Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1944

Regelnummers proza verbergen

[p. 57]

Het Brusselsche Rederijkersfeest (1565).

I. - De zegslieden.

De oudste vermelding betreffende het rederijkersfeest⁽¹⁾, in 1565 door de Corenbloem te Brussel ingericht⁽²⁾, is afkomstig van een jeugdigen en geestdriftigen tijdgenoot, den schildermartinist Godevaert van Haecht (1546-1592), in wiens kroniek we onder Junius 1565 lezen⁽³⁾:

(1) In het rekest der Peoene, waarschijnlijk einde Maart 1565 tot de Mechelsche stadsregeering gericht, wordt het feest als volgt aangeduid: ‘... zeker haeghspel aldaer (d.i. te Brussel) opgestelt zynde aengaende de Rhetorycke, omme te exhibetene ende te vertoonen seker morael of spel van sinne, achtervolgende die voerscreven Chaerte...’ (van refereinen wordt niet gesproken; cf. G.J.J. Van Melckebeke, Geschiedkundige Aenteekeningen rakende de Sint-Jans-Gilde, bygenaemd De Peoene, Mechelen, 1862, p. 62). Het Antwerpsch Chronykje (zie den tekst bij noot 4 hieronder) drukt: ‘haeckspel’, de Chronycke van Antwerpen, echter: ‘haechspel’ (zie denzelfden tekst). De Annalen van Antwerpen van a^o 1004 tot a^o 1600, anderzijds (18^e eeuw; Kon. Bibl. Brussel, Hs. 17236 D, fol. 42), hebben: ‘Kaertspel’ en L.G. Visscher (zie den tekst bij noot 13 hieronder): ‘steekspel’, terwijl A. Henne & A. Wauters, Hist. de la ville de Bruxelles II (Brux., 1845), p. 645, zeer te onrechte den term ‘landjuweel’ gebruiken. Vgl. daaromtrent J. & L. Van Boeckel, Landjuweelen en Haagspelen in de XV^e en de XVI^e eeuw, in Jaarb. der Kon. Souvereine Kamer van Rhetorica van Vlaanderen De Fonteyne 1943, p. 35 vlgg. Op te merken valt, dat de griffier der Corenbloem het woord ‘haechspel’ bezigt in verband met het rederijkersfeest te Geeraardsbergen in 1548 en met dat te Vilvoorde in 1560 (cf. infra resp. noot 25 en noot 29), zoodat we dus over 2 voorbeelden zouden beschikken, dagteekenende van vóór het ‘haechspel’ van Antwerpen (1561). De vraag is echter, of we hier wel met gelijktijdige verslagen te doen hebben. Hoe overigens Geeraardsbergen zelf het feest genoemd heeft, is voorshands niet te vinden: in zijn Geschiedenis van Geeraardsbergen (Gent, 1911), p. 455 vlg. immers vermeldt V. Fris terloops den wedstrijd van 1548 en verwijst tevens naar zijn Uittreksels der stadsrekeningen van Geeraardsbergen van 1475 tot 1658 (Bulletin du Cercle histor. et archéol. de Gand XX, Gent, 1912, p. 45 vlgg.), no 546, doch dit nommer betreft de rekeningen over 1 Mei 1613-1 Mei 1615 (de rekeningen over 1547 vlgg., p. 84 vlg., helpen ons overigens niet). Wat Vilvoorde betreft, de bescheiden ontbreken (zie den tekst bij noot 105).

(2) Van Melckebeke, a.w., p. 61, schrijft 1564, een vergissing, door L. Willems terechtgewezen in zijn Over Landjuweelen en Haagspelen in de 16de eeuw (Versl. en Meded. der Kon. VI. Ac., Gent, 1919, p. 318). Zijnerzijds beweert Dr. G.D.J. Schotel, Gesch. der Rederijkers² II (Rott., 1871), p. 241, dat de Corenbloem ‘in Maart 1365 eene caerte uitgaf’ (1. 1565). Eindelijk vermeldt Dr. W.J.A. Jonckbloet, Gesch. der Nederl. Letterk² I (Gron., 1873), p. 278 vlg., doch zonder de bronnen, niet minder dan 65 landjuweelen, o.a.: ‘1563 Brussel en Lier (referein-feest), 1566 Brussel (Haagspel), 1566 Brussel’; blijkbaar is hier verwarring in het spel met ons feest, het eenige Brusselsche, dat ons uit de jaren 1563-1566 bekend is (Jonckbloet neemt zijn lijst onveranderd over in de latere uitgaven van zijn werk).

(3) De Kroniek van Godevaert van Haecht enz., ingeleid en toegeht door Rob. Van Roosbroeck I (Antw., 1929; Uitg. v.h. Genootschap voor Antw. Gesch. II), pp. 8 en 19.

[p. 58]

‘...Daer was op den 19 dach was (sic) den Olyftak en den Jonghen Handtboghe inghehaelt, die tot Brussel om prys geweest hadden, en doen had men oock 2 spelen gespeelt, waeraf d'een van den mistroostighen mensch was, die men scriftuerlyck troostede met Godts wonderlycken wercken : maer men sprack er niet van bicht oft missen, also dat die rethoryck van haer (i.e. de geestelijkheid) niet bemint en is.’

Het eveneens contemporaine Antwerpsch Chronykje (-1575), echter, licht ons aldus in⁽⁴⁾:

‘Den 19. Juny quam t'Antwerpen in seer triumphantelyck in (sic) de Retoryck Camer van de goublommen (sic) met den oppersten prys van het haeckspel (sic), dat sy te Brussel met het Rethoryck spel gewonnen hadden. Als doen, soo quamen oock mede de schutters van den ouden handbooghe met haren prys van het schoonste incomen, ende met den prys van het eerste versoeck gewonnen te Brussel.’

Dit tweede berichtje nu (d.w.z., in de meeste gevallen, het eerste zinnetje ervan) wordt overgenomen door D. Papebrochius (ca. 1700)⁽⁵⁾, W. Kops (1774)⁽⁶⁾, G.F. Gérard (ca. 1800)⁽⁷⁾, J.F. Willems (1837)⁽⁸⁾, J.-B. Van der Straelen (1860)⁽⁹⁾ en Dr. G.D.J. Schotel (1871)⁽¹⁰⁾.

Intusschen schrijft D. Papebrochius ook : ‘Bruxellis redeunt coronatae Rhetoricorum Camerae’, aldus te kennen gevende, dat meer dan één Antwerpsche kamer aan het feest te Brussel deelnam.

Zijnerzijds laat J.F. Willems op de aan het Antwerpsch Chronykje ontleende gegevens nog den, jammer genoeg niet volle-

(4) Antwerpsch Chronykje etc., door F.G.V. (Leyden, 1743), p. 64. Het gedeelte rakende de schutters komt reeds, eenigszins anders geformuleerd, op p. 63 voor, wat op twee verschillende bronnen wijst; overigens is dit Chronykje een echte cacographie (b.v. eerste versoeck; l. verste versoeck), zooals de vergelijking met de uitgave van honderd jaar later (Chronycke van Antwerpen etc.; Antw., 1843) aantoont (zie aldaar, p. 62).

(5) Annales Antverpienses. Edid. F.H. Mertens & E. Buschmann III (Antv., 1846), p. 42 vlg.

(6) Schets eener Geschiedenis der Rederijkeren (Leyden, 1774), p. 261 : verwijst naar het Antwerpsch Kronykje, blz. 64.

(7) Recherches historiques concernant les chambres de Rhétorique établies dans les Pays-Bas (K.B. 's-Grav., hs.), gecit. door J.F. Willems (zie n. 8).

(8) In het Belgisch Museum I (Gent, 1837), p. 165 vlg.

(9) Geschiedenis der Rederykkamer De Goudbloem, in De Vlaemsche School VI (Antw., 1860), p. 147.

(10) A.w., I (Rott., 1871), p. 259 vlg. Zie ook onze noot 58, in fine.

[p. 59]

digen, tekst volgen van het eerste rekest, door den Olyftack tot de Antwepsche magistraat gericht met het oog op een vergoeding voor haar te Brussel (1565) gedane uitgaven, nl. 1450 gulden, doch daarboven plaatst hij : ‘Request van de kamer der Violieren...’ Tevens wijst hij op een tweede rekest van den Olyftack naar aanl iding van dezelfde aangelegenheid en doet aldus met die twee verzoekschriften, die den requestranten tweemaal 200 gulden bezorgden, lateren onderzoekers een nieuw vertrekpunt aan de hand⁽¹¹⁾.

Desondanks beweren F.H. Mertens en K.L. Torfs (1848)⁽¹²⁾, ofschoon steunende op de bewuste, aan duidelijkheid niets te wenschen overlatende, bescheiden : ‘Ook de Olyftak... schynt op dit feest te zyn geweest en pryzen te hebben behaald.’ Nochtans deelen ze tevens mede, dat de kamer in kwestie van de stad een tegemoetkoming kreeg van 400 gulden in de onkosten der ‘prysbehaling’, die 1450 gulden beliepen.

Een paar jaar nadien pent L.G. Visscher, na een al te vluchtige lezing van Willems en Mertens-Torfs, het volgende neer⁽¹³⁾: ‘In 1565 waren de Olyftak en de Goudsbloem op het haagspel te Brussel, en genoten van stadswege een ondersteuning van 1450 gulden’, om daar dan enkele bladzijden verder nog bij te voegen⁽¹⁴⁾: ‘...in 1565 was er zelfs een steekspel te Brussel, dat in der minne afliep.’

In 1863 bezorgt hierop J.-B. Van der Straelen een nieuwe en ditmaal volledige (ofschoon foutieve) uitgave van het hierboven genoemde eerste rekest⁽¹⁵⁾, doch daarbij blijkt hij Willems' reproductie niet te kennen en dus ook niet het tweede rekest van den Olyftack, door dezen geleerde even vermeld. L. Torfs (1865), echter, is op de hoogte van de twee rekesten⁽¹⁶⁾.

Dr. J.A. Worp (1904), evenwel⁽¹⁷⁾, houdt het alweer met de Goudbloem, ‘die den eersten prijs had behaald en 1450 gulden

(11) Beide rekesten - op dit oogenblik onbereikbaar - verdienen ten zeerste opnieuw te worden uitgegeven.

(12) Gesch. van Antwerpen, IV (Antw., 1848), p. 285.

(13) Beknopte Gesch. der Nederl. Letterk., IIde deel (Utr., 1852), p. 72.

(14) Aldaar, p. 79 : verwarring met het door den Boeck in 1538 ingerichte steekspel, waarover Die Nieuwe Chronijcke van Brabandt (Antw., 1565), p. 120a, ons tampelijk uitvoerig inlicht en waaraan wij in onze Biobibliographica een afzonderlijk opstel zullen wijden. Zie hieronder, noot 37, aan het slot.

(15) In de Vlaemsche School IX (Antw., 1863), p. 15.

(16) Nieuwe Gesch. van Antwerpen II (Antw., 1865), p. 297.

(17) Gesch v.h. Drama etc. I (Gron., 1904), p. 170.

[p. 60]

onkosten had, maar van de stad 400 gulden terugkreeg.’ E. Dilis (1910), daarentegen, neemt het op voor den Olyftack en wel naar het voorbeeld van J.-B. Van der Straelen⁽¹⁸⁾.

Wijders meent L. Willems (1919) dat, naast ;de Antwerpsche Goudbloem, eveneens de Kamer van Edingen naar het haagspel trok; terzelfder tijd bespreekt hij kort het eerste rekest (zie hierboven) dat, zegt hij, de Olyfitack door haar factor liet opstellen en dat ons z.i. leert, hoe ook het Maria Cransken uit Brussel op de laatste groote bijeenkomst der rederijkers vóór den opstand aanwezig was⁽¹⁹⁾.

Eindelijk verkondigt de Bibliotheca Belgica, blijkbaar resp. naar J.F. Willems en J.-B. Van der Straelen: ‘En 1565, la Chambre De Goubloeme est à Bruxelles, et y gagne le 1 prix; les frais s'élèvent à la somme de 1450 flor.; le magistrat y intervient pour 400 florins’⁽²⁰⁾ en: ‘En 1565, la Chambre De Olyftack prend part au concours organisé par le Corenbloeme, à Bruxelles; à cette occasion, elle reçoit de la ville un subside de 200 flor. carolus.’⁽²¹⁾

Ten slotte vervangt Dr. L. Van Boeckel (1929), in het bericht van het Antwerpsch Chronykje, zonder meer Goudbloem door Olyftak⁽²²⁾.

(18) De Rekeningen van den Olyftak (Antw., 1910; Uitg. der Antw. Bibliophilen, n^o 24), p. 6.

(19) A.w., p. 317 vlg.

(20) Deuxième Série (Gand-La Haye), 7 C 712.

(21) Id., 10 C 712.

(22) Letterk. Leven te Lier in de 15^e-16^e eeuw (Lier, 1929; Lier vroeger er Nu), p. 73.

II. - Het Verslag der Corenbloem (1565).

In hoeverre inmiddels de tot dusver aangehaalde uitlatingen met de werkelijkheid strooken, zal de belangstellende lezer nu zelf kunnen nagaan aan de hand van het omstandig verslag, dat de uitnoodigende vereeniging dadelijk na haar feest heeft opgemaakt en dat we hieronder letterlijk weergeven:⁽²³⁾

(23) Naar Dat boeck vanden preuilegien der Corenbloem (Kon. Bibl. Brussel, Hs. 219 Goethals), fol. XIX 25v.

[p. t.o. 61]

Fol. xix 25v uit Dat boeck vanden preuilegien der Brusselsche Corenbloem (1565), een in de Kon. Bibl. te Brussel bewaard handschrift (Hs. 219 Goethals; ware grootte : ca. 26 cm hoog en ca. 17 cm breed). Vgl. de transcriptie op p. 61.

[p. 61]

1Ten tyde van welcken lestvoirgenoemden Prince dekens 2ende andere goede mannen heeft franchois schauaert een 3vanden oude princen sonder cost vander cameren net con-4sente vanden voirscreuen goede mannen opgestelt een Re-5thoryck spel van zinne ende Refereynen / waeraff de materie 6was vanden spele van zinnen // Hoe wonderlycken dat zyn de 7wercken des Heeren / Tot troost voor de benaude Jn tsdrucx 8verseeren / 9Den opper prys was eenen silueren cop van acht oncen / 10den welcken wont den Olyfftack van Antwerpen / 11Den tweesten prys was eenen silueren cop van zesse oncen / 12den welcken wont de lelie van Halle / 13Den derden prys was eenen silueren cop van vier oncen / 14welcken wont de Peoene van Mechelen / 15Ende de Roose van Dendermonde eenen diergelycken / 16De schoonste blasoen hadden den Olyfftack van Antwer-17pen / drye oncen siluers / 18Tweeste blasoen hadde de Peoene van Mechelen twee on-19cen siluers / 20Tderde blasoen hadde de Roose van Dendermonde een 21once siluers / 22Het verste versoeck hadde jn brabant Antwerpen / Jn 23vlaenderen Dendermonde / Jn henegouwe Halle / ende jnt 24Lant van Mechelen de Peoene / 25Het Refereyn was op dese vraghe / waer deur de herten der 26menschen jn deughden meest vereenigen / 27Den opper prys hadde een vander Peoenen / victrix for-28tune patientia / drye oncen / 29Den tweesten prys hadde een van Noe tswyngaert tot ber-30chem / Sonder liefde eest niet / twee oncen / 31Den derden oock een van berchem / Conste bemin Jck / 32een once /

[p. 62]

33Dit syn de cameren die hier compareerden te wetene / 34Nyuelle / Franc vouloir / 35Halle de Lelie / wy onghe Viij / 36De Roose van derdermonde / deucht es dmotijf / 37Den wyngaert tot berchem / Niet sonder godt / 38De goutbloeme van viluoirden / Jn Liefden groeyende / 39Den Olyfftack van Antwerpen / Ecce gratia 40De Peoene van Mechelen / Jn principio erat verbum / 41Ende den boeck van bruessele / Om beters wille / 42Tot behulp vanden oncosten der voirscreuen feesten heeft 43de goede stadt van bruessele der voirscreuen Cameren be-44schoncken met hondert Rinsguldenen eens / ende tot dyen 45noch met een Ryckelyck bancket ten bysyne vanden schut-46ters vanden hantboghe die alsdoen ten lantjuweele vanden 47hantboge jn bruessele gecomen waeren / 48JTem ten oorloue vanden buyten Rethoriseenen die ter 49voirnoemden Rethoryckspele gecomen waeren ende hun 50debuoir alsdoen soe jnde spelen van sinnen als Refereynen 51hadden gedaen / wordden by die vander voirscreuen Co-52renbloeme ten bysyne van mynen heeren Damptman / 53Borghmeestere Schepenen ende Pensionaris beschoncken 54met een Ryckelyck bancket op hun camere / Daer toe van 55wegen der voirscreuen stadt van bruessele dien vander voir-56screuen corenblomme geschoncken js geweest een halff ame wyns /

III. - Bespreking van het verslag.

Vooraleer wij nu dit zoo zakelijk als flink gesteld verslag ontleden, mogen hier allereerst nog enkele gegevens over de Corenbloem een plaatsje vinden. Uit het archief dan dezer omstreeks 1480 opgerichte en zeer werkzame Kamer⁽²⁴⁾ is tot dusver slechts één document opgediept, nl. het pas in 1561 aangelegde Boeck der preuilegien, een register, waaraan de hierboven afgedrukte mededeelingen ontleend zijn en waaruit we voorts o.m. vernemen, hoe de broederschap achtereenvolgens optrad

te Geeraardsbergen

(31 Mei 1548),^(25)

(24) Zie onze Biobibliographica V, in Versl. en Meded. der Kon. VI. Ac. (Gent, 1941), p. 535 vlgg.

(25) JTem op des heilichs Sacraments dach van miraculen anno XV^e ende achtenveertich soe zyn die Rethoriseenen vander voirscreuen Corenbloemen met schoonen state ter eeren der voirscreuen stadt van Bruessel ende tot grooten coste der voirscreuen Rethoriseenen vuyter seluer stadt van Bruessel getogen Jnt haechspel binnen der stadt van Geertsbergen jn vlaenderen tot welcken spele geroepen waeren alle die Rethoriseenen van brabant ende vlaenderen Om aldair nauolgende sekere Ryckelycke prysen van siluere te spelen een spel van sinnen opten Regule Rethorica beminnen meest Edel geesten / wairaf die Rethoriseenen vander voirscreuen corenbloemen gewonnen hebben ende hen gegeuen js geweest den derden prys te wetene eenen silueren cop [iij 8] wegende sesse oncen siluers doen Prince was Symoen de Leen brouwere / dekens franchois schauaert ende Jan van hersele / facteuren meesteren Anthonis coppens ende franchois van ballaer personaigien Peeter de groue alias prekere, Amelryck van buggenhout Jacop tristram de voirscreuen meester franchois van ballaer ende gouaert hechts / Ende tot behulp der voirscreuen feesten heeft de voirscreuen stadt van Bruessel den voirscreuen Rethoriseenen gegeuen twee pont oudts / (Dat boeck vanden preuilegien, fol ij 7^v).

[p. 63]

te Leuven	(26 April 1551),^(26)
te Brussel	(1 Aug. 1551),^(27)
te Brussel	(16 Mei 1559),^(28)

(26) JTem de voirscreuen Rethoriseenen vander corenblomme hebben altyt van ouden tyden aff deser stadt eere bewaert. Jn materie van Rethorycken als de gulde vanden hantboghe erghens heeft getrocken ten Landtjuweele / hebbende met deselue gulde getrocken alsment aen hen begeert heeft / ende hebben altyt den prys gewonnen met Esbattement gelyckmen dat ouer menschen gedenckenisse heeft gesien gehadt / gelyck oock nyemant de contrarie en soude cunnen geseggen / Ende hebben de selue Rethoriseenen Jnt leste landtjuweel vanden hantboge te Loeuen gespeelt thien dagen achter deen dandere / telcken diuerssche Esbattementen / Jn sulcker vuegen dat sy daermede gewonnen hebben den prys die dairtoe te winnen stont / Dwelck was een schoon silueren schale / Alsdoen facteur was meester Anthuenis coppens / ende personnaigen Amelryck van buggenhout alias stampije Jan buyens alias goeyentyt / Peeter de groue alias prekere / Nicolaes craenenbroeck ende hansken de knubber/ (Dat boeck vanden preuilegien, fol. iiij 9^v).

(27) JTem Jnden Jersten soe es te wetene dat die vander voirscreuen Rethorycken vander voirscreuen corenbloemen hebben ouer veel jaeren hier te voeren ter eeren vander voirscreuen stadt van Bruessel ende om Liefde eendrachticheyt ende vrientschap tusschen die steden ende Rethorica te houdene met die vander stadt van Dendermonden ende die Rethoriseenen vander Distel bloeme aldaer malcanderen met grooter liefden ende vrientschapen van twee jaeren te twee jaeren met shoonen state versocht spelende aldair een spel van sinnen ende een Esbattement wairaff het leste versueck gedaen es geweest van die Rethoriseenen vanden voirscreuen stadt van Dendermonden binnen deser voirscreuen stadt van Bruessel met schoonen state opten jersten dach van Augusto anno XV.^e eenenvyftich beschinckende malcanderen tot grooten coste ende Laste der voirscreuen Rethoriseenen met schoonen Ryckelycken bancketten Ende dit al om der voirscreuen stadt van Bruessel ende der voirscreuen stadt van Dendermonden eendrachtelycken Jn Liefden ende vreden te houdene. / (Dat boeck vanden preuilegien, fol. ij 7).
Dank zij dit verslagje kunnen we de Anecdota Bruxellensia (Kon. Bibl. Brussel, Hs. 14896-98, waaromtrent men raadplege onze studie, Een onbekende bewerking van H. van Merchtenens Cornicke van Brabant, in Versl. en Meded. van de Kon. VI. Ac., Gent, 1940 p. 511, noot 18), fol. 180^v, grondig emendeeren: ‘Jnt voirscreuen jaer van lj den IX.^ten (l. 1.) dach der maent van Oighste Soe quamen bynnen der voirscreuen stadt van bruessele vuyt vlaenderen De retorisyenen vander stadt van denremonde Besoecken den gheselscape vander rethorycken vanden boecke (l. de corenbloeme) te bruessele / met grooten state ende seere triumphelyck jnnecommende Alsdoen dat die van Denremonde ter eeren der stadt van Bruessele waeren spelende een seere fraij triumphelyck spel van zynnen dwelck gespelt wordde voer der stadthuys van bruessele’

(28) Jtem opten xvj^en dach der maent van Meye anno xv.^e negenenvyftich soe hebben die Rethoriseenen vander voirscreuen Rethorycke vander corenbloeme ter eeren ende weluaert der voirscreuen stadt van Bruessel opgestelt een schoon Ryckelycke Refereynfeeste, wairaff die vrage was. wat mensche dvuytvercoren gaue des geloofs goet / om te verstaene hier werdt gegeuen. Ende de tweede vrage was. waerom godt de menschelycke natuere cranck / bermhertiger es dan dingelsche natuere; tot welcker Refereynfeesten waeren geroepen alle die Rethoriseenen van brabant ende vlaenderen doen Prince was Vincent van bouchout voldere / ende Deeckens Matheeus de pruet lacquay van onser genediger [iij 8^v] vrouwen der Coninginnen van hongrien / ende franchois vanden poele oudtcleercoopere Ende tot behulp der seluer feesten heeft die voirscreuen stadt van Bruessel hen gegeuen een halff ame wyns / (Dat boeck vanden preuilegien, fol. iij 8).

[p. 64]

te Vilvoorde	(2 Juni 1560),^(29)
te Antwerpen	(24 Aug. 1561),^(30)

(29) JTem anno xv.^e ende Tsestich den tweeden Sincxendach syn die Rethoriseenen vander voirscreuen Corenbloemen ter eeren der voirscreuen stadt van Bruessel ende tot grooten coste vanden voirscreuen Rethoriseenen vander voirscreuen Corenbloemen met schoonen state getogen ten haechspele vander gouw bloemen binnen der stadt van Vilvoerden met vyftich peerden / tweelfue ter voet ende zeuen wagens / Tot welcken haechspele waeren geroepen alle die Rethoriseenen van brabant ende vlaenderen / Ende alwaer Jnsgelycx waeren die Rethoriseenen van Bruessele vanden Crance ende vanden boecke / Ende hebben die vander voirscreuen Corenbloemen gewonnen den tweeden prys vanden voirscreuen haechspele / te wetene een silueren schale wegende vier oncen siluers / hebben voirts die Rethoriseenen vander voirscreuen Cameren vander voirscreuen Corenbloemen ter Eeren ende om de Eere [iiij 9] te bewaeren der voirscreuen stadt van Bruessele alle die andere Cameren van Rethorycken die Jnder voirscreuen stadt van viluoerden ter seluer feesten gecommen waeren / geschoncken eenen zeer Ryckelycken maeltyt / alwaer zy alle te samen eendrachtelyck met hen zyn minnelycken gecommen goede chiere maken / Doen hooftman was joncker Peeter vanden werue scepene etc. Prince franchois scauaert tappissier / Dekens henrick trilleman scrynwerckere / ende Jan de buysscher harnaschmaker / factueren meesteren Anthonis coppens ende dierick van pantegem / personaigen Peeter de groue alias prekere / Jan de knibbere / hans van ballaer / kaerle van tiegem / Laureys Leeuwericx ende Peeter benoot / Ende tot behulp van welcker feesten ghaff die voirscreuen stadt van Bruessel den goeden mannen vander voirscreuen Corenbloemen vyftich Carolusguldenen (Dat boeck vanden preuilegien, fol. iij 8^v).

(30) JTem den xxiiij.^en dach van augusto anno xv.^e ende Eenentsestich zyn die goede mannen vander voirscreuen Rethorycken vander voirscreuen corenblomme met alder diligentien ter begeerten versuecke ende ter eeren der voirscreuen stadt van Bruessele ten grooten ontallycken coste der voirscreuen Rethoriseenen getogen met vierentwintich peerden / tweelfue te voete ende drye wagens [xj 18] Jnt haechspel vanden Rethoriseenen vander violieren binnen der stadt van Andtwerpen Alwaer geroepen waeren alle die Rethoriseenen van brabant ende vlaenderen / Ende aldaer die vander voirscreuen Rethorycken vander voirscreuen Corenbloemen hebben met spelen gewonnen ende es hen gegeuen den hooghsten prys vanden voirscreuen haechspele wesende eenen gegoten Cop van negen oncen siluers / ende dat met een Esbattement / JTem aengaende den spele van sinnen dat byden voirscreuen hooghsten prys gevuecht was hebben die voirscreuen Rethoriseenen vander voirscreuen. Corenbloemen gewonnen ende es hen gegeuen den tweeden prys te wetene Eenen Crans met een hant dairjnne wegende zesse oncen siluers / waeraff de vrage was / welck hantwerck oirboirlycxste es van doene ende eerlycxst / nochtans zeer cleyn geacht / hebben noch gewonnen ende es hen gegeuen het verste versueck te weten de wapen van schetz Prince vanden voirscreuen violieren wegende drye oncen siluers / Ende tot dyen noch gewonnen voer die beste personaige de wapen van jonckeren Strale hooftman vanden voirscreuen violieren wegende twee oncen siluers / Doen hooftman was vander voirscreuen Rethorycken vander voirscreuen Corenbloemen myn heere van Os heere tot heembeke ende Scepen [xj^v] der voirscreuen stadt van Bruessel / Prince Adriaen van Conincxloo Lakenvercoopere Dekens Paesschier de neckere tappesier meester Jacop de beer barbier / de Jonge Loys de muntere cremere ende Jacques van espen coopman van oistersgoet / facteurs meesteren Anthonis coppens franchois van ballaer ende dierick van panteghem Personaigien Peeter de groue alias prekere / Jan de knibbere / Jan van ballaer / Laureys van leeuwericx / Jan de smet / Kaerle van tieghem / Peeter benoot ende Christiaen bellemans / Ende tot welcken oncosten die voirscreuen stadt van Bruessele den voirscreuen Rethoriseenen vander voirscreuen Corenbloemen heeft gegeuen hondert ende vyftich karolusguldenen / Ende midts de Eere der voirscreuen Corenbloemen die zy der voirscreuen stadt van Bruessel jnt voirscreuen haechspel jnt winnen vanden voirscreuen hooghsten prys ende anderssins aldair gedaen hebben / Soe hebben die vander voirscreuen stadt van Bruessel den voirscreuen Rethoriseenen noch gegundt ende gegeuen vyftich dergelycke karolusguldenen ende noch thien persoonen te mogen bevryen vanden vyff gulden der voirscreuen stadt alst den Regeerders der voirscreuen camer best duncken ende belieuen sal al blyckende byder voirscreuen acten vander daten xxij augusti anno xv.^e lxj. Ondergeteeckent M. Vossem / (Dat boeck vanden preuilegien, fol. x 17^v).

[p. 65]

te Brussel	(26 Juli 1562),^(31)
te Dendermonde	(6 Sept. 1562),^(32)

(31) Opte xxvj.^en dach der maent van Julio anno xv.^e ende Tweentzestich heeft Adriaen van Conincxloo Lakenvercooper alsdoen affgaende Prince opgestelt by Consente vanden houe een Ryckelycke Refereyn feeste ter eeren der stadt van Bruessele ende der voirscreuen Rethorycken waeraff de Caerten gesonden waere jn Brabant ende Vlaenderen / ende wairaff djerste vraghe was wat de landen can houden jn Rusten. Ende de tweede Een Liedeken als Dauid op zyn herpe speelde verdryuende Sauls boosen moet waer mede te winnen waeren Sesse silueren [xvj ²²] prysen dewelcke gewonnen hebben dese naevolgende Constige Rethorizeenen /
Den opper prys vanden Refereynen. een silueren tiegie van onderhalf once / Scientie verheft. Ambrosius van Molle woonende tot Liere. Facteur van dongeleerde /
Den tweesten prys. een silueren tigie van een once /
Goetwillich van herten. Willem van haecht. tot Antwerpen woonende. facteur vande violiere /
Den derden prys. een silueren tiegie van een halff once /
Waer. S.D. waerheyt. Jacop jacopsoon cassyere tot Tshertogenbossche. Facteur van Moeses doren /
Opper prys van dliedeken. een once siluers /
Scientie verheft. A.V.M. ongeleert. Liere /
Den tweesten prys. een halff once siluers /
Goetwillich van herten. W.V.H. violiere. Antwerpen /
Tsoetste singen een nachtegaelken een halff once /
Weest dat ghy zyt. J. fruytiers. tot Reynsburch jn hollant. Facteur vande Angieren. oft jennoffelen / (Dat boeck vanden preuilegien, fol. xv 21^v).

(32) JTem den sesten dach der maent van septembre anno xv.^e tweentsestich syn de goede mannen vander Rethorycken vander voirscreuen Corenbloemme met mynen heere heer jan locquengien Riddere heere van Coeckelberge / Berchem etc. Amptman der stadt van bruessele / ende joncker Anthonis van os heere van heembeke Schepene der voirscreuen stadt ende hooftman vander Rethorycken voirscreuen met schoonen state getrocken nae Denremonde / te wetene met vierentwintich peerden / zesse ende dertich persoonen te voete ende drye wagens ten versuecke ende ter beden der Rethorizeenen vander Destelbloemmen aldair / achteruolgende de oude ordinantie tusschen de voirscreuen twee cameren geobserueert om minne ende vrintschap tusschen de voirscreuen twee steden te houdene / ende aldair comende / worden de voirscreuen heeren ende goede mannen vander voirscreuen Corenbloemme jnnegehaelt seer eerlyck ende Rethoryckelyck / van die van Denremonde / ende die vander Corenbloemme voirscreuen beschoncken die Rethorizeenen van Denremonde / met een Esbatament ende een spel van sinnen / ende tot dyen noch met een Ryckelyc ende costelyck bancket / Ende die van Denremonde beschoncken wederom dien van Bruessele met een costelyck bancket / Ende tot behulp vanden oncosten der voirscreuen feesten heeft die voirscreuen stadt van Bruessel gegeuen vyfuentwintich Rinsgulden (Dat boeck vanden preuilegien, fol. xvij 23).

[p. 66]

en te Brussel

(21 Maart 1563).^(33)

Ongelukkig is het register, hoe kostbaar ook, lang niet volledig, aangezien het zwijgt niet alleen over de beruchte incidenten van 1559⁽³⁴⁾, alsmede over de feesten op 14 en 15 Oct. 1561 te Brussel⁽³⁵⁾en over de deelneming aan het ebattementsfeest te Audenaarde (3 Juli 1564), waarop de Corenbloem nochtans vier prijzen won⁽³⁶⁾, maar ook en vooral over de ‘vele en diuersche Refereyn-feesten’, die door haar heeten te zijn ingericht en waarvan er enkele nog wel in de XVde eeuw zullen hebben plaatsgehad⁽³⁷⁾. Hoe dit zij, het feest van 1565, dat ons hier

(33) Opten xxj^en dach van meerte halff vasten dach anno xv^e ende Tweentsestich / hebben die Rethoriseenen vander Corenblommen binnen bruessel gespeelt opde nyeuwe vaert die Historie van Perseus ende Andromeda / dairmede zy gewonnen hebben den hoochsten prys / Ten welcken tyde Hooftman was Joncker Anthonis van os Heere van Heembeke ende Scepene der voirscreuen stadt / Prince Jennijn Jeheu / ende dekens Dionys van alsloot / Adriaen van espen / Joes beydaels ende Jacques tseraets / (Dat boeck vanden preuilegien, fol. xviij 24).

(34) Zie onze Drie schandaleuse Spelen (Antw., 1937), p. xv vlgg. en p. 1 vlgg.

(35) We lezen in Gysbrecht Mercx' Lofdicht vande Schip-vaert van Brussel (zie onze Rhetores Bruxellenses II, in Rev. belge de Philologie et d'Histoire, t. XV, Brux., 1936, p. 51 vlgg.):

Tsauons speelden die vanden crance een batement /

Sdijsendaechs naenoen quam tCorenbloemken inne
Een brachten vanden Haechspele thoochste bekent
Met noch dry Prijsen tot haren ghewinne
Tsauons die van Halle en sy als ick bekinne
Elck een Batement speelden als die cloecke
Sgoensdaechs voor noen haer Antwerpens spel van sinne
Tsauens die van Vilvoorden en vanden Boecke
Elck een batement ter feesten versoecke.

Sdonderdaechs voor noen nae hen vermoghen

Den Boec metter Tycloosen onghespaert
Hadden ghestelt in haerder Prologhen
Die heel intentie vander nieuwer schipvaert
Jn haer spel van sinnen hebben sy verclaert
Voor dorboirlijcste hantwerck in haer motijuen
Eerlijcxt seer cleyn gheacht en al om vermaert
Het werck van eender hant dat is het schrijuen
Sonder dwelc wy sonder wet oft reden moesten blijuen.

(36) Dr. J. Van der Meersch, Kronyk der Rederykkamers van Audenaerde, in Belg. Museum VII (Gent, 1843), p. 62 vlg.: den derden prijs voor het blazoen, den derden prijs voor den kerkgang, den derden prijs voor het amoreus liedeken en den eersten prijs voor de zotten.

(37) De preambule tot de ordonnanie van 24 Juli 1562 luidt als volgt: ‘Alsoe die hooftman / Prinche / dekens / ouders ende gemeyn gesellen vander Cameren van Rethorycken vander Corenblommen mynen heeren den Amptman wethouderen ende Rentmeesteren deser stadt van Bruessele by sekere Requeste hadden te kennen gegeuen hoe dat zy supplianten ende heure voirsaten (sonder eenige jactantie te sprekene) ouer menige jaeren hadden geweest (gelyck zy noch opten dach van huden zyn) een goet eerlyck geselschap van goeden lieden / hebbende tot diuersche stonden ter eeren der voirscreuen stadt ende contemplatie der gemeynten gespelt diuersche spelen van zinne ende Esbattementen met oyck. opgestelt vele ende diuersche Refereyn feesten / Jae dat [fol. xiiij 20] meer es zyn deselue tot diuersche stonden getogen geweest ter eeren der voirscreuen stadt jn diuersche haechspelen hebbende aldair gewonnen tot meer stonden vele ende diuersche schoone ziluere prysen die zy al binnen deser stadt gebrocht hebben gelyck zy metter hulpen van god den heere / noch jn toecomende tyden hoepten te doene...’ (Dat boeck vanden preuilegien, fol. xiii 19v). Evenmin bevat het register iets over b.v. de medewerking aan het beroemde steekspel van 5 Mei 1538 (zie hierboven, noot 14).

[p. 67]

bezighoud, is des te wijdloopiger beschreven (ofschoon voor ons nog niet wijdloopig genoeg) en moet dus wel in de oogen der inrichters een uitzonderlijke beteekenis hebben gehad. Niet onmogelijk zelfs werd het aldaar voorgedragene (spelen en refereinen) gedrukt, zooals de Refereynen ende Liedekens etc. na het feest van 1562, doch daarvan is tot heden niets gebleken⁽³⁸⁾.

Laten we thans wat nader op het verslag ingaan, ten aanzien nl. van den inrichter, de onderwerpen, den datum, de prijzen en de mededingende kamers.

DE INRICHTER. Het verslag nu zegt uitdrukkelijk, dat het feest opgesteld werd door Franchois Schavaert, een van de oudprinsen der Corenbloem. Deze Schavaert intusschen, van beroep een ‘tappissier’ of legwerker⁽³⁹⁾, was vermoedelijk toentertijd een bejaard lid, daar hij reeds in 1548 als deken optreedt⁽⁴⁰⁾ en in 1563-1564 een ‘Franchoys scauaert de Jonge tappissier’, blijkbaar zijn zoon, in dezelfde functie vermeld wordt⁽⁴¹⁾. In elk geval nam hij in 1559-1560, anders het allerberoerdste jaar voor zijn vereeniging, het prinsschap waar⁽⁴²⁾. Voorts wijst het verslag er op, dat hij het feest ‘met consente vanden voirscreuen goede mannen, d.w.z. vanden Prince dekens ende andere goede mannen’ opstelde⁽⁴³⁾, want artikel 6 van de ordonnantie d.d.

(38) Van de Refereynen ende Liedekens etc. (Brussel, 1563) zijn slechts twee exemplaren bekend (Cf. Bibliotheca Belgica, Première Série, Gand, 1880-1890, 1 R 34) en van een gelijktijdig album over de deelneming van den Brusselschen Mariacrans aan het Landjuweel te Antwerpen (1561) is het eenig vermelde exemplaar (zie De Laserna Santander, Mémoire historique sur la bibliothèque dite de Bourgogne, Brux., 1809), p. 156, n. 1, sinds lang zoek.

(39) Zie hierboven, noot 29.

(40) Zie hierboven, noot 38.

(41) Dat boeck der preuilegien, fol. xviii 24^v. Bovendien komen nog voor: Huybrecht schauaert Tappesier, in 1560-1561, als deken (aldaar, fol. viii 15^v) en Claes schauaert, in 1568-1569 (aldaar, fol. xxii 28^v).

(42) Zie hierboven, noot 29.

(43) Op 23 Juli 1564 werden gekozen (voor één jaar) tot prins: Mertten van Ighem; tot dekens: Mertten nutens, Jan Ogerin, Seruaes vanden boome en Jan praman; tot hoofdman: Heer ende meester Willem van busleyden scepene (Dat boeck der preuilegien, fol. xix 25).

[p. 68]

21 Jan. 1561 luidt aldus⁽⁴⁴⁾: ‘Jtem dat nyemant vanden voirscreuen geselschape en sal mogen spelen doen oft laten spelen eenige stucken van Rethorycken hoedanighe die wesen mochten, dan by willekeure ende orloue der lest voirscreuen persoonen (= Hooftman, Prince, facteur ende dekens) ende dat opde verbeurte van een onche siluers / tot prouffyte der voirscreuen Cameren als bouen / al waert oick soe dat tselue waere sonder faulte oft lachtere / ende anderssins toegelaten oft georloeft byden placcate daerop gemaect /.’⁽⁴⁵⁾ Eindelijk geeft het verslag te kennen, dat het feest ‘sonder cost vander cameren’ geschiedde. Aangezien evenwel, blijkens hetzelfde verslag, de stad Brussel aan de Corenbloem een toelage voor haar feest verleende van 100 rijnsgulden⁽⁴⁶⁾ en de Kamer tevens beschonk met een rijkelijk banket, alsmede met een ‘halff ame wyns’, zoo is het duidelijk, dat de al deze inkomsten eventueel overtreffende uitgaven⁽⁴⁷⁾ door Franchois Schavaert zullen betaald zijn, zoodat deze laatste wel een kapitaalkrachtig man zal zijn geweest⁽⁴⁸⁾.

(44) Dat boeck vanden preuilegien, fol. vj 13v.

(45) Het plakkaat van 21 Jan. 1560 verbiedt zonder meer ‘te divulgueren, zinghen ofte spelen, doen divulgueren, zinghen ofte spelen... eenighe camerspelen..., daerinne ghemenght zijn eenige questen... beroerende onse religie... Ende belanghende den spelen van zinne oft moraliteijt ofte andere dingen, die ghedaen oft ghespeelt worden ter eeren Gods oft van zijnen heijlighen, oft tot vermakinghe ende eerlijcke recreatie van den volcke, en sullen die zelve niet ghespeelt noch ghereciteert moghen worden, tensij dat die eerst ghevisiteert zijn bij den principaelen pastoir, officier ofte wet van der plaetsen, daer de voirseijde spelen ghespeelt ende ghereciteert souden worden, ende van den zelven daertoe oirloff ende consent vercreghen hebben, die oick sullen moeten aenmercken ende ondersoecken oft de selve spelen oft gheschriften eenighe dinghen inhouden, die eenichsins directelijck ofte indirectelijck onse voorseide religie souden moghen offenderen. Om in dien ghevalle die te verbieden ende interdiceren...’ Zie onze Drie schandaleuse Spelen (Antw., 1937), p. XXXIII, noot 135 en ons Contrabandetooneel (Antw., 1940), p. 17 vlg., noot 45. Ten slotte zij opgemerkt dat het befaamde refereinfeest van 26 Juli 1562 door den aftredenden prins, Adriaen van Conincxloo, opgesteld werd ‘by Consente vanden houe.’ (Zie hierboven, noot 31, regel 3 v. b.).

(46) Zie hieronder, noot 56, regel 12 v. b. Voor het banket en het ‘halff ame (d. i. ±75 1) wyns’ is Dat boeck vanden preuilegien de eenige bron.

(47) Dat zal wel doorgaans het geval zijn geweest. Vgl. hierboven den tekst bij noten 11 en 12, alsook Worp, a.w., I (Gron., 1904), p. 170 vlg.

(48) Art. 3 van de ordonnantie der Corenbloem d.d. 21 Jan. 1560 bewijst het: ‘Jtem dat deselue persoonen alsoe aengestelt ende gecoren zynde totten prinscape zullen tot onderhout der voirscreuen Cameren gehouden zyn te geuene voer hueren willecomme drie Carolusgulden elcken tot twintich stuuers brabants gerekent / Ende op heuren dach van Eeren zesse carolusgulden ende zesse onchen gebrant siluers /.’ (Dat boeck vanden preuilegien, fol. vj 13). Overigens benaalt art. 1 van de ordonnantie d.d. 24 Juli 1562 voor elk vereenigingsjaar: ‘Ende jn dien meer vuytgegeuen waere dan ontfaen dat de Rekenaers tselue aen hen (d.i. de dekens) seluen sullen moeten vinden gelvck altyts opde voirscreuen Camere es geplogen geweest / vuyt Respecte dat die dekens Int bedienen van huerlieder offitie der voirscreuen cameren in egheen ouertullige costen ende lasten en bringen /’ (Dat boeck vanden preuilegien, fol. xiiij 20v).

[p. 69]

Ten slotte is hij te beschouwen als een voorlooper van den om geloofsredenen uitgeweken Antwerpenaar Peeter Sterlincx, die op 3 September 1580 als particulier te Heenvliet in Zuid-Holland een refreinfeest oprichtte, waaraan 6 Zuidhollandsche kamers deelnamen⁽⁴⁹⁾; hierbij mag dan natuurlijk niet worden vergeten, dat nog een prins der Corenbloem, Adriaen van Conincxloo, die bij zijn aftreden (27 Juli 1562) een zeer belangrijk refreinfeest - geheel, naar het schijnt, op eigen kosten - opstelde⁽⁵⁰⁾, op zijn beurt als voorlooper mag doorgaan, net trouwens als de andere prinsen en oudprinsen, die op dezelfde wijze hun liefde tot hun broederschap zullen hebben laten blijken, maar wier onbaatzuchtige geste wellicht schuilgaat achter de hierboven aangehaalde algemeene formule: ‘vele en diuersche Refereynfeesten’⁽⁵¹⁾. In laatste instantie zou Peeter Sterlincx dus eigenlijk maar een Zuidnederlandsch gebruik naar het noorden hebben overgeplant.

DE ONDERWERPEN. De twee onderwerpen - zie den tekst bij onze noot 23, resp. rr. 6-8 en 25-26 - laten dadelijk zien, dat we hier in den grond niet van een refreinfeest tout court kunnen spreken, maar wel van een feest in den aard van het Gentsche (1539)⁽⁵²⁾, met dit verschil nochtans, dat we in ons geval niet eens weten, in welke orde de beide reeksen antwoorden werden voorgedragen. Anderzijds wordt het onderwerp van het spel van zinne, blijkbaar een variante op dat van Rotterdam (1561- 1564)^(52bis), reeds eenigszins toegelicht door Godevaert van Haecht in zijn kroniek⁽⁵³⁾ en door de jaren nadien nog in de Roose, de Dendermondsche rederijkerskamer, in omloop zijnde

(49) A. Van Elslander, De refreinenbundel van Peeter Sterlincx (1582), in De Gulden Passer NR, 21^e jg. (Antw., 1943), p. 94 vlgg.

(50) Zie hierboven, noot 31.

(51) Zie hierboven, noot 37.

(52) Schotel, a.w. I (Rott., 1871), p. 309 (I. 209) vlgg.: de refereinen kwamen aan de beurt in April, de spelen in Juli d.a.v.

(52bis) De Bibliotheca Belgica (Gand-La Haye, 1880-1890), 8 S 225, zegt zeer gepast in haar beschrijving der Spelen van Sinne... Rotterdam 1561 (Antw., 1564): ‘..... la question principale:

Wie den meesten troost oyt quam te baten//
Die schenen te sijn van Godt verlaten.

qui pouvait donner lieu à des considérations hardies, ne provoqua que des réponses ternes. On s'apercoit que les Chambres, craignant l'application des placards, avaient pris à coeur la recommandation faite par la Chambre organisatrice dans la carte d'invitation’. Zie nog Schotel, a.w., I, 234 vlgg. In 1564-65 was die vrees echter geweken, blijkens den tekst bij onze noten 85 vlgg.

(53) Zie hierboven den tekst bij noot 3.

[p. 70]

sagen⁽⁵⁴⁾, terwijl over het onderwerp van het refrein, bij ons weten althans, verder niets bekend is.

DE DATUM. Intusschen laat het register der Corenbloem, dat anders steeds uitblinkt door zijn nauwkeurige dagteekeningen⁽⁵⁵⁾, ons ten eenenmale in den steek aangaande de chronologie van ons feest. Niet veel duidelijker zijn de notulen der stadsregeering in verband met het toekennen, op 27 Febr. 1565, van een subsidie aan de Corenbloem voor haar wedstrijd: daar, immers, waar de preciese datum had dienen te staan, heeft de griffier dien in zijn haast overgeslagen, na wel is waar nog even tevoren te hebben neergepend, dat men de uitnoodigingskaart der Corenbloem zal doen drukken, opdat de intrede der Kamers zou mogen samenvallen met die van het Landjuweel van den Handboog⁽⁵⁶⁾. Deze laatste nu had, naar wij van elders weten, op 20 Mei 1565 plaats⁽⁵⁷⁾, zoodat wij, bij ontstentenis van andere bronnen, geneigd zouden zijn, het begin van ons Refreinfeest eveneens op dien datum te stellen. Dank zij echter het verzoekschrift, door de Peoene van Mechelen tot de magistraat gericht, ten einde van haar een toelage te verkrijgen voor het bijwonen van het Refreinfeest te Brussel, weten we beslist, dat dit laatste op 19 Mei 1565 aanving, daar het rekest steunt op de

(54) Zie hieronder den tekst bij noot 81.

(55) Zie b.v. onze noten 25-33.

(56) ‘Ten Lestvoirscreuen dage (d.i. 27 Febr. 1564 = 1565) ac per eosdem (d.w.z. den amman, burgemeester A. Vandernoot, de zeven schepenen, de zes raadsheeren, met uitzondering van L. Appelman en de zes rentmeesters) es geconsenteert ende geaduiseert Datmen tot gemeynen weluaren vander stadt ende den Jngesetenen der seluer allomme seynden ende presenteren sal die charte van- der regule vanden spele van sinnen metten prysen / nauolgende der seluer char- ten by die vanden Corenblomme Den heeren alsnv gepresenteert ende jnt collegie vanden heeren gelesen / ende Datmen te dyen fyne deselue charte sal doen drucken / Ten eynde dat dintree mach geschieden / metter Jntreen vanden Lant- juweele vanden hantboge binnen deser stadt naestcomende Om welcke prysen ende doncosten daerop loopende te veruallene / Datmen vander stadt gemeynen goeden daer toe sal geuen die somme van hondert Rinsg eens / saluo nochtans dat van den presenten hier Jnne nyet en hebben geconsenteert dieghem hellinck winge et Bosche rintmeesteren ten laste vander stadt / maer tselue affgeslagen Actum vt ante.’ (Resolutieboek 1551-1580, fol. 79; de ‘protestanten’ heeten eigenlijk: Charles de Brecht, heer van Dieghem, Nicolas Hellinck, Pierre Van Winge en Amelric Vanden Bosche; vgl. A. Henne & A. Wauters, a.w., II, p. 537 vlg.).

(57) A. Wauters, Notice historique sur les anciens serments etc. de Bruxelles (Brux., 1848), p. 28 Die datum is waarschijnlijk ontleend aan Jan De Pottres Dagboek 1549-1602 (Gent, 1861; Maetsch. der Vl. Bibliophilen, 3^e Serie, N^r 5), p. 20, want de door Wauters buiten dit kroniekje aangehaalde handschriften, nl. ‘Chronique ms. à l'Hotel de Ville’ en ‘Resolutie Boeck’ (d.i. fol. 81) bevatten dien niet.

[p. 71]

uitnoodigingskaart der Corenbloem⁽⁵⁸⁾. Mitsdien is de andere datum dan wellicht foutief. Hoe lang onze prijskamp overigens geduurd heeft, kunnen wij slechts gissen. Wij gelooven evenwel niet mis te tasten, wanneer we, vroegere rederijkersfeesten in aanmerking nemende⁽⁵⁹⁾, den duur van het onze op een tiental dagen schatten.

DE PRIJZEN. Gelukkig bieden de gegevens omtrent de prijzen ons een degelijker houvast. Bovendien zijn de mededeelingen betreffende de premies voor het spel van zinne, het blazoen en het verste bezoek tot heden nergens vermeld, behalve die welke, tot een minimum teruggebracht, Antwerpen aangaan⁽⁶⁰⁾. Zelfs is het driedubbele bericht over het refrein in zijn geheel onuitgegven en des te kostbaarder, daar hier het devies der winnaars opduikt, of schoon het niet, zooals elders, gevolgd is door den eigenlijken naam (resp. namen) der factors, zoodat we voorloopig niet weten, wie zich achter die spreuken mogen verschuilen⁽⁶¹⁾.

DE KAMERS. Ten slotte komen de inlichtingen over de 8 deelnemende Kamers, die hier denkelijk in de orde der beurtloting worden opgegeven⁽⁶²⁾ en die we dan ook in diezelfde orde zullen behandelen.

Nijvel. Tot dusver was bekend, dat deze Waalsche Kamer aanwezig was op het groote rederijkersfeest te Antwerpen (1496)⁽⁶³⁾, tot zinspreuk had: Bon Vouloir of Franc Vouloir, haar vergaderingen en vertooningen hield in een aan de Markt gelegen perceel, in 1526 twee stadstoelagen genoot en ca. 1620 ten onder ging⁽⁶⁴⁾. Over haar optreden in 1565, echter, is niets

(58) Zie hierboven, noot 1. De ‘charte’ der Corenbloem werd te Lier aangeboden op 21 Maart 1565, blijkens I.R. Van Grasen, Liersche Kronyk 1614-1615, fol 110v en Chr. Van Lom, Beschrijving der stad Lier etc. ('s-Grav., 1740), p. 243, doch Lier bleef thuis. Schotel, a.w., II, p. 270, zegt het tegendeel.

(59) Het zesde landjuweel (Diest, 1541; 10 kamers) duurde 10 volle dagen (zie J.F. Raymaekers, Hist. oogslag op de Rederykkamers van Diest, in Vad. Mus. III, Gent, 1859-60, p. 106), het haagspel te Vilvoorde (1560; acht kamers), een twaalftal (zie Van Melckebeke, a.w., p. 60) en het haagspel te Antwerpen (1561; vier kamers), een viertal (zie: Edw. Van Even, Het Landjuweel van Antwerpen in 1561, Brussel, 1861, p. 32).

(60) Zie hierboven den tekst bij noot 4.

(61) F.V.H., Mr J.I. Van Doorninck en A. de Kempenaer raadpleegden we tevergeefs.

(62) Zooals o.m. in de Spelen van Zinne (Gent, 1539).

(63) De Laserna Santander, a.w., p. 192.

(64) J. Tarlier & A. Wauters. La Belgique ancienne et moderne. Géographie et histoire des communes belges. Province de Brabant. Ville de Nivelles (Brux., 1862), p. 166 ab, alsook p. 81 b - 82 a en 169 a. ‘Ce n'est pas sans peine’, bekennen de auteurs, ‘que nous avons retrouvé le nom de la chambre’ en toch verwijzen ze niet telkens naar hun preciese bron(nen). De Bibliotheca Belgica. Deux. Série (Gand-La Haye, 1891-1923), c 643, f. 120, schrijft, zonder zulks te staven: ‘En 1785, une Chambre de Nivelles ayant pour devise: Die leerd vermeerd, se trouvait à Gand.’ Eindelijk is nôch in G. Willame, Essai de bibliographie nivelloise (Annales de la Soc. Arch. de l'arrondissement de Nivelles, T.X, Nivelles, 1911), nôch in de door denzelfde op de Annales (1879-1914) in kwestie gemaakte Tables (Brussel, 1916) ook maar iets omtrent de Nijvelsche Kamer te vinden.

[p. 72]

geboekt. Daar ze inmiddels in 1496 te Antwerpen ‘in 't walsch’ speelde⁽⁶⁵⁾, zal ze zulks in 1565 te Brussel ook wel gedaan hebben. Men vergete trouwens niet, dat in 1493 het rederijkersfeest te Brussel⁽⁶⁶⁾, alsmede het achtdaagsche zottenfeest aldaar (1551)⁽⁶⁷⁾, beide eveneens Dietsch-Waalsch waren. Aan den anderen kant is het niet onmogelijk dat de besproken Kamer, behalve aan ons refreinfeest, tevens deelnam aan het tegelijkertijd plaatsvindende landjuweel van den Handboog, nl. om er de prestaties van een der drie Nijvelsche schuttersvereenigingen wat op te vroolijkenmarkx. Uit het feit eindelijk dat ze in 1565 geen enkel prijsje bekwam, kan m.i. niet veel worden afgeleid, want de Kamer van Vilvoorde, die in 1560 een onvergetelijk feest organiseerde⁽⁶⁹⁾ en zelfs de eeuwenoude Kamer, den Boeck, van Brussel⁽⁷⁰⁾, moesten ditmaal ook met leege handen huiswaarts keeren.

Hal. Van deze Kamer verluidde tot hiertoe alleen, dat ze te Brussel, op 14 Oct. 1561, 's avonds, een ‘batement’ speelde^(70bis), in 1562 te Edinghen mysteriën opvoerde, in 1620 aan het rederijkersfeest te Mechelen deelnam en na 1675 waarschijnlijk enkel nog in de Kerk optrad⁽⁷¹⁾. Ook is bekend, dat ze reeds

(65) J. Fr. Willems, Chronologische lijst van oorkonden de kamers van Rhetorica te Antwerpen betreffende, in Belg. Mus. I (Gent, 1837), p. 152: ‘Dat sesthiende lot die van Nyvel. Sy speelden int walsch De penitentie. Prijs twee schalen ende eenen roosen hoet.’

(66) Cf. onze Rhetores Bruxellenses I, in de Rev. belge de Philol. et d'Hist., t. XIV (Brux., 1935), p. 431 vlg.

(67) Cf. onze Rhetores Bruxellenses II, in hetzelfde tijdschrift, t XV (Brux., 1936), p. 76 vlg. (68) Zooals de Corenbloem de Brusselsche schutters te Leuven (zie hierboven, noot 26).

(69) Zie hieronder, noot 102.

(70) Zie hieronder, noot 136.

(70bis) Zie onze noot 35, r. 354-8, alsook Henne & Wauters, a.w., I, p. 394.

(71) Bibliotheca Belgica. Deux. Série (Gand-La Haye, 1891-1923), feuillets 60-61. L. Everaert en J. Bouchery, Gesch. der stad Halle (Halle, 1874), p. 287, noot 3, kennen slechts bewijsstukken beginnende met 1620 (het stadhuis met het archief brandde immers af in 1595), doch nemen aan, op grond van de Historie regels ende bemerkingen wegens de nederduytsche Rijmkonst (Antw., 1773), dat de Halsche rederijkers deelnamen aan het Landjuweel van 1561. In het aangehaalde boekje (p. 25) wordt evenwel Halle alleen vermeld als een der twaalf kamers, ‘welkers naemen oft Eertitels tot heden aen den Schryver onbekend zijn’ Cf. nog hun Hist. de la ville de Hal (Louv., 1879), p. 423.

[p. 73]

in 1562 een eigen lokaal bezat⁽⁷²⁾. Thans kennen we op den koop toe:

1.	haar blazoen: De Lelie;^(73)
2.	haar zinspreuk: Wy onghe VIII;^(74)
3.	haar bijval in 1565: tweede prijs voor het spel van zinne en verste bezoek (Henegouwen)^(75).

Dendermonde. Volgens David Lindanus (Gent, 1570- Dendermonde, 1638), die beweert de oorspronkelijke bescheiden te hebben geraadpleegd, zag de Roose van Dendermonde, in 1478 ontstaan, eerst in 1565 haar reglement bekrachtigen door de Fonteine, de Gentsche Hoofdkamer⁽⁷⁶⁾. Wanneer nu een anders nauwgezet onderzoeker, Alph. de Vlamynck (1831-1905), op grond van stadsrekeningen schrijft, dat de Roose nau- welijks een jaar daarna deelnam aan een wedstrijd, ingericht door de ‘Roose’ te Brussel⁽⁷⁷⁾, dan kunnen we daartegen aanvoeren:

1.	dat er in de zestiende eeuw nooit een kamer, De Roose genaamd, te Brussel bestaan heeft, zoodat de stadsrekeningen een schrijffout behelzen (l. de Corenblomme);
2.	dat het jaar der bekrachtiging bezwaarlijk 1565 zijn kan, daar 19 Mei 1565 toch niet ‘nauwelijks een jaar’ kan worden genoemd^(78).

(72) M.-J. Van den Weghe, Hallensia Vierde Reeks, in Gedenkschriften v. d. Geschied.- en Oudheidk. Kring van Halle XI (Halle, 1936), p. 100. Voorts acht hij het op p. 82 zeer weerschijnlijk, dat de Ongheachten de Vier Heemskinderen, ‘dit episch gedicht der Middeleeuwen’, te Halle zullen hebben opgevoerd. In zijn Hallensia Zesde Reeks (dezelfde Gedenkschriften, XIII, Halle, 1938, p. 21 vlgg.) brengt hij echter de rederijkers niet eens ter sprake.

(73) Vgl. Schotel, a.w. II (Rott. 1871), p. 257, waar het blazoen vervangen is door titteltjes.

(74) ‘Quelques auteurs’, schrijft de Bibl. Belgica (zie hierb., n. 71), ‘croient que la devise de la Chambre était: God is mijn hulpe, mais nous avons de bonnes raisons pour affirmer que c'était là la devise d'un de ses facteurs, Ant. Huart.’ Ze noemt nochtans die auteurs niet, al behooren L. Everaert en J. Bouchery, a.w., p. 288 (Fransche uitg., p. 423) tot deze laatsten. Schotel intusschen stelt de vraag: ‘Z. Godt is mijn hulpe?’ (zie onze noot 73).

(75) Halle hoorde toen onder Henegouwen: zie L. Everaert en J. Bouchery, a.w., pp. 86, 102, 104, 109, 110 (het gemeentewapen; vgl. de afb. tegenover p. 17), 118 vlgg., 139, 140 vlgg. en den tekst bij onze n. 23, rr. 11-12 en 23.

(76) De Teneraemunda lib. III (Antv., 1612), p. 100, vertaald door Jac. Maestertius, Beschryvinghe vande Stadt ende Landt van Dendermonde etc. (Leyden, 1646), p. 38 vlg. en benuttigd door De Laserna Santander, a.w., p. 196 vlg., doch door Prudens Van Duyse, in een brief d.d. 1828 aan J. Fr. Willems over de Dendermondsche Kamers kwalijk begrepen: ‘De eerste (d. i. De Roose) werd in 1565 tot hoofdkamer der stad Gend verkend; ...’ (cf. J. Bols, Brieven aan J. Fr. Willems, Gent, 1909; uitg. der Kon. VI. Ac., p. 166 vlg).

(77) Les anciennes chambres de rhétorique de Termonde, in Gedenkschriften v.d. Oudheidsk. Kring der stad en des voormaligen lands van Dendermonde. Tweede Reeks, Deel VIII (Dendermonde, 1900), p. 97 vlg.

(78) Ph. Blommaert, Gesch. der Rhetorykkamer: De Fonteine, te Gent etc. (Gent, 1847), p. 62 vlgg., vermeldt slechts drie goedkeuringsbrieven, door De Fonteine verleend (nl.aan Nieuwpoort, Poperinghe en Veurne).

[p. 74]

Een en ander wordt trouwens bevestigd door de twee sagen, onder de leden der Roose omstreeks 1610 nog in omloop en door D. Lindanus met ‘olim’ gedateerd⁽⁷⁹⁾, doch door Alph. de Vlamynck⁽⁸⁰⁾, krachtens de stadsrekeningen, in verband gebracht met het optreden der Kamer op het feest te Brussel in 1565, feest, waar hij overigens het zwijgen toe doet. ‘Het gebeurde’, schrijft Prudens Van Duyse, die Lindanus' kernachtig Latijn tot tweemaal toe vertaalde⁽⁸¹⁾, ‘dat de Kamer van Dendermonde - vast in de opene lucht - bij zeker landjuweel van Brussel de vlucht van Elias op het tooneel te verbeelden had. Men was ter plaetse gekomen waar eene raaf den profeet zou van spijze voorzien, en liet een nagebootsten vogel met eene koord te dien einde neder, als een te rechter stond toegevlogen raaf 't brood heeft buit gemaakt; doch aleer weg te vliegen was zij zoo dicht tot Elias genaderd, dat hij gemakkelijk in staat werd gesteld, het met de uitgestokene hand te nemen. Een luttel daarna, toen de profeet met eenen vurigen wagen ten hoogen moest opgevoerd worden, blonk opeens de hemel zoodanig van vuur en licht, dat men nauwelijks uit eenen kelder daar heen hadde kunnen zien. Het bloote geval deed in korten tijd tweemaal wat kunst of vliegwerk onmogelijk zouden verricht hebben.’ Gewis zijn deze treffende overleveringen ons welkom, niet alleen omdat ze het niet zeer rijke hoofdstuk over de machinerie op het Nederlandsch tooneel in vroeger eeuwen komen aanvullen⁽⁸²⁾, maar ook omdat

(79) In zijn a.w., p. 100: ‘Praedicto Rosianorum Collegio quod in certamine Poëtico Bruxellis olim accidit, quia insolens cum primis est, uno verbo hic visum dare. Agebant in theatro fugam, et raptum Helioe: Hic ubi ad Corvum ventum est, qui sanctissimum virum in summa inediâ pascebat, cùm ejus avis simulactum per funem demitteretur, fortè fortunâ et vicinia corvus advolans, ejus rostro panem eripuit et avolans, tam prope Heliam accessit, ut is velut oblatum panem extentô manu acceperit. Paullo pôst, cùm idem Helias ignito curru in altum rapiendus esset, tanta subitò vis ignium ex aethere incubuit, ut prae coruscatione vix prospiciendi potestas ex cavea daretur. Ira brevi tempore qúod nulla industria potuisset, bis casus daretur.’

(80) Zie hierboven, noot 77.

(81) Een eerste maal in zijn Verhandeling over den drievoudigen invloed der Rederykkameren etc., in Mémoires couronnés et autres mémoires, publiés par l'Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique (Brux., 1861), p. 140, een tweede maal in zijn De Rederijkkamers in Nederland II (Gent, 1902), p. 155 en door ons hier gereproduceerd. Alph. De Vlamynck bracht de verhaaltjes over in het Fransch (cf. onze noot 77; ‘ex cavea’ uit het voorlaatste zinnetje blijkt een ‘crux’ te zijn), doch J Maestertius sloeg ze zonder meer over (zie hierboven, noot 76).

(82) Dr. G. Kalff, Gesch. der Nederl. Letterk. in de 16^e Eeuw II (Leiden, 1889), p. 372 vlgg., Worp, a.w., I (Gron., 1904), p. 65 vlg., p. 72 vlg., p. 174 vlgg.; zie ook V. Fournel, Curiosités théâtrales anciennes et modernes, françaises et étrangères. (Paris, 1859), kapittels XIII en XIV.

[p. 75]

ze, zooals we reeds eerder deden opmerken, ons een kijkje gunnen in de wijze, waarop de Dendermondsche factor de vraag van Brussel heeft opgelost. De dichter⁽⁸³⁾ is zijn stof inderdaad gaan zoeken in een der beroemdste en aantrekkelijkste gedeelten uit het O.T., datgene nl. (I Kon. 17 vlgg.), waarin Elia, de grootste der oudere profeten, den Jahwedienst zegevierend tegen den Baäldienst verdedigt en zijn volgelingen voorhoudt, zonder aarzeling den waren God te gehoorzamen en op Diens hulp te vertrouwen (9de eeuw v.C.)⁽⁸⁴⁾. Het is dan ook niet onwaarschijnlijk, dat het antwoord van Dendermonde er ongeveer zal hebben uitgezien als het stuk, waarin Antwerpsche rederijkers (in Juni 1564) den strijd van den profeet Daniël tegen den afgod Bel uitgebeeld en daardoor de Gouvernante bewogen heb- ben, een onderzoek tegen hen te doen instellen⁽⁸⁵⁾. Onze veronderstelling vindt overigens steun in het feit dat ook het spel van den Olyftack, althans naar het getuigenis van Godevaert van Haecht, de geestelijkheid heel niet beviel⁽⁸⁶⁾. Op den koop toe wordt ze nog verstevigd door de vaststelling, dat het door de Brusselsche stadsregeering voor het feest verleende subsidie niet de goedkeuring van al haar leden wegdroeg. Niet onmogelijk hadden de vier tegenstemmers (onder de 21 aanwezigen) lont geroken en wilden ze dan ook niets te maken hebben, al wordt zulks niet openlijk gezegd, met ook maar het minste indruischen tegen het plakkaat betreffende de rederijkerij^(86bis). Hoe dit zij, de Rosieren kregen van hun regeering een toelage van VIII p. gr.⁽⁸⁷⁾, doch of ze hun bekroond stuk nog ooit wederopgevoerd, of nog lang nadien bewaard hebben, is een volslagen raadsel⁽⁸⁸⁾.

(83) Was het De Smet, de auteur van een aardig, maar thans vernietigd presentspelletje (Zie Jan Broeckaert, Rederijkersgedichten der XVI^e Eeuw, Gent, 1893, p. IX vlgg.; Uitg. der Kon. Vl. Ac.), ôf Levinus Sweems, de gelauwerde poëet en tevens de zegsman van D. Lindanus (cf. het a.w. van dezen laatste, noot 76 hierboven, p. 100), òf François Maes, factor in 1599, blijkens Alph. de Vlamynck, a.w., p. 73, n. 1 (zie hierb., noot 77)?

(84) Aan denzelfden profeet wijdde F. Mendelssohn zijn beroemd oratorium Elias (1846) en C. Verschaeve zijn waarschijnlijk best geslaagd tooneelstuk: Elijah (1936).

(85) Edm. Van der Straeten, Eene vertooning van den Afgod Bel te Antwerpen, in 1564, in De Eendracht XX, No. 9 (Gent, 29 Oct. 1865), nadien overgenomen in 's mans Aldenardiana en Flandriana I (Audenaerde, 1867), no. XXXII, pp. 158-161.

(86) Zie hierboven den tekst bij noot 3.

(86bis) Zie onze noot 56, aan het slot.

(87) Zie onze n. 77, p. 98 en den tekst bij n. 23, rr. 15, 20-21 en 22-23.

(88) Alph. De Vlamynck, a.w., p. 98 en van denzelfde: L'Eglise collégiale Notre-Dame à Termonde I (Term., 1898), p. 167 vlgg.; zie nog: J. Van Lantschoot, De Ommegang van Dendermonde (Dend., 1930), p. 22 vlgg.

[p. 76]

Berchem (bij Antwerpen). In 1565 was deze Kamer, die als blazoen Den bloeyenden Wyngaert had⁽⁸⁹⁾, in werkelijkheid nog zeer jong⁽⁹⁰⁾, maar tegelijk toch ook volijverig, want op het Brusselsche rederijkersfeest van 1562 traden zoo maar tien dichters in haar naam op dan, wanneer de drie beroemde Kamers der hoofdstad er samen maar een elftal opleverden⁽⁹¹⁾. Na 1585 evenwel wordt van haar niet meer gesproken. Haar spreuk was: Niet sonder Godt⁽⁹²⁾, die ze achtereenvolgens te Vilvoorde (1560)⁽⁹³⁾, te Antwerpen (1561)⁽⁹⁴⁾ en te Brussel (1562)⁽⁹⁵⁾ met goed gevolg verdedigde. Op het ons thans bezighoudend feest echter, dat haar geschiedschrijvers overigens onbekend bleef, behaalde zij voor haar spel van zinne geen enkelen van de vier daarop gestelde prijzen, ofschoon haar factor Peeter Heyns was⁽⁹⁶⁾, de later befaamd geworden Antwerpsche schoolmeester

(89) Volgens Schotel, a.w., II (Rott., 1871), p. 286 luidt het blazoen: De bloeijende wijngaertsranck, volgens de Bibliotheca Belgica zelfs (Deux. Série, Gand-La Haye, 1891-1923, C 643, p. 13): De Wyngaertranck of De Bloyende Wyngaertranck; geen van beide auteurs echter staaft zijn bewering (misschien verwarren ze met De Wyngaertrancken van Haarlem; cf. Schotel, a.w., II, p. 256). In de rederijkersgedichten van 1574 lezen we: Wyngaertranke of Den bloeyenden wijngaert (zie Dr. F. Kossmann, in De Gulden Passer, Antw., 1926, p. 14). In het verslag van de Corenbloem eindelijk staar: Den wyngaert en Noe tswyngaert, welke vormen resp. een besnoeiing van de volledige benaming en een toespeling op het blazoen uitmaken, dat inderdaad o.a. Noach in den wijngaard laat zien. Ten slotte schrijft de Kamer zelf overal: Den bloeyenden Wyngaert. Dis blazoen kan ten slotte ontleend zijn aan het gelijkluidend uithangbord van een voornaam drankhuis te Berchem (cf. J.-B. Stockmans, Gesch. der gemeente Berchem, Antw., 1886, p. 107).

(90) De Bibl. Belgica schrijft (zie de vorige noot), dat de Kamer reeds bestond in 1441, doch ze verwart blijkbaar met de Kamer van Diest (aldaar, fol. 32); aan het slot immers van ‘de prologhe veur 't spel van sinne’ (1561; cf. Stockmans, a.w., p. 109) bekent de facteur, P. Heyns: ‘...van ons Berchemisten, Die noch iongh in consten sijn, ...’. Het klinkt trouwens nogal onwaarschijnlijk dat de Kamer van een in 1565 zoo onaanzienlijke plaats als Berchem even oud zou zijn als die van Antwerpen.

(91) Bibliotheca Belgica, Prem. Série (Gand, 1880-1890), 2 R 34. In de Deux. Série (Gand-La Haye, 1891-1923), C 643, fol. 13, zegt ze abusievelijk: ‘Dans le recueil des pièces jouées (wij cursiveeren) à cette occasion...’.

(92) Schotel, a.w., II, p. 286, voegt er bij: ‘...misschien ook In trouwen vast.’ Dit bijvoegsel (een vertaling van Mechelens spreuk: In fide constans) komt inderdaad voor in den slotregel van de in onze noot 90 hierboven aangehaalde Prologhe, alwaar evenwel ook, twee regels vroeger, de spreuk der Antwerpsche Violiere (uijt Jonsten versaemt) te vinden is. Was In trouwen vast wellicht de spreuk van den hoofdman, Heer Henrick van Berchem?

(93) Kops, a.w., p. 253.

(94) E. Van Even, a.w., p. 32 en Stockmans, a.w., p. 108, die voorts bericht, dat het bekroonde blazoen zich thans in het Museum van Antwerpen bevindt. Daar intusschen het blazoen 1557 gedateerd is (E. Van Even, a.w., plaat XXXI), zal in dat jaar vermoedelijk wel een feest hebben plaats gehad, dat, evenals het onze, tot heden niet opgeteekend, laat staan beschreven is en waaraan Berchem zal hebben deelgenomen. Of duidt die datum het jaar van oprichting aan?

(95) Zie hierboven noot 91.

(96) Reeds in 1860 werd door C.P. Serrure een uitvoerige studie gewijd aan Peeter Heyns (Vaderlandsch Museum, III, pp. 293-404) en toch verklaart Stockmans, a.w., p. 109: ‘Aangaande Petrus Heyns, den facteur of dichter en leermeester onzer kamer, is ons niet de minste bijzonderheid bekend.’ Zie nog Dr. M. Sabbe, Peeter Heyns en de Nimfen uit den Lauwerboom (Antw., z j., 1929; Ver. der Antw. Bibl., uitg. n^o 41), p. 7 vlgg. Onder Heyns' latere werken vinden we er maar één, dat, althans naar den titel te oordeelen, aan de door de Corenbloem gestelde vraag schijnt te herinneren, nl. zijn Fransch tooneelspel: Jokebed, Miroir des Vrayes meres, tragi-comedie de Penfance de Moyse Exod. 2. Representant les afflictions que les enfants de Dieu ont à souffrir avant que parvenir à salut (Haarlem, 1597) Tot heden werd het echter niet teruggevonden (Sabbe, a.w., p. 47).

[p. 77]

(1537-1598). Daarentegen werden de tweede en de derde prijs voor het refrein weggekaapt door twee van haar leden, wier devies we wel is waar vernemen, doch wier naam (resp. namen) heden niet meer te achterhalen schijnt⁽⁹⁷⁾.

Vilvoorde. Het oudste bescheid betreffende De Govbloem⁽⁹⁸⁾ van Vilvoorde dagteekent uit 1524⁽⁹⁹⁾. In 1541 moet ze nochtans reeds goede elementen hebben bezeten, daar ze op het 5de Landjuweel (Diest, 1541) den tweeden prijs veroverde⁽¹⁰⁰⁾. Zelfs stelde ze in 1560 een eigen feest op, waaraan niet 7, maar 8 Kamers deelnamen⁽¹⁰¹⁾ en dat Die Nieuwe Chronycke van Brabandt (Antw., 1565) heeft vereeuwigd⁽¹⁰²⁾. In 1561 was ze te Antwerpen, maar werd er niet bekroond (spreuk: In liefden

(97) Zie onze noot 61 en den tekst bij onze noot 23, regels 29-32.

(98) Aldus op het blazoen te Antwerpen (E. Van Even, a.w., plaat XIX, 2), zoodat de andere vormen: De Gou-Blomme (De Laserna Santander, a.w., p. 198), De goudsbloem (Schotel, a.w., II, p. 289), De Goudbloem (J. Nauwelaers, Hist. de la ville de Vilvorde, Paris-Bruxelles-Courtrai, 1941, p. 473) etc. onoorspronkelijk zijn.

(99) J. Nauwelaers, a.w., p. 473. Volgens den schrijver zou de Govbloem reeds in 1493 te Mechelen geweest zijn; daarbij steunt hij op L. Godenne, Malines jadis et aujourd'hui (Malines, 1908), p. 648, die evenwel geen bron opgeeft en i.c. verwart met De Goudbloem van Antwerpen, blijkens Van Melckebeke, a.w., pp. 17-18, alwaar de deelnemende kamers opgenoemd worden overeenkomstig de stadsrekeningen.

(100) J.F. Raymakers, a.w. (zie onze noot 59), p. 102 vlg., R. Van Weddingen, De Lelie-Kamer van Diest, in de Brab. Folklore IX (Brussel, 1929-1930), p. 215 vlg. en D. Du Bois, Het oude Diest (Diest, 1934), p. 226, hebben het alleen over den opperprijs. Zie voorts J Te Winkel, Ontwikkelingsgang² II (Leiden, 1922), p. 418 vlg.

(101) Zie hierboven, noot 29, r. 8 v.b., waar de Mariacrans als deelneemster genoemd wordt, terwijl Die Nieuwe Chronycke van Brabandt (zie de volgende noot) die Kamer niet vermeldt.

(102) Nl. op p. 408a. Het slot van dit merkwaardig bericht: ‘Ende in hondert iaren (wij cursiveeren) en was sulcke ghenoechte byden Rethrosynen onder malcanderen als daer dach ende nacht was en was noyt desgelijcx in Vilvoorden gesien.’ wordt overgenomen o.m. door C.P. Serrure, Beoefening der Moedertael te Leuven, in Nederduitsche Letteroefeningen (Gent, 1834), p. 246, naar wien G.T.C. Piot, Hist. de Louvain (Louv., 1839), p. 238, het aldus verminkt: ‘Les plaisirs y étaient si grands, dit-on, qu'on ne se souvenait pas qu'il y en ait en autant depuis six cents ans (vetjes van ons), in welken vorm het verschijnt in J. Nauwelaers, a.w., p. 480, tekst bij noot 85 vlg., alsmede, nog wat aangedikt, in A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles II (Brux., 1855), p. 470. Ook Schotel, a.w., I, p. 234 vlg., blijkt verkeerd te hebben gelezen: ‘...dat men niet geheugt dat er sints honderde jaren (wij cursiveeren) bij zoodanige gelegenheid zooveel vreugde is bedreven.’ Voorts schrijft hij: ‘... op het Haagspel te Vilvoorden in 1560 had niets plaats dat ergernis gaf of ‘naer herisie en vilependie’ van de geestelijkheid en der kerk zweemde’, wat nogal moeilijk te rijmen valt met zijn bekentenis: ‘Van al deze bijeenkomsten is er echter weinig geboekt.’ Te Winkel, eindelijk, a.w., II (1922), p. 418 vlg. meent met reden dat ‘een klein plaatsje als Vilvoorde, door zijn wedstrijd, als 't ware een lesje gaf aan eene wereldstad als Antwerpen’, dat het zevende en laatste landjuweel maar steeds uitstelde, doch hij vergist zich, waar hij beweert, dat de wedstrijd geen landjuweel mocht heeten, maar haagspel of ‘ghebonden spel, zooals ik het genoemd vind’, want in Die Nieuwe Chronycke van Brabant (Te Winkels bron) staat: ‘onghebonden spel.’ Vgl. J. & L. Van Boeckel, a.w., p. 54. Ten slotte vraagt men zich af, wat den rederijkers dit twaalfdaagsche, bijna spreekwoordelijke genoegen heeft mogen verschaffen.

[p. 78]

groeyende)⁽¹⁰³⁾ en in hetzelfde jaar nog te Brussel⁽¹⁰⁴⁾. Op ons feest echter Bat haar historici niet noteerden, bekwam ze niet de minste onderscheiding, doch daaruit vallen geen ongunstige gevolgtrekkingen voor haar te maken: ze overleefde inderdaad de meeste Kamers en bestaat ook thans nog; ongelukkig is haar letterkundig archief zoek, in elk geval wat de 16de eeuw betreft⁽¹⁰⁵⁾.

Antwerpen. De door de Ongheachten (afgescheidenen van De Violiere of De Goudbloem?) ca. 1510 opgerichte Olyftack woonde tot en met 1562 haast alle bekende rederijkersfeesten bij, al plukte ze daarbij maar weinig lauweren⁽¹⁰⁶⁾. Anderzijds schijnt ze begin Mei 1565 zelf een refreinfeest te hebben opgericht, waar o.m. De Corenbloem en het Mariacransken uit Brussel op verschenen en dat aanleiding gaf tot het hier behandelde tegenbezoek aan de hoofdstad⁽¹⁰⁷⁾. Dit keer was ze gelukkiger:

(103) E. Van Even, a.w., p. 29 en plaat XIX, 2. De Laserna Santander, a.w., p. 198, Schotel, a.w., II, p. 289 en de Bibliotheca Belgica, Deux. Série (Gand-La Haye, 1891-1923), C 643, f. 172 laten ze, doch ten onrechte, nog voorafgaan door Niet sonder God: deze drie woorden vormen inderdaad de spreuk van Berchem (zie den tekst bij onze noot 72) en dienen in de 17de eeuw als devies van den factor der Govbloem op het feest te Mechelen, getuige De Schadt-kiste der Philosophen etc. (Mechelen, 1621), p. (184) (185) vlg. (vier gedichten) en dus niet als kenspreuk der Kamer, zooals Nauwelaers, a.w., p. 475, wil. De verwijzing aldaar (noot 87) naar Everaert & Bouchery, Gesch. der stad Halle, komt niet uit.

(104) Zie onze noot 35, r. 360 en Henne & Wauters, a.w., I, p. 394. Nauwelaers, a.w., p. 479, zegt, onder verwijzing naar Bergmann, Gesch. der stad Lier, p. 194, dat de Govbloem aanwezig was op het Landjuweel te Lier in 1561: Bergmann handelt echter aldaar over het ‘refereijn feest’, door den Groeienden Boom op 12 Juni 1565 (en niet 1561) gegeven, doch waaromtrent geen nadere bijzonderheden schijnen te bestaan.

(105) Nauwelaers, a.w., p. 473. Ten slotte lezen we in de Bibliotheca Belgica (cf. onze noot 103): ‘Popeliers cite le serment de Ste Anne; c'était probablement la même chambre’ en dit vermoeden wordt door Nauwelaers, a.w., p. 475 onweerlegbaar bewezen.

(106) Zie voor de in dat gewag te raadolegen werken onze Bioblibliographica I Versl. en Meded. der Kon. Vl. Ac., Gent. 1941), p. 347 vlg.

(107) Men leze het rekest, gereproduceerd in de in onze noten 8 en 9 opgegeven werken, r. 3-10.

[p. 79]

ze veroverde er inderdaad 3 prijzen, zooals ze ons zelf meedeelt⁽¹⁰⁸⁾ en het verslag hierboven bevestigt⁽¹⁰⁹⁾. Toen ze hierop, samen met den Jongen Handboog, in de Scheldestad werd ontvangen, ‘had men’, schrijft Godevaert van Haecht, ‘2 spelen gespeelt.’ Hier kan het woordje ‘men’, d.w.z. opzichtelijk het eerste spel, alleen beteekenen De Olyftack, niet enkel omdat het de gewoonte was dat de winnende Kamer, na haar terugkeer, haar bekroond stuk in haar vaderstad wederopvoerde⁽¹¹⁰⁾, maar ook omdat de korte kenschetsing, die Godevaert van Haecht ons van ‘deen van den 2 spelen’ aan de hand doet (‘wonderlycke wercken’), noodzakelijk op het te Brussel vertoonde spel (en op geen ander) slaat, dat dan ook onmogelijk, op dat oogenblik, door een andere Kamer dan die van den Olyftack had kunnen worden vertolkt⁽¹¹¹⁾. Ook is van groot belang dat, althans volgens Godevaert van Haecht, in het stuk ‘van bicht noch missen’ gesproken wordt, want deze vaststelling schraagt onze hypothese in verband met het reformatorisch karakter van het Dendermondsche spel⁽¹¹²⁾. De oplossing van den Olyftack lag overigens in dezer lijn: Cassieres presentspel in verband met den Bijbel werd immers door haar voor 't voetlicht gebracht⁽¹¹³⁾ en misschien kan hetzelfde gezegd worden van den strijd van den profeet Daniël tegen den afgod Bel, die, wij zagen het hierboven, een steen des aanstoots was⁽¹¹⁴⁾. Over het tweede stuk, intusschen, bij de inhaling te Antwerpen gespeeld, laat Godevaert van Haecht zich niet uit; wij verrnoeden, dat het een der ‘batementen’ zal geweest zijn, ten behoeve van de schutters te Brussel opgevoerd (door de spelers van den Olyftack?) en aldaar eveneens bekroond⁽¹¹⁵⁾.

(108) Zie hetzelfde rekest, r. 13-23.

(109) Zie hierboven den tekst bij noot 23, regels 9-10, 16-17 en 22.

(110) Zooals b.v. de triomfeerende kamers te Brussel (cf. onze noot 35).

(111) Onze veronderstelling (Contrabandetooneel, Antw., 1940, p. 18, noot 49), als zou het hier besproken spel hetzelfde zijn als een reformatorisch stukje uit ca. 1550, valt dus weg.

(112) Zie den tekst bij onze noot 85 vlgg.

(113) Cf. Ons Raadsel der vier Cassieres (Versl. en Meded. der Kon. Vl. Ac., Gent, 1938), p. 96 vlgg.

(114) Zie onze noot 85.

(115) De Chronique d'Anvers IV (Kon. Bibl., Brussel, Hs. 20177, vermoe- delijk van de hand van G.F. Gérard, 1734-1814), fol. 133, no. 3, geeft op het jaar 1565 blijkbaar een vertaling van het Antwerpsch Chronykje (zie onze noot 4): ‘Le 19. Juin La Chambre de Rethorique du Souchi, d'Anvers, fit son Entrée en grand triomphe dans cette ville avec le prix qu'elle avoit remportée à Bruxelles, avec L'Esbatement...’ ‘Esbatement’ past gewis maar weinig bij ons spel, doch eerder bij het stukje van den Handboog. Overigens kan de Olyftack hier heel goed, ten bate van den Handboog, dezelfde taak op zich hebben genomen als de Corenbloem, blijkens onze noot 26.

[p. 80]

Eindelijk is de auteur van ons spel o.i. dezelfde, die reeds in 1561, op het Landjuweel te Antwerpen, namens den Olyftack optrad, de factor nl., welke zich achter de spreuk ‘Verbeyt den Tyt’ verbergt⁽¹¹⁶⁾ en een zeer werkzame geest moet zijn geweest. Naar onze meening is deze niet te vereenzelvigen met Gabri, den onderteekenaar van het berijmd tekest, in 1565 door den Olyftack tot de stadsregeering gericht⁽¹¹⁷⁾, ten einde van deze een toelage te verkrijgen ter delging van de door het uitstapje naar Brussel veroorzaakte schuld. Dezelfde naam (doch ditmaal met een C. ervóór) komt inderdaad voor onderaan een gelijkaardig, in proza gesteld, verzoekschrift, waarmede de Goudbloem in 1564 de Antwerpsche: magistraat lastig viel⁽¹¹⁸⁾, doch daar in gemeld jaar de factor dezer Kamer Cornelis van Ghistele was⁽¹¹⁹⁾, valt C. Gabri als factor der Goudbloem en tevens als factor van den Olyftack weg en vervult hij hier telkens een ambt, dat ons vooralsnog ontgaat⁽¹²⁰⁾. Het berijmd rekest zou dan van den geheimzinnigen ‘Verbeyt den Tyt’ kunnen zijn.

Mechelen. Sinds 1471, haar oprichtingsjaar, was de Peoene haast op alle rederijkersfeesten aanwezig en droeg er ook meestal de mooiste prijzen weg, o.m. de drie hoogste te Vilvoorde (2 Juni 1560)⁽¹²¹⁾. In 1515 richtte ze bovendien het eerste en in,1535 het vijfde Landjuweel in⁽¹²²⁾. Op het zevende en laatste Landjuweel (Antwerpen, 1561) behaalde ze weer vier onderscheidingen⁽¹²³⁾. In de lente van 1565 door de Corenbloem per ‘chaerte’ op dezer ‘haeghspel’ uitgenoodig⁽¹²⁴⁾, vraagt ze den Mechelschen wethouders om de noodige toelating en in het

(116) Zie over hem : K. Ruelens, Refereinen en andere gedichten uit de XVI^e eeuw, verzameld en afgeschreven door J. de Bruyne I (Antws., 1879), no. XXII vlgg. (13 refreinen), G. Kalff, Eenige 16de eeuwsche onuitgegeven gedichten etc., in Tijdschrift voor Nederl. taal- en letterk. (Leiden, 1886), p. 313 vlgg. (2 refreinen), de Bibliotheca Belgica, Prem. série. T. XXIII (Gand-La Haye, 1880-1890), 4 S 224 (1 tooneelstuk), F. Kossmann, Rederijkersgedichten voor de loterij der S. Jacobskerk te Antwerpen 1574, in De Gulden Passer (Antws., 1926), p. 14 (1 refrein) en Dr W.J.C. Buitendijk, Het Calvinisme in de spiegel van de Zuidnederlandse Literatuur der Contra-Reformatie (Gron., 1942), p. 135 vlg. Zie ook onze noot 61.

(117) Zie den tekst bij onze noot 15.

(118) J.-B. Van der Straelen, Gesch. der Rederykkamer De Goudbloem, in De Vlaemsche School VI (Antws., 1860), p. 117b.

(119) Zie onze Biobibliographica II (Versl. en Meded. der Kon. VI. Ac., Gent, 1941), p. 355 vlgg.

(120) In Fr. Sweertius' Monumenta Sepulchralia (Antv., 1613), p. 86 komt een vierregelig epitaphium voor met een postscriptum, gewijd aan een Antwerpsch rechtsgeleerde, Carolus Gabri (1519-1590).

(121) Van Melckebeke, a.w., p. 13 vlgg.

(122) J. en L. Van Boeckel, a.w., p. 46 vlgg.

(123) Van Melckebeke, a.w., p. 37 vlgg.

(124) Zie onze noot 58.

[p. t.o. 81]

Twee bladzijden uit het perkamenten Register, door de Brusselsche Kamer ‘Den Boeck’
in 1561 aangelegd.

[p. 81]

bevestigend geval om een geldelijke toelage⁽¹²⁵⁾. Een en ander verkregen hebbende, dingt ze mee en bemachtigt ook ditmaal het grootste aantal prijzen, nl. vier⁽¹²⁶⁾. Haar factor te dien tijde was Philippus Ghysmans⁽¹²⁷⁾. Hem viel evenwel de premie voor het refrein niet te beurt, want in het verslag der Corenbloem lezen we : ‘Den opper prys hadde een vander Peoenen / victrix fortune patientia / drye oncen /’, doch het blijkt niet, wie zich van dit devies heeft bediend⁽¹²⁸⁾. Vroeger zagen we, dat we den juisten datum van het Brusselsche feest aan het zooeven vermelde rekest der Peoene te danken hebben⁽¹²⁹⁾.

Brussel. Het spreekt wel vanzelf, dat een zoo oude Kamer als den Boeck (1401 opgericht) in 1565 reeds heel wat op haar actief had. Nochtans is niet zoo veel over haar bekend, omdat het eenige stuk uit haar archief, dat tot ons gekomen is (het zgn. Register), eerst in 1561 aangelegd is, toen de bloeitijd dus al lang voorbij was⁽¹³⁰⁾. Zulks wordt overtuigend aangetoond door een zeer onlangs gedane mededeeling, die wel sensationeel mag heeten⁽¹³¹⁾: in 1512, immers, hield den Boeck twee tot heden nergens vermelde, maar uiterst belangrijke dichtwedstrijden, op den eersten waarvan negen ‘loven’ op Maria werden bekroond en op den tweeden acht en veertig gelijkaardige gedichten ingeleverd. Onzerzijds willen wij daarop nog een paar onbekende bijzonderheden laten volgen. Aldus hield den Boeck in 1534 een loterij, die drie dagen duurde⁽¹³²⁾ en in 1535 een

(125) Van Melckebeke, p. 61 vlg.

(126) Zie den tekst bij onze noot 23, regels 13-14, 18-19, 23-24 en 27-28.

(127) Van Melckebeke, p. 43 vlg.

(128) Zie onze noot 61.

(129) Zie hierboven, noot 58.

(130) Zie onze Rhetores Bruxellenses II, in de Rev. belge de Phil. et d'Hist., t. XV (Brux., 1936), p. 47, n. 2.

(131) M.E. Kronenberg, Gemengde berichten uit de kringen van theologen en rederijkers te Antwerpen, Brussel en Gent (begin 16^e eeuw), in Prosper Verheyden gehuldigd ter gelegenheid van zijn zeventigsten verjaardag 23 Oct. 1943. (Antw., 1943), pp. 235-244.

(132) Anecdota Bruxellensia (cf. onze noot 27, in fine) fol. 88^v: ‘Jnt selue jaer van xxxiiij den xxj.^en xxij.^en ende xxiij.^en daighen jnde voirscreuen maent van junio Soe wordde te bruessele opde merct voer der stadthuys aldaer de lotherye vuytgeroepen / de welcke opgestelt hadden de reckorycke vanden boecke ende waeren daer doen tertyt te wynnene vele diuersche prysen van tynne / als te wetene Tyne stoopen / potten / schotelen schalen ende tynnen leepelen Men gaff voere elck loth die jnnelegger, wilden eenen halfuen stuuere dloth / ’.
Het is zoo goed als zeker dat deze plechtigheid, net als de in de nota's 133 en 134 hieronder genoemde. menig dichtvoortbrengsel zal hebben doen ontstaan, zooals trouwens het geval was te Antwerpen in 1574 (zie F. Kossmann, Rederijkersgedichten voor de loterij der S. Jacobskerk te Antwerpen 1574, in De Gulden Passer, Antw., 1926, p. 1 vlgg.).

[p. 82]

andere, waarbij 42.000 loten werden verkocht⁽¹³³⁾. Aldus haalde ze in 1558 den mei in⁽¹³⁴⁾.. Aldus ook voerde ze, een jaar later, een schandaleus spel op⁽¹³⁵⁾ en nam ze ten slotte deel aan ons feest, waarop ze evenwel geen enkelen prijs bekwam, evenmin trouwens als Vilvoorde en Nijvel⁽¹³⁶⁾.

(133) Anecdota Bruxellensia; fol. 94^v: ‘Jnt voirscreuen jaer van xxxv den xxix ^ten dach vuytgaende Oighst dwelck was op eenen sondach / soe begonstmen te bruessele voer der stadthuys vuyt to treckene de lotherye die het geselscap oft camere vander rethorycke vanden boecke van silueren juweelen opgestelt hadden elck loth datmen jnneleyde was doende ij
Ende wordden alsdoen jnde selue lotherye getrocken ende vuytgelesen xlij^m lothen oft prosen
De Castelain vander gouwen hadde daer aff den hooghsten prys / Peeter jnden pellicaen te bruessele woenende aen tcoerenhuys hadde den tweesten prys /
Gabriel vanden dycke oudecleercoopere te bruessele hadde den derden prys’
Dit uitvoerig bericht geeft Die Nieuwe Chronijcke van Brabandt (Antw., 1565), p. 95b aldus weer: ‘Op S. Jans dach / wtgaende Oost was de Loterije van siluer der Rhetorijcken vanden boeck te Bruessel.’

(134) In opzicht van feestvieringen was Zondag 8 Mei 1558 voor Brussel wel een toppunt, zooals de Anecdota Bruxellensia, fol. 274^v vlg. bewijzen, o.m. door dit berichtje: ‘JTem ten voirgenoemden viij^ten daighe der maent van Meye des achternoens / Soe was tgheselscap vander Rethorycken vanden boecke in bruessele / Den Meye seere tryumphelycken jnnehalende Dwelck genoechelycken was om zien /’ Zie nog Pr. Van Duyse, De Rederijkkamers in Nederland I (Gent, 1900), p. 48 vlg, en Schotel, a.w. I (Rott., 1871), p. 182 vlg

(135) Zie onze Drie schandaleuse Spelen (Antw., 1937), p. XXV vlgg, en p. 4-1 vlgg.

(136) Zie den tekst bij onze. noten 69 en 105.

IV. - Besluiten.

1.	De literatuur over de rederijkers wemelt nog van allerlei onjuistheden, die onverwijld dienen terechtgezet;
2.	Een grondig onderzoek der minder bekende rederijkersfeesten zal nog menige wetenswaardige bijzonderheid aan het licht brengen, zoowel wat de inrichting en de geschiedenis der Kamers aangaat als wat de werkzaamheid hunner leden en vooral hunner factors betreft^(137);
3.	Figuren als François Schavaert en de zijnen, mitsgaders stadstegeeringen als de Brusselsche in de 16de eeuw, die op onbekrompen wijze het hunne bijdroegen tot het welslagen van voor de Nederlandsche cultuur belangrijke bijeenkomsten, hebben recht op de, zij het dan ook late, erkenning van het nageslacht.

Brussel.

Dr. Willem VAN EEGHEM.

(137) De vraag of de Oude, dan wel de Jonge Handboog (cf. resp. den tekst bij onze noten 3 en 4) aan het landjuweel der schutters (Brussel, 1565) deelnam, is m.i. momenteel niet op te lossen.

[p. t.o. 82]

DE AANBIDDING VAN HET LAM, Gebroeders van Eyek Gent, Kathedraal
Dit tafereel werd door De Fonteyne in den loop harer geschiedenis twee maal (1458 en 1930) in ‘tableau vivant’ voorgesteld,
‘Cliché nit het Modern Woordenbock van E.P. Verschueren S.J. Uitgave N.V. Brepols, Turnhout’