Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1946-1947

[p. 7]

Een onbekend refrein van Jan van den Dale.

Het Refrein van 12 strophen van 14 regels op den stok: ‘Lieue heere verleent my patientie’ (Rijmschema: aabaabbcbccdcd) van Jan van den Dale, dat hier door ons voor het eerst wordt gepubliceerd, komt fol. 309 - voor in een tothiertoe vrijwel onbekend gebleven omvangrijke verzameling ‘geestelijcke en stichtige Refereijnen ende ander stucken in dichte, vuyt verscheyden boecken ende schriften’ bijeengebracht door Jan Michiels, een ‘lieffhebber’ van de ‘const van rethoriken’, die te Brussel woonde omtrent het einde van de XVI^e eeuw⁽¹⁾.

Het stuk vertoont, zowel in zijn taal als in zijn stijl, treffende overeenkomsten met de overige werken van den Brusselsen Rederijker en we hebben dan ook geen redenen om de aanduiding onderaan het Refrein (fol. 311^v) ‘finis per Jan van dale/’ in twijfel te trekken.

Jan van den Dale is, vooral sedert de bijdragen van Dr. W. van Eeghem⁽²⁾ en Dr. G. Degroote⁽³⁾, voor hen die in onze Rederijkersliteratuur belang stellen, geen onbekende. Van hem weten we dat hij in 1498 lid werd van de Broederschap van de Zeven Weeën te Brussel en aldaar toen factor was van de kwijnende Kamer De Violette, die in 1507 met De Leliebroeders samensmolt, waar Jan Smeken factor was. Na diens overlijden in 1517 werd Jan van den Dale dan zelf factor van deze vereniging tot zijn dood, waarschijnlijk in 1522. Bij het nageslacht bleef zijn naam in ere. Jan Cauweel noemt hem nog in 1555⁽⁴⁾ en Willem Silvius deelt ons in het Totten goetvvillighen Leser van zijn uitgave van de Spelen van Sinne van 1561 mee dat, op een wedstrijd door Philips den Schone ingericht, ‘éénen schoonen gouden rinck met eenen rijckelijcken Diamant’ gewonnen werd ‘by eenen

(1) 's Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, hs. Nr. 71 E 57. Van dezen bundel zullen we elders een beknopte beschrijving en inhoudsopgave publiceren.

(2) Dr. W. van Eeghem, Rhetores Bruxellenses (15^e-16^e eeuw), in: Revue Belge de Philologie et d'Histoire, d. 14 (1935), bladz. 441-.

(3) Dr. G. Degroote. Jan van den Dale. Gekende Werken met Inleiding, Bronnenstudie, Aanteekeningen en Glossarium, Antwerpen, 1944.

(4) In de voorrede van zijn uitgave van M. De Castelein, De Const van Rethoriken, fol. 2^v.

[p. 8]

vermaerden Retorisien ghenoemt Jan vanden Dale/ wiens compositien noch hedensdaechs in groter estimacien wert ghehouden’. Het is niet uitgesloten dat de ‘compositie’ waarop hier gezinspeeld wordt het lange Refrein is op den stok: ‘Lof hostie god leuende vleysch en bloet’⁽⁵⁾, een stuk in den trant van het ‘Lof vanden heylighen Sacramente’ van Anthonis de Roovere, waarvoor het echter uit een literair-aesthetisch oogpunt moet onderdoen.

Dit Refrein werd, samen met de andere gekende werken van Jan van den Dale - de twee langere strophische gedichten De Wre vander Doot, De Stoue en twee kleinere gedichten - gepubliceerd door Dr. G. Degroote in zijn voortreffelijke uitgave. Aldaar komt echter het Refrein, waarvan we den tekst hier laten volgen, niet voor. Het is een ontroerend gebed waarin de door zware ziekte beproefde Rederijker God smeekt hem de kracht te verlenen om zijn lijden met ‘patientie’ te dragen. Wellicht werd het stuk kort vóór zijn dood geschreven en dagtekent het van c.1522. Hoewel naar onzen smaak ontsierd door te veel Franse leenwoorden en een te overvloedig gebruik van stoplappen, die de breedsprakigheid nog meer onderstrepen, aarzelen we niet het Refrein tot het beste te rekenen van hetgeen ons van het oeuvre van Jan van den Dale is bewaard gebleven. Hier is een dichter aan het woord die, met de middelen waarover zijn tijd beschikte, gepoogd heeft niet enkel zijn physisch lijden, maar ook de dramatische strijd die zich in zijn gekweld gemoed afspeelt, uit te drukken. We leren er iemand kennen die hield van het leven en het vele schone dat het brengen kan, maar zich niettemin, als vroom Christen, volledig weet te onderwerpen aan de goddelijke wilsbeschikking, hoe zwaar dit hem in zijn menselijke zwakheid ook moet vallen. Wie eenmaal door het warnet van de rhetoricale taal- en stijlvormen heeft weten door te dringen, kan nog ontroerd worden door het diep menselijk accent dat uit deze statige strophen opklinkt.

Wat de wijze van uitgave betreft, hebben we ernaar gestreefd den tekst, met de nodige toelichting, zo getrouw mogelijk volgens het handschrift weer te geven. De interpunctie, die in het handschrift uitsluitend bestaat uit de schuine streep, werd behouden en naar moderne opvattingen aangevuld.

(5) Refreinenbundel van Jan van Styevoort, Nr. 252.

[p. 9]

Refereyn.

⁺O cranck lichaem, hoe week⁽⁶⁾ soe es v macht.
Het blyckt wel dat ghij gemaect syt en gewracht⁽⁷⁾.
Van snooden⁽⁸⁾ substantien, een sack vol eerden,
Heden vroom⁽⁹⁾ schynende vol alder cracht
En midts een neuelken der siecten heel versmacht
Als dongevallichste⁽¹⁰⁾ dier minst van weerden.
Ick proeft⁽¹¹⁾ by my laes doort aenveerden/⁽¹²⁾
Des natuere⁽¹³⁾ haer vindt heel tongemake⁽¹⁴⁾,
Croonende⁽¹⁵⁾, qualyck lydtsaem⁽¹⁶⁾ jnt volheerden,
Met dbroosch lichaem houdende dick de wake
Met pynen, berooft van allen smake,
Sonder ruste, jck proeue dexperientie.
Wel hert/maer wat my lydens nake,
Lieue heere, verleent my patientie/

Patientie, heere, laet my verweruen,
Want dlichaem, dwelck siecte doet bederuen
Midts⁽¹⁷⁾ diuerschen lyden, dwelck⁽¹⁸⁾ qualyck vermach⁽¹⁹⁾,

Kiest voer het leuen dagelycx steruen,
Want veel manieren van pynen dlyff doerkeruen
En hope en bringht troost noch verdrach⁽²⁰⁾.
Des nachts soe verlanght my naden dach
En sdaeghs naden nacht/als dien⁽²¹⁾ verdriet⁽²²⁾ den tyt.
Het lichaem, dwelck vrolyck te wesen plach
En te verheughen/en heeft nv gheen jolyt,⁽²³⁾
Maer swaermoedich, met pynen, sonder appetyt⁽²⁴⁾

+ fol. 309

(6) weeck: zwak, teer.

(7) gewracht: vervaardigd.

(8) snood: slecht, waardeloos.

(9) vroom: flink, krachtig.

(10) ongevallich: ongelukkig, rampzalig.

(11) proeven: ondervinden.

(12) aenveerden: dragen.

(13) natuere: waarschijnlijkt hier gebruikt in de betekenis ‘lichamelijkheid’, in tegenstelling met de genade.

(14) hem tongemake voelen: zich onwel gevoelen.

(15) croonen: klagen, kreunen.

(16) qualyck lydtsaem: onverduldig.

(17) midts: ten gevolge van, wegens.

(18) dwelck: dienen we hier wellicht te lezen: dwelckt?

(19) vermogen: kunnen verdragen.

(20) verdrach: verpozing, verademing, opluchting, uitstel.

(21) als dien: dan, in dat geval.

(22) verdrieten: lang vallen.

(23) jolyt: vreugde, genoegen.

(24) appetyt: trek, lust.

[p. 10]

 

Eten, drincken wordt met mij abstinentie,⁽²⁵⁾

 

Want alle nutsel⁽²⁶⁾ smaect my als eerde confyt.⁽²⁷⁾

 

Lieue heere, verleent my patientie/

 

 

 

Maer, lieue heere, al doogh⁽²⁸⁾ jck druck oft lyden,

 

Ick hebt wel jn diuersche tyden,

 

Als ghy my geson[t]heyt⁽²⁹⁾ en vreught sont aen⁽³⁰⁾,

 

Och, al verdient jnt ouerschryden⁽³¹⁾

 

Uws gebots ondanckbaer sonder vermyden⁽³²⁾

 

⁺Hoe can jcker my aff beclagen dan.

 

Heeft het lichaem, alst volder gesontheyt ran

 

Misdaen/tis reden dat beteren⁽³³⁾ moet

 

Met ongesonden⁽³⁴⁾/hoet qualyck verdragen can.

 

Lieue heere, v werck es rechtveerdich en goet,

 

Maer de vyant met hondert gepeysen onvroet

 

Om despereren soect alle jnuentie⁽³⁵⁾

 

En dlichaem desgelycx, maer om sulck behoet⁽³⁶⁾,

 

Lieue heere, verleent my patientie/

 

 

 

Al mocht jck bidden om welvaert oft gesonde,

 

Dwelck natuere wel den lichaem jonde,

 

Twaer my dwaesheyt en te misprysen seere,

 

Want, heere, ghij weet tot allen stonde

 

Wat my salich js/dus met sondighen monde

 

Bid jck om dat my salich js ende nyet meere/

 

Met patientien/en lieue heere/

 

En wilt my nyet, eest v behagen,

 

Toeseynden voorder⁽³⁷⁾/dan dlichaem teere

 

Jnder relyckheyt lyden mach en verdragen;

 

En op dat jck nyet en worde geslagen

 

Met twee roeden/es soe v jntentie

 

Ent⁽³⁸⁾ v anders belieft doch al myn daghen/

 

Lieue heere, verleent my patientie/

(25) abstinentie: onthouding, vasten.

(26) nutsel: voedsel; Kil. Fland. Victus, alimentum; niet in M.W.

(27) confyt: al wat ingemaakt of ingelegd wordt.

(28) doghen: dulden.

(29) gesontheyt: in het handschrift stond oorspronkelijk gesonde; de laatste twee letters zijn doorstreept en heyt werd boven bijgeschreven.

(30) aensenden: toezenden, verlenen.

(31) ouerschryden: overtreden; Kil. transgredi, varicando transcendere; niet in M.W.

(32) /sonder vermyden: zonder ophouden.

+ fol. 309^v

(33) beteren: boeten, herstellen.

(34) ongesonde: ziekte, ziektetoestand.

(35) jnventie: niet in M.W.

(36) om sulck behoet: om mij daar tegen te behoeden.

(37) voorder: meer.

(38) Ent: en indien.

[p. 11]

 

Van my seluen en heb jck gheen conforteren⁽³⁹⁾

 

Dan croonen/verdriet/en murmureren,

 

Dus op v verleenen⁽⁴⁰⁾ es al myn toeuerlaet.

 

Oyck weet jck wel dat al mijn persequeren⁽⁴¹⁾

 

Oft dat dlichaem midts siecten mach laboreren⁽⁴²⁾

 

Nijet en mach volbeteren⁽⁴³⁾ myn misdaet,

 

Maer, lieue heere, jck bidde dat ghyt ontfaet

 

Wat⁽⁴⁴⁾ jn minderinge van myn wercken confuys⁽⁴⁵⁾

 

Dagelycx/en wat dat dootelyck staet;

 

Wilt dat leggen op v heylighe cruys/

 

⁺Aensiet mijn menscheyt⁽⁴⁶⁾, wyens weeck abuijs⁽⁴⁷⁾

 

Ghy selue proeffdet van cleynder defentie⁽⁴⁸⁾

 

En, om wederstaen der temtatien gespuys,

 

Lieue heere, verleent my patientie/

 

 

 

Ick sien jn meest menichten droeffheyt mincken⁽⁴⁹⁾,

 

Ick sien dat gesont es cleyn⁽⁵⁰⁾ op sieckheyt dincken,

 

Ick sien cleyn geacht die es jn weene,

 

Ick sien myn mebroers eten en drincken,

 

Houeren⁽⁵¹⁾, bancketeren⁽⁵²⁾, schincken en clincken

 

En lacen daer vindick my absent alleene,

 

Ick hoore dedel stemmekens reene

 

Van musycke/dwelck myn jolyt plach tsyne

 

Vrolyck singhen/jnstrumenten, maer laes egheene

 

En bringhen my vreught te gheenen fyne⁽⁵³⁾,

 

Ick riecke, smaecke al verkeert/jck gevoele pyne/

 

Des jck van alle vreught maecke cleyn mentie⁽⁵⁴⁾.

 

Bij redenen⁽⁵⁵⁾ dus tot allen termyne,

 

Lieue heere, verleent my patientie/

(39) conforteren: opbeuring, troost.

(40) v verleenen: Uw vrijgevigheid.

(41) persequeren: kwelling, beproeving, niet in die betekenis in M.W.

(42) Iaboreren: niet in M.W.

(43) volbeteren: volledig uitboeten.

(44) Wat: enigszins.

(45) wercken confuys: beschamende daden, zonden.

+ fol. 310

(46) menscheyt: menselijke natuur.

(47) abuys: bedrieglijkheid, onbetrouwbaarheid; niet in die betekenis in M.W.

(48) van cleynder defentie: weinig bestand tegen.

(49) mincken: misprijzen, krenken.

(50) cleyn: weinig.

(51) houeren: feestvieren, een vrolijk leven leiden.

(52) bancketeren: feestgelagen houden.

(53) te gheenen fyne: in geen opzicht.

(54) mentie: vermelding.

(55) Bij redenen: daarom.

[p. 12]

 

Hoe eest mogelyck dat het snoo lichaem croont,

 

Daer ghy soe patientelyck hebt gethoont

 

Patientie jn al uws lydens plien⁽⁵⁶⁾,

 

Want al v lyden, v qualyck van my geloont,

 

Dat onlydelyck⁽⁵⁷⁾ was, hebdy tot jnt steruens poont⁽⁵⁸⁾

 

Gesmaect, gevoelt en natuerlyck voersien⁽⁵⁹⁾,

 

Nyet alleene doen ghy laeght op v knien

 

Jnt hoffken/maer van dat ghy waert ontfangen

 

Al v leuen lanck/en noch patient by dien

 

Totter doot/snoolyck aen tcruys gehangen.

 

O heere, al myns lydens verstrangen⁽⁶⁰⁾

 

Es by dminste uws lydens differentie⁽⁶¹⁾.

 

Dus bid jck v met beweende wangen,

 

Lieue heere, verleent my patientie/

 

 

 

Elck die my visiteert jn myn gequel

 

Die seggen my en seggen herde wel:

 

⁺Hebt patientie jn uwer allinden.

 

Maer hoe sal jckse crygen, want het lyden fel

 

Murmureert en raedt den lichaem el⁽⁶²⁾.

 

Lieue heere, ghij soutse my moeten sinden

 

En jck en cans nyet verdienen midts tverblinden

 

Mynder misdaet contrarie v bedreuen.

 

Hoe sal jckse dan crygen/het en doe dbewinden⁽⁶³⁾

 

Uwer grooter ontfermherticheyt verheuen.

 

Jck weet dat eynden moet mijn leuen

 

Alst v beliefft/dus om v assistentie

 

Bid jck v, wat verdriet ghy my wilt gheuen,

 

Lieue heere, verleent my patientie/

 

 

 

Nochtans, lieue heere, soe moet jck hopen,

 

Al moeghdy my met tribulatien nopen⁽⁶⁴⁾,

 

De vaer bemint dat hy castyt het kindt;

 

Job, die soe sueren sop heeft gesopen

 

Van tribulatien/es al ontslopen⁽⁶⁵⁾

 

Met patientien/van den heere bemint/

 

Dus patientie, lieue heere, my sindt,

(56) plien: zich overgeven aan.

(57) onlydelyck: niet uit te houden, onuitstaanbaar.

(58) poont: ogenblik.

(59) natuerlyck voersien: niet in de verbeelding maar in werkelijkheid voorzien.

(60) verstrangen: benauwdheid.

(61) differentie: de som van mijn lijdensbenouwenis geeft, vergeleken met het geringste van Uw lijden, nog een (groot) verschil.

+ fol. 310^v

(62) el: iets anders.

(63) dbewinden: het onderwinden, de bezorgdheid.

(64) nopen: drukken, prikken.

(65) ontslupen: ontsnappen, ontkomen.

[p. 13]

 

Dat ghy wat verdienens in myn grieff⁽⁶⁶⁾ moeght mercken,

 

Want patientie par forse⁽⁶⁷⁾ es al windt,

 

Sy en can <v> voer v gheen verdienen wercken

 

En nyemant dan ghij, noch leeck noch clercken,

 

En machse geuen/volder excellentie/

 

Dus belieuet v/om mijns troosts verstercken,

 

Lieue heere, verleent my patientie/

 

 

 

Maer als jck dencke dat alle quaet onghier⁽⁶⁸⁾

 

Sal worden gebetert elders oft hier

 

En als gout gepurgeert⁽⁶⁹⁾ zal werden

 

Hier met lyden oft namaels jnt vier,

 

Vreese doer jngeuen⁽⁷⁰⁾ van sulck bestier⁽⁷¹⁾

 

Doet jn my wat het croonen verterden⁽⁷²⁾.

 

Hope seyt dat present volherden

 

⁺Van lyden sal minderen dlyden stranck⁽⁷³⁾

 

Toecomende/snel met groote scherden/⁽⁷⁴⁾

 

Want present lyden verdient eer remis⁽⁷⁵⁾ en danck⁽⁷⁶⁾

 

Dan toecomende lyden seer traegh en manck/

 

Dit geeft mij om wederstaen jnfluentie⁽⁷⁷⁾

 

Maer, want⁽⁷⁸⁾ tvleesch gebreckelyck es weeck en cranck,

 

Lieue heere, verleent my patientie/

 

 

 

O lieue heere, nv segh jck v eeuwigen danck,

 

Daer jck soe jn gefaelt hebbe myn leuen lanck

 

Als ondanckbaer knecht volder blamatie,

 

Dat es vanden costelycken ontfanck⁽⁷⁹⁾

 

Van gesontheijt⁽⁸⁰⁾, die ghy my vry en vranck

 

Soe dick verleent hebt te menigher spatie⁽⁸¹⁾.

 

Want noyt en besieff⁽⁸²⁾ jck wat grooter gratie

(66) grieff: smart, leed.

(67) par forse: gedwongen.

(68) onghier: afgrijselijk, afschuwelijk.

(69) purgeren: zuiveren, louteren.

(70) jngeuen: ingeving, inspiratie.

(71) bestier: beleid, regeling.

(72) verterden: verminderen.

+ fol. 311

(73) stranck: groot, hevig.

(74) scherde: schrede.

(75) remis: kwijtschelding.

(76) danck: loon, vergelding.

(77) jnfluentie: kracht; niet in M.W.

(78) want: omdat.

(79) ontfanck: het ontvangen, ontvangst.

(80) gesontheyt: in het handschrift stond oorspronkelijk gesonden: de laatste twee letters zijn doorstreept en theyt werd boven bijgeschreven.

(81) te menigher spatie: bij menige gelegenheid.

(82) besieff: besefte.

[p. 14]

 

Ghij my daet/dan nv synde jnden noot,

 

Als jckse moet deruen volder turbatie⁽⁸³⁾,

 

O heylige gesontheyt, van al het hoot⁽⁸⁴⁾,

 

My rout dat jck oyt v presentie

 

Soe cleyn achte/aldus voor deeuwige doot,

 

Lieue heere, verleent my patientie/

(83) turbatie: beroering, ontsteltenis; niet in M.W.

(84) hoot: hoofd.

Prince.

Prince der patientien, v zij loff,
Duysentmael meer dan jnde sonne gestoff⁽⁸⁵⁾,
Van dat ghy my verleent en jck hebbe gehadt,
En ghy princelycke geesten, die groeyt jnt hoff
Van gesontheyt, ghierende⁽⁸⁶⁾ ruym en groff,
Wilt v nv aen my spiegelen ewat,
Midts siecten onlostich, onmachtich, mat;
Nempt wat v Godt verleent wel ware
En wenscht om ryckdom goet noch schat,
Maer dat v Godt jn gesontheyt spare/
⁺Den costelycxsten schat, als blyckt jnt clare
Aen mij/die derue haer residentie/⁽⁸⁷⁾
Des tvleesch wel ongemaniert valt van misbare,
Maer, lieue heere, verleent my patientie/

finis per Jan van dale/

Drs. A. VAN ELSLANDER.

(85) gestoff: stof, stofjesgewemel.

(86) ghieren: overvloeien van.

+ fol. 311^v

(87) die derue haer residentie: die met haar bezoek niet meer begunstigd ben.