-, 50-, 75-, 100- en 125-jarig bestaan met de gewone luister⁽¹²⁾. Reeds in 1679 werd besloten, dat elk lid, ter bestrijding van de onkosten bij de viering van het 25-jarig bestaan, wekelijks één stuiver in de kas zou storten. De rekening, in 1680 door de tresorier voorgelegd, wees uit, dat zulks toen reeds een bedrag van 20 g. 2 st. opgeleverd had⁽¹³⁾. Vermoedelijk echter was dat te weinig, want het besluit werd ingetrokken en het aandeel van elk der confraters op 6 g. gebracht⁽¹⁴⁾. Het feest vond op 25^e Januari 1682 plaats. In de Ste Katharinakerk werd een plechtige dankmis gezongen, die gevolgd werd door verschillende feestelijkheden in het lokaal, voor de deur waarvan een prachtige triomfboog opgericht was. 's Avonds werd een vuurwerk afgeschoten. Dat alles kostte aan de Compagnie de voor die tijd allesbehalve geringe som van 263 g. 2 st.⁽¹⁵⁾. Het 50-jarig bestaan werd gevierd met een mis in de kerk van de Paters Augustijnen⁽¹⁶⁾, het 75-jarig met een mis in de Ste Katharinakerk. Boven de ingang van het heiligdom prijkten de volgende ‘jaerwysende verssen’ van de prins J.F. Cammaert:

‘Hier straelt in jubel wijt de oude Wyngaerdschaere,
t' wyl sy, door ryms lof ryck, vijf-en-seventig jaere
Nu groeyt en bloeyt met rust in 't waerdig helicon.
In vrucht sij als een rym vloeyende waterbron
Vervult heel 't brussel's hof: soo dat sy wel can roemen,
Dat, wat in reênkonst gloeyt, Cruysbroêrs, en Suyvre bloemen
Welige Maters, geur'ge Leeljen, en, vol waerd
Olyftack, Gedeons-vlies rymwinnig waer gebaert
Zyn uyt haer' rymkonst-schoot. Wie sal niet nydloos tuygen
Dat al, die 't reen rijck volgt, voor onsen Wyngaerd buygen
Uyt eerschuld moet, terwijl ons geeft getuygenis
Apol', dat 's Wyngaerd tuyn waerlyck de baerster is
Van 't brusselig parnas? Wenscht dan, dat vredig leve
Den Wyngaerd, die 't reênryck weer rycker poogt te geven
Aen 't schouwburg, en dat hy, die dus lang heeft gebloeijt
Ten eeuw'gen jubelroem 't konst-ryck parnas' doorvloeijt’⁽¹⁷⁾.

(12) Reg. I, blz. 284. Reg. II, fos 25 r, 34 v en 68 r.

(13) Reg. I, blz. 230.

(14) Reg. I, blz. 253.

(15) Reg. I, blz. 284.

(16) Reg. II, f^o 25 r.

(17) ‘Op den Jubilé van drymael vyf-en-twintig iaeren over de instelling van de vergaedering der oudste Rymkonst-minnaers van den Wijngaerd, hebbende den heer Steenland, baron van Perck, etc. tot Hoofdman en J.F. Cammaert tot prins, stont boven de deure van S: Catharina's kerck dese volgende jaerwysende Verssen’. (J.F. Cammaert, Poesie of verscheijde Gedichten, niet gefolioteerd hs. 3427 op het stedelijk archief te Brussel).

[p. 113]

Op het eeuwfeest in 1757 werd, benevens de gewone dankmis, thans in de kerk der Paters Predikheren, een openluchtfeest gehouden in de herberg ‘de Geuzenkerk’ te Koekelberg⁽¹⁸⁾ en op 31^e Januari en 11^e Februari een toneelvoorstelling gegeven in de opera⁽¹⁹⁾. Het 125-jarig bestaan werd herdacht met een ‘misse int muziek’ in de kerk der Paters Bogaerden en een bal ‘in de Kluys’, aan de Grote Markt⁽²⁰⁾.

De Suyver Leliebloem vierde haar halfeeuwfeest in 1738 met een dankmis in de kerk der Paters Predikheren. Boven de kerkdeur stonden de volgende ‘rym-galmende Jaerschriften’ van J.F. Cammaert:

‘Rymvloeyig Brussel, pryst, verheft uw' Lelie hede,
Die vyftig volle jaer, seer ryck van waerd', in vrede
Nu rust en jubel-weeld, niet van ons' Musenschaer
Maer wel in voorsorg, liefd', van Christus Voestervaêr
Jonstig gebouwt. Wenscht dan, Konstlieveren, dat leven
Josephus-minnaers: wenscht, wenscht, dat s'in ruste geven
Heyl, wasdom in hun' struyck, en sy vol rusten, naer
“tbly” vyftigst', 't waerd-gewenscht honderdst jubeljaer’⁽²¹⁾.

Hoe Gedeons Vlies in 1746 jubileerde is niet bekend, maar het halfeeuwfeest van de Materbloem wordt in het Memorie Boeck als volgt verhaald: ‘Ten tyde vanden voorschreven Prins Petrus van Auwerkerke is op den Feestdagh van onse lieve Vrouwe Hemel vaert door de liefhebbers der Mater Blomme gheviert het vyftich Jaeren Jubillê ofte jnstellinghe Der selve vergaederinghe, welcke Jubel Vreught is gheviert inde kercke van de Eerweerdighe Paters bogaerden, door welcke voornaemde liefhebbers de selve kercke op het alderprachtichste, en sierlyckste wierde ghepalleert, alswanneer gedaen wirt een loffelycke Mis in 't Musieck, onder het ge-

(18) Reg. II f^o 34 v.

(19) Dr. M. Rudelsheim, Sprokkelingen over de Brusselsche Rederijkkamers in Mélanges Paul Frédéricq, Gent, 1904, blz. 141.

(20) Reg. II, f^o 68 v.

(21) ‘Rijm-galmende Jaerschriften dewelcke stonden boven de kerckdeur van de E.W.P. Predicheeren, wanneer de Rymkonstminnaers van de Leliebloem onder hunnen hoofdman L.F.J. de Claris Marquis van Laverne, etc. Prins zijnde J.B. van Avont van vijftig jaeren hunner beginsel 1688 waren jubilerende in het jaer 1738 (in het voormelde hs. van J.F. Cammaert). - Geboekt zijn ook de acht jaarschriften ‘rondom de hooge choor’ en een Latijns ‘boven het ocksael’

[p. 114]

schal van keteltromels en Trompetten, en in, en naer de Mis wirden gehoort vele hel klinckende kamers, naer welcken dinst syn gecomen in den Antboogh hof met de vrouwen der liefhebbers, alwaer de tafel seer net, met kostelycke spyse versien was, onder het vermaeck van Bas en Violen; beneden onse Camer spelden desghelyckx allen de Trompetten en Timballen, en de Camers wirden tot differente rysens geloft, dint voor memorie’⁽²²⁾.

In verband met deze vieringen moet ten slotte nog vermeld worden, dat de confrerie van het H. Cruys in 1765 het 50-jarig jubileum vierde van haar hoofdman baron de Villegas, eveneens in de Ste Katharinakerk⁽²⁴⁾; de Wijngaerd, op 25^e Juli 1816, het naamfeest van zijn prins Cuvelier, die bij deze gelegenheid met verschillende gedichten, o.m. door de Parnassus-Bergh, gehuldigd werd⁽²⁵⁾ en, op 24^e Augustus 1827, de 55^e verjaardag van Koning Willem met een toneelfeest, waarop werden vertoond het treurspel Victor of het gevonden Kind in het Bosch en de twee blijspelen met zang: Brouwer en Grasbeek of de Kunstschilder en het Bankroet van den Schoenlapper. Deze hulde besloot met een danspartij, bij welke gelegenheid een medalje uitgereikt werd aan de leden, die zich dat jaar bijzonder verdienstelijk hadden gemaakt⁽²⁶⁾.

* * *

Dat alles is nu misschien op zichzelf voor de geschiedenis van onze Compagnies niet zo belangrijk. Maar zouden die wel een zo langdurig en soms bloeiend bestaan hebben gekend, indien zij uitsluitend aan de muse der toneelkunst hadden geofferd⁽²³⁾

(22) Memorie Boeck, f^o 107 v.

(24) Jaarschrift boven de kerkdeur: ‘Villegas, 't hoofd vol vlyt der waere Cruys-broers-schaer Hij praelryck jubileert van vyftig volle jaer’. Boven ‘de verdieping van den hoogen autaer: Hec jubilei gloria Deo dono datur’. (Ibidem).

(25) Reg. II, f^o 76 r.

(26) Reg. III, f^o 11 v.

(23) ‘Op de Rijm konstminnaers van de Materbloem van honderd jaeren hunner beginsel jubilerende op de: ...1761 in de kercke der... (In het voormelde hs van Cammaert).

[p. 115]

II. Litteraire Bedrijvigheid.

Dat van de nieuwe confraters in de Wijngaerd o.m. werd geëist, dat ze een gedichtje konden rijmen en lijmen, bewijst dat ook de beoefening der verskunst tot de werkzaamheden van de Compagnie behoorde. Uitdrukkelijk staat dat wel niet in de statuten vermeld, alleen dat ‘de nieuwe Lieffhebbers’ door ‘de magistraet’ ‘met de meeste stemmen’ zullen ‘ontfanghen’ worden, nadat deze ‘de bequemheyt van deselve’ zal onderzocht hebben (art. 28 en 29). Nader wordt die ‘bequemheyt’ niet omschreven, maar ze blijkt misschien uit een resolutie van 28^e November 1677, waarbij, onder verwijzing naar ‘conditien voordesen noch gemaeckt’, gezien het groot aantal leden die de Compagnie toen telde, besloten werd van de aspirant-confraters teeisen, dat ze bekwaam zouden zijn om toneel te spelen, gedichten of spelen te schrijven of enig muziekinstrument te bespelen, welke laatste eis, dit tussen haakjes gezegd, bewijst dat de Wijngaerd, net als de oude Kamers den Boeck en de Mariacrans, ook de beoefening der muziekkunst op haar programma had gebracht⁽²⁷⁾.

In welke omstandigheden deze rijmvaardigheid moest blijken wordt niet vermeld, maar een of andere gebeurtenis in het leven of de loopbaan van een confrater gaf vermoedelijk aanleiding tot het schrijven of voordragen van een vers; andere gelegenheden werden daarbij voorzeker evenmin over het hoofd gezien. Die gedichten werden zorgvuldig bewaard. Dat blijkt o.m. uit een paar posten in de rekening over het jaar 1672-73⁽²⁸⁾, die een uitgave noteert ‘aen linten ende ront hooft (?) om de digten, vast te maeken’, en een andere voor ‘eenen nuwen leest dienende voor het eerste digt in te stellen gemaeckt door Philippus van Overstraeten’. Ook de rekening over het jaar 1674-75 behelst zulke posten⁽²⁹⁾ en in die over 1680-81 is een uit-

(27) ‘Ten sy dat eersten de magistraet sal gebleken syn dat sy sullen bequem syn tot uytvoeren van eenige rollen ofte connen maecken eenige rymen, spelen off op eenige instrumenten spelen als blyckt in onse conditien voor desen noch gemaeckt’. (Reg. I, blz. 190).

(28) Reg. I, blz. 150 en 152.

(29) Een uitgave van 0 g. 5 st. voor ‘een stuck lient’ ‘om de dichten met vast te maecken’ en van 1 g. 15 st. voor ‘een deel leest daer de lofdichten in staen’ en zelfs een uitgave van 2 g. 18 st. voor ‘het drucken van de lofdichten van pater gullelmus timmermans. (Reg. I, blz. 156).

[p. 116]

gave voorzien van 4 g. 15 st. voor ‘pampier om twee nuewe boecken te maecken ende volmaekt syn (?) voorts de dichten in te schrijven van de liefhebbers’⁽³⁰⁾. Op de vergadering van 10^e November 1680 was immers een besluit getroffen, ‘een boeck van groot formaet’ aan te kopen, waarin alle gedichten zouden worden overgeschreven, die men zou terugvinden en ook die welke ‘naer datum’ zouden geschreven worden, ‘het sy tot loff vande princen als tot loff van onse compagnie’⁽³¹⁾.

Jaren lang wordt daar nu wel niet meer van gewaagd en misschien was die bedrijvigheid ook op de achtergrond geraakt. Maar uit het oog verloren werd ze vermoedelijk niet: bij de herdenking van de stichting en bij de viering van het naamfeest van de ‘voorzitter’, beide in 1816, mangelde het niet aan gedichten en wij zullen verder zien, dat ze evenmin ontbraken telkens als de Compagnie zich in een toneelprijskamp onderscheidde. Wat er van zij, de beoefening van de fraaie letteren trad weer op de voorgrond toen in 1822 in de schoot van de Compagnie, die zich toen rederijkersgenootschap noemde, het ‘departement letterkunde’ naast het ‘departement tooneelkunde’ opgericht werd. Trouwens omtrent die tijd werden zowat overal in of naast de oude en nieuwe kamers ‘dichtkundige genootschappen’ en ‘maetschappijen voor Tael- en Letterkunde’ gevormd, een nieuwigheid, die waarschijnlijk door de aanwezigheid van talrijke Noordnederlanders en met de steun van de nieuwe regering uitgelokt werd.

Het departement Letterkunde hield zijn plechtige openingszitting op 29^e November van hetzelfde jaar⁽³²⁾. De leden kwamen om de 14 dagen, 's Donderdags, samen. Gedichten, ‘geschriften’ en andere litteraire arbeid zouden, aldus het reglement, ter tafel gebracht, gelezen en besproken worden. Was het niet mogelijk telkenmale een dergelijke agenda samen te stellen, dan moet de bestuurder een voorlezing uit een of ander werk houden⁽³³⁾.

Over deze vergaderingen en de prestaties der leden is niet veel uitgelekt. In 1825 zou het departement onder hen een

(30) Reg. I, blz. 272.

(31) Ibidem blz. 251.

(32) Cuvelier wijdde aan deze plechtigheid een gedicht, dat in de Mengelwerken opgenomen is.

(33) Het Reglement in de bundel Briefwisseling.

[p. 117]

‘letterstrijd’ ingericht hebben, waaraan ook de dames mochten deelnemen en waarin zich zekere juffrouw Paulina Abbas onderscheidde, aan wie als aanmoediging een gedenkpenning geschonken werd⁽³⁴⁾. De voornaamste verdienste echter van deze afdeling is het uitgeven van een bundel letterkundige bijdragen, die in 1824 verscheen onder de titel van Mengel-werken van het door Zyne Majesteyt den Koning herkend Rederijkersgenootschap Ten tytel voerende DEN WYNGAERD onder de ken-spreuk Groeyen en Bloeyen te Brussel 1824. - Brussel P.M. De Vroom MDCCCXXIV.

Het is een bundel van 80 bladzijden in-8^o, zeer verscheiden van inhoud. Hij bevat gedichten van de leden W(ittigh), J.E. Cuvelier, L.F. S(losse), J.J.D. Visschere, Minnens en a.,⁽³⁵⁾ een paar oorspronkelijke toneelspelen van Slosse: Den bedrogen Notaris en de Schipbreuk van Valerius, de Nederlandse bewerking van een toneelspel van Fielding: De ongemaskerde Maagd, en van Garrick: De Dienstbode Leugenaar, beide door J.E. Cuvelier, enz. Maar op litteraire verdienste kan deze literatuur geen aanspraak maken!

Na een paar jaren moet het departement, vermoedelijk bij gebrek aan belangstelling, zijn werking gestaakt hebben of zijn althans beide afdelingen weer versmolten. Inderdaad, in het gewijzigde reglement van 27^e October 1826 is geen sprake meer van twee departementen en er wordt o.m. in bepaald, dat op de Donderdagse vergaderingen - ze kwamen driemaal per week samen - een der leden gedichten naar keuze zou voordragen. Ook zetelde in het bestuur, dat in 1827 verkozen werd, nog slechts één directeur voor de beide afdelingen, thans geworden ‘Letter- en Tooneelkunde’. Maar de bundel briefwisseling behelst dan toch weer, s.d. 17 Augustus 1827, de notulen van de ‘eerste vergadering’ van de afdeling Letterkunde, hetgeen niets

(34) Luyten, a.w., blz. 82.

(35) Titels van enkele gedichten: Den Wyngaerd en den Vos opgedraegen aen... den Wyngaerd, met belangrijke aantekeningen over de compagnies, door W(ittigh), By de opening van de Letterkundige afdeeling den 29 van Slachtmaend 1822, door J.-E. C(uvelier), Aanspraak aan de K.M. te Lokeren by gelegenheid van den Tooneelstryd, door L.F. S(losse), Op het Verkiezen der Bestuurders van de Maetschappy den Wyngaerd, door J.P.D. V(isschere). Onder de teksten in proza Aristonous en de Deugd, door J.E. Cuvelier.

[p. 118]

anders kan beduiden dan dat beide departementen opnieuw afzonderlijk optraden.

Over de werking van deze nieuwe afdeling weten we wel iets meer. Directeur was de toneelschrijver Fallée, ondervoorzitter Slosse, secretaris Popeliers, assessor van Hattern. Op de dag van de installatie hield de directeur een toespraak en handelde van Hattern in een ‘voordracht gemengd met verzen’ over ‘de Liefde des Vaderlands’. Ook lazen Slosse, Popeliers en van Hattern er elk een van hun gedichten voor⁽³⁶⁾. Op 10^e September 1827 kwam de heer Waps, ‘rector in de Latijnsche taal’ te Turnhout zijn gedicht Lord Byron voorlezen. Op de vergaderingen van 17^e Augustus en 25^e September van hetzelfde jaar werden o.m. door een der leden een Treurzang by het lyk myns vriends en een Lof van Foquenbroch voorgedragen⁽³⁷⁾. Maar van belang is vooral dat de afdeling, blijkens de toespraak van de voorzitter op de eerste vergadering, een ‘lettercursus’ inrichtte, bij welke gelegenheid aan de verdienstelijkste mededingers beloningen zouden uitgereikt worden: wie in ‘taal- en spelkunst’ het minst fouten maken zou, verwierf een ‘aanlage van goedkeuring’, wie drie ‘aanlagen’ gekregen had, bekwam een ‘accessit’ en wie negen ‘accessits’ behaalde kwam voor een ‘eereteeken’ in aanmerking. Wie een vraag in de dichtkunst het best beantwoordde kreeg eveneens een ‘accessit’ en ook voor drie zulke onderscheidingen was een ereteken voorzien⁽³⁸⁾.

Nog dezelfde dag werd de cursus aangevangen ‘met een dictaam te doen’, zo luidt het verslag, ‘in taal- en spelfouten’, waaraan vier leden, de heren Slosse, Freling, Haut en Vreven, en twee dames, Mevrouwen Lambelé en Slosse ‘voldaen hebben’. De bedoeling was wel op elke vergadering een dictee op te geven en een oorspronkelijk gedicht te laten voordragen. Aldus werd op de vergadering van 23 Augustus 1827, ondanks de 13 fouten die er in voorkwamen, een gedicht bekroond, getiteld Voor de juffrouw Visscher, op die van 10 September een gedicht van Freling: Kunst wordt door Arbeid verkregen, en op die van 25 September alweer een gedicht van Freling, dat hij met de ken-

(36) Notulen v.d. verg. van 17 Aug. 1827. Bundel Briefwisseling.

(37) Notulen v.d. verg. van 17 Aug., 10 en 25 September 1837. Bundel Briefwisseling.

(38) Aldus de wetten van de lettercursus. Bundel Briefwisseling.

[p. 119]

spreuk ‘alles kost moeite’ ondertekend had en waarin slechts vijf fouten voorkwamen. Op de vergadering van 31 Augustus werd als ‘dictaam’ opgegeven Blindheid geen gebrek en op die van 10 September De koeien doen de ossen geen kwaad (!). Die dictees en gedichten werden telkens op de vergadering besproken en verbeterd. Maar veel succes blijkt de lettercursus niet gehad te hebben: op de vergadering van 25 September werd al geen ‘dictaam’ meer gehouden en ook later vinden we er geen spoor meer van⁽³⁹⁾. Meer konden we over dat alles in het archief van de Wijngaerd niet ontdekken.

Geen enkele van de andere Compagnies schijnt voor de beoefening van de fraaie letteren iets gevoeld te hebben, al treft men ook in het Memorie Boeck van de Materbloem al eens een rijmpje aan, al telde men onder de confraters van de zusterverenigingen ook wel hier en daar een dichter of toneelschrijver en al wordt door Prof. Dr. De Keyser wel verondersteld, maar niet bewezen, dat de zg. Vrye Liefhebbers van de Rymerconste een soort Academie hebben gevormd⁽⁴⁰⁾. Voor alle Compagnies bleef de beoefening van het toneel hoofdzaak!

(III. Bedrijvigheid op Toneelgebied verschijnt in het Jaarboek van 1948).

Dr. C. DE BAERE.

(39) Notulen v.d. verg. van 31 Aug., 10 en 25 September in de bundel voornoemt.

(40) Dr. P. De Keyser, Joan de Grieck. Drie Brusselsche Kluchten uit de zeventiende eeuw. Antwerpen, 1936, blz. 241.