Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1943

[p. 35]

Landjuweelen en Haagspelen in de XV^e en de XVI^e eeuw.

Het is niet zoo eenvoudig, nauwkeurig te bepalen wat de XV^e en de XVI^e eeuw door ‘Landjuweel’⁽¹⁾ verstonden.

De studie, die Mr. L. WILLEMS⁽²⁾ in 1919 aan dit onderwerp wijdde schijnt echter de kwestie wel grootendeels in het reine getrokken te hebben. Prof. TE WINKEL⁽³⁾ nam die besluiten over en het lijkt wel gewaagd niet onvoorwaardelijk de uitspraak van die twee gezaghebbende geleerden te aanvaarden. Toch moest L. WILLEMS nog meer dan eene vraag open laten. Bovendien klopten een paar details niet met wat uit vroegere studie gebleken was. Zoo scheen het me dat een hernieuwd onderzoek de moeite kon loonen en misschien aanvulling brengen.

Het spreekt vanzelf dat alleen 15^e en 16^e eeuwsche bronnen de gewenschte wetenschappelijke zekerheid bieden. Alleen tijdgenooten van de Landjuweelen zijn betrouwbaar. Want reeds de 17^e eeuwsche kronijken scheppen verwarring⁽⁴⁾, en zoo is men van dan af, onverschillig welk rederijkersfeest, als dat van Antwerpen in 1496 en dat van Gent in 1539, een ‘landjuweel’ gaan heeten. Die naam wordt echter door de tijdgenooten niet zoo kwistig gebruikt. In de 15^e eeuw vond ik hem alleen met betrekking tot schutterswedstrijden.

(1) Vroeger leidde men het woord af van de juweelen d.i. kostbaarheden, kunststukken, die als prijs ‘opgehangen’ werden. Prof. VERCOULLIE (De taal der Vlamingen, 3^e dr. Brugge 1929, p. 52) ziet er in een afleiding van het Fr. joeil (joyau), dat in de Middeleeuwen ook spel beteekende. F. GODEFROY (Dict. de l'ancienne langue française) geeft een tekst, waarin ‘jueil’ voor een steekspel gebruikt wordt. In de beteekenis van ‘schuttersfeest’ komt ‘jeuwiel’ voor in den uitnoodigingsbrief tot het schuttersfeest te Bergen in 1387: ‘Et polra cescuns prendre devens ces xit cols (huit coups) quatre mesures pour le pris dou jeuwiel’. In R. CHALON: Lettres d'invitation, envoyées par les arbalétriers de la ville de Mons pour un concours à l'Arbalète du 13 juin 1387. - Messager des Sciences historiques VI 1838 p. 454. Ook in DEVILLERS, L.: Notice historique sur la milice communale et les Compagnies militaires de Mons. Mons 1862 p. 104.

(2) Mr L. WILLEMS: Over Landjuweelen en Haagspelen in de 16^e eeuw. - Versl. en Meded. K. VI. Acad. 1919 p. 305 vgg.

(3) Dr J. TE WINKEL: De ontwikkelingsgang der Ned. Letterkunde. 2^e dr. Haarlem 1922 II p. 418.

(4) b.v. de Liersche Kronijk van R. VAN GRASEN, opgesteld 1614-15 (Hs. II 757 Kon. Bib. Brussel), gedeeltelijk overgenomen door J.F. WILLEMS (Belg. Mus. VIII p. 288 vgg.), en reeds vroeger verwerkt in CHR. VAN LOM: Beschrijving der stad Lier. 's Gravenhage 1740, noemt tal van feesten zonder reden ‘landjuweelen’.

[p. 36]

Het zou een lange rij worden, indien men beproefde de tallooze feesten op te sommen, waarin vanaf de 14^e eeuw, de schutters elkaar ontmoetten, om in vreedzamen kamp ‘de rechten vanden... edelen hantboge onderhouden te mogen... ende oick om eendrachtigheid, vrintscap ende minne tusschen de... steden en vryheden te voedene, vermeerderene ende tonderhoudene’⁽⁵⁾. Al onze provinciën hebben zulke wedstrijden gekend⁽⁶⁾, maar nergens, tenzij in Brabant, worden deze, in de 15^e of de eerste helft der 16^e eeuw ‘landjuweelen’ geheeten⁽⁷⁾. En nog lang niet alle dragen dien naam. De Liersche stadsrekeningen, waarvan slechts een klein derde voor de 15^e eeuw bewaard bleef, betitelen negen feesten als ‘landjuweel’⁽⁸⁾, terwijl ze nog vijf-

(5) A. WAUTERS: Notice historique sur les anciens sermens ou gildes d'arbalétriers, d'archers, d'arquebusiers et d'escrimeurs de Bruxelles, in La Belgique Communale 1847, p. 1039 vgg.

(6) Vgl. o.a. A. WAUTERS: Notice historique...

-

J. VAN PRAET: Jaer-boek der... hoofd-gilde van... Sint-Joris... Brugge. Brugge 1786.

-

F. DE POTTER: Jaerboeken der Sint-Jorisgilde van Gent. Gent (1866), en verder noten 11 à 18.

(7) Maar op het einde der 16^e eeuw is het woord over de grenzen van Brabant gedrongen. Zoo in den brief van 25 Juni 1575, waarbij de handbooggilde te Hasselt hetopgericht wordt, voorzier men het geval: ‘Wanneer daer in eenige andere stadt t' sy van onse oft van by en omliggende landen eenich schietspel oft lantjuweel opgestelt syn sal’. Zoo een schutter de gilde verlaat, dan moet hij zijn schulden voldoen ‘oock syn aendeel ofte taxe indie costen der selver Cameren ter saecken des landjuweels indien daer eenich opgestalt ware, welcke betalinghe sal moeten dueren totten lesten jare incluys van tselve landjuweel’. Buiten de gewone beteekenis, nl. den te winnen prijs en het feest zelf, krijgt het woord hier nog een nieuwen zin, nl. dien van de periode, waarin landjuweelen, met dezelfde schikkingen, gehouden wordn. BAMPS, Dr C. en GERAETS, E.: Les anciennes gildes ou compagnies militaires de Hasselt (Annales de l'Acad. r. d'Archéologie de Belgique. L. 4^e série. Tome X. Anvers 1897, p. 239 vgg.).

(8) Rekeningen van Stadsrentmeesters (Stadsarchief Lier). 1440, 2^e trim. fol. 12: ‘It. geschenct ende geg. den handbooghschutters van dat sy te twee waren ten schietspele van den landjuweele te hoeren coste te hulpen XXX sc. gr.
1457, 3^e trim. fol. 5: It. geg. den hantbogescutters van dat sy te schietspele waeren te leeuwe ten lantjuweele XXX sc. gr.
1462, 2^e trim. fol. 9: It. geg. den Hantboegscutters thoeren costen te baten doen sy te brussel waeren ten lantjuweele liep XXX sc. gr.
1463, 2^e trim. fol 9 v^o: It. geg. den hantboegscutters dat hen geconsenteerd was ten lantjuweele XXX sc. gr.
1466. Rekening van het schietspel te Lier, fol. 12: Dit is dat uitgeg. is aengaende den lantjuweele van den hantboge. It. verteert by de heeren als die jncomste gedaen wert van den lantjuweele liep V sc. IX d.
en fol. 12 v^o: It. bet. den trompers van VII dagen tyts die sy speelden jn dlantjuweel ende daerna jn die incomst van den naspele liep tsamen XXXV sc. gr.
1468. Rek. van 16 Mei tot 16 Oct. fol. 5: Item geg. den hantboegscutters van dat zy trocken ter vueren ten lantjuweele XXX sc.
1469. Rek. van 15 Oct. 1468 tot 15 Mei 1469 fol. 14. It. der gulde vanden hantboge doen zy te Nyuele trocken te schietspele vanden lantjuweele dwelc zy oic brocht hebben van goedertierenheden by consent van de heeren ij £.
1470. 1) Rek. van 15 Nov. 1469 tot 15 Mei 1470 fol. 16: It. bet. ende geg. dat de stad te cost hadde om des lantiuweels wille jn al tsamen metten wine diverschen heeren steden ende goeden mannen gescenct tsamen jn al XI £ XIX sc. VI d.
2) Rek. van 15 Mei tot 15 Nov. 1470, fol. 5: It. bet. denselven (d.i. handboogschutters) dat hen de heeren consenteerden ter hulpen van heuren costen die sy deden jnt lantjuweel XXXVI sc.
1484. Rek. van 1 Dec. 1483 tot 1 Dec. 1484, fol. 70: Item XXIX dage aprilis LXXXIII) was geconsenteert den hantbogescutters jn behulpe van hueren costen die sy hadden te doene te bruessel jnt lantjuweel tsamen IIj £ gr.

[p. 37]

en-twintig andere ‘schietspelen’ vermelden. En als men buiten Brabant van dergelijk feest spreekt, b.v. als men te Gent in 1466 op het Liersche ‘landjuweel’ zinspeelt, dan noemt men het alleen ‘schietspel’⁽⁹⁾.

Landjuweelen worden ingericht meestal door den Handboog, maar ook door den Voetboog⁽¹⁰⁾. Over sommige 15^e eeuwsche, zelfs 14^e eeuwsche schuttersfeesten, zijn we, wat inrichting en verloop betreft, tamelijk uitvoerig ingelicht, o.a. over spelen te Bergen in 1387⁽¹¹⁾, en te Doornik in 1394 en 1455⁽¹²⁾, waar ook Vlaamsche en Brabantsche schutters verschenen, te Oudenaarde in 1408⁽¹³⁾, te Gent in 1440⁽¹⁴⁾ en 1498⁽¹⁵⁾, te Mechelen

(9) De Potter, Fr.a.w. p. 109: Item ghegheven ten beveelne als boven den coninc, deken ende proviserers van den houden gulden van den grooten heere Sent Joorisse, thulpen den costen die sy daden int schietspel te Liere, onlancx ghehouden VI p.gr.
(Stadsrekeningen van Gent 1465-1466, bl. 24 v.)

(10) De Liersche posten hebben alleen betrekking op de landjuweelen van den Handboog. De Statuten van de landjuweelen, opgemaakt of hernieuwd te Leuven in 1551 (A. Wauters: a.w. p. 1039 vgg) gelden ook alleen den Handboog. Maar de Caerte van een landjuweel van den Voetboog te Turnhout in 1463 in Taxandria. Nieuwe reeks IX (1938) p. 221 vgg.
Nog een ‘Vuytgeven totten scietspel vanden landjuweele’ der St. Joris- of Voetbooggilde te Brussel in 1499 bij Wauters a.w. p. 1004.

(11) R. CHALON, a.w. p. 450 vgg. en L. DEVILLERS a.w. p. 103 vgg.

(12) DE SAINTS-GENOIS: Fétes d'arbalétriers à Tournai en 1394 et 1455. (Revue de Bruxelles III 1839, septembre), p. 37 vgg.

(13) Lettres des arbalestriers d'Audenarde pour la trairie qui tienrent en l'an mil quatre cens et huyt, p. 279 vgg. in E. VAN CAUWENBERGHE: Notice sur les confréries de Saint-Georges (Mess. sc. hist. 1853), p. 269 vgg.

(14) F. DE POTTER a.w. p. 63 vgg.

(15) Ibid. p. 126 vgg. herdrukt De Potter de Caerte naar J. VAN PRAET, a.w. p. 66 vgg. Interessant zijn de beschouwingen van P. VAN DUYSE: Het groot schietspel en de Rederijkersspelen te Gent in Mei tot July 1498 (Annales de la Soc. des Beaux-Arts et de Lit. de Gand. VI (1855-56), p. 273 vgg., waar hij het verhaal van Die excellente Cronicke van Vlaenderen. Antwerpen 1531, fol. 285 v^o vgg. parafraseert en ook de rekening meedeelt.

[p. 38]

in 1458 en 1495⁽¹⁶⁾, te Turnhout in 1463⁽¹⁷⁾, te Lier in 1466⁽¹⁸⁾.

Zoo vernemen we heel wat over de Caerten of uitnoodigingen en het onthaal der boden, die ze rondbrachten, over de plechtige intreden, de modaliteiten der prijsschieting, de uitgeloofde juweelen, de versiering en de verlichting. Veel hebben die feesten met elkaar gemeen. Maar toch ontdekt men in de Brabantsche een paar details, die elders niet voorkomen en die juist het eigenaardige van het Landjuweel tegenover de overige schuttersfeesten doen uitkomen. Uit in noot vermelde posten blijkt dat de Liersche schutters in 1469 te Nijvel het landjuweel wonnen en het in 1470 zelf inrichtten. De 17^e eeuwsche kronijkschrijver R. VAN GRASEN legt dan ook het verband tusschen de twee feesten. ‘A^o 1469, zegt hij, waren de handboegschutters te Nijvel ten landjuweele, ende wonnen prijs waer doer sy int selffste jaer, wederom een schietspel oprechten⁽¹⁹⁾. Hij onderlijnt aldus in de 15^e eeuw de verplichting voor den winnende den prijs weer uit te schrijven - wat we ook in de 16^e eeuwsche landjuweelen zullen terugvinden.

Bovendien is de Caerte van Turnhout in 1463 zeer uitdrukkelijk wat twee andere feiten betreft. Vooreerst het Brabantsch karakter. Zij vermeldt: ‘dat ons geselschap van den boghe seer neerstich geweest (is) om te haren feeste mogen hebben alle geselschappen, allen der Lande van Brabant doorgelegen.’⁽²⁰⁾ En dan spreekt ze van ‘dat Lantjuweel wesende nu int derde jaer, dwelc nu sal syn dry silveren schaelen’⁽²¹⁾, waaruit af te leiden is dat de landjuweelen per cyclus gehouden werden en dat de prijs aanvankelijk uit een schaal bestond, die telkens door den winnaar met een vermeerd werd. Duidelijker blijkt dit nog uit het verhaal van Die Nieuwe Chronycke van Brabandt⁽²²⁾: ‘Item int selve iaer van XXXI (1531) was dlantjuweel van den Hantboghe te Bruessel... daer die van loeuen thoochste haelden te weten vier schalen’, en verder

(16) J. VANNERUS: Trois Documents relatifs aux concours de Tir à l'arbalète organisés à Malines en 1458 et en 1495 (Bulletin de la Comm. r. d'histoire XCVII (1933), p. 203 vgg.

(17) DE CAERTE in Taxandria. Nieuwe reeks IX (1938), p. 221 vgg.

(18) De rekening is bewaard in bundel VI der rekeningen van de Stadsrentmeesters (1463-1468). Stadsarchief Lier.

(19) Hs. VAN GRASEN, fol. 90.

(20) Taxandria IX, p. 225.

(21) Ibid., p. 222.

(22) Antwerpen 1565, p. 66 en 75.

[p. 39]

‘opten derden dach van Meye ten selven iaere (1534) was dlantjuweel vanden Hantboghe te louen ende daer haelden die van Assche V schalen’.

Zoo zien we dat de Statuten van het Landjuweel, in 1551 te Leuven door de vertegenwoordigers der Handbooggilden van Leuven, Brussel, Antwerpen, Mechelen opgemaakt (ook 's Hertogenbosch was genoodigd, maar niet verschenen), slechts oude gebruiken consacreerden⁽²³⁾. Maar hier vinden we duidelijk omschreven, wat men van elders slechts kon vermoeden. Zoo richt men zich tot ‘alle schutters... van den edelen handboge... binnen den lande van Brabant ende der stadt van Mechelen...’ om ‘op (te) stellen, ordineren ende regieren midts desen Chaerte, ende dat eedelyck, eerlyck ende ryckelyck ende schutterlyck landtjuweel van den hantboge...’. Het feest zal gehouden worden te Leuven in 1551 ‘als dierste jaer van de seven ende sal alsoo... gehouden worden totten eynde van den zevensten spel ende landtjuweele oft totten seven reysen toe... (art. 1).

Wat gulde... gebueren sal twee die cortste maten te schietene, die sal winnen dat ryckelyck lantjuweel als voor den hooghsten prijs, voer die eerste jaer eene silvere ryckelycke scale weghende zesse onchen, met voirweerden ende der onspreek dat sulck den selven prys gewonnen hebbende, ten naesten spele verbeteren moet met eenen gelycke silveren scale van zesse onchen. Ende... de gulde tselve gewonnen hebbende, binnen twee naestvolgende jaeren sonder langer te beyden sal ten minsten wederom schuldich zyn op te hangene ende stellen, ten ware by oirlogen’ of dgl. (art. 10). En wie 't zevende spel wint, die zal ‘behouden het landtjuweel van seven silvere scalen ‘(art. 48).

Al heel vroeg zijn de schuttersfeesten begeleid geweest van muziek- en tooneeluitvoeringen. In de ordonnantie van 1412 van de Brusselsche voetbooggilde, wordt gestipuleerd dat mede ten schietspele mogen trekken ‘menestreele alsoe vele als d'orborlyc toe es’⁽²⁴⁾. Te Doornik werd in 1455 het Schuttersfeest gehouden op denzelfden dag als de ‘Puy des Amours’, opdat de

(23) Deze, ook voor de landjuweelen van Rhetorica hoogst interessante statuten bij A. WAUTERS a.w.p. 1039 vgg. G.J.J. VAN MELCKEBEKE. De St. Sebastiaan of handbooggilde te Mechelen. Mechelen 1879, p. 32-33 verwees niet naar de uitgave, maar zegt alleen ‘Dit reglement berust alhier in de Stadsarchieven’, Bovendien: ‘Daar dit reglement niet minder dan 57 artikelen bevat en vele woorden eigen aan de spelen van dien tijd onverstaanbaar zijn geworden, denken wij ons te mogen beperken met eenige artikels aan te halen...’

(24) A. WAUTERS a.w. p. 941.

[p. 40]

schutters ook bij lied en voordracht hun genoegen mochten vinden. In al de rekeningen van 15^e eeuwsche schuttersfeesten is spraak van tooneelvertooningen. Voor het landjuweel te Lier in 1466 componeert ANTHONIS DE ROVERE speciaal drie spelen. In de uitnoodigingsbrieven tot de Gentsche feesten van 1440 en 1498 zijn prijzen voorzien voor ‘gheselscepe van Rhetoricquen’ die ‘de scoonste ende ghenouchlicste esbatementen in dietscher talen spelen zullen’, en ook ‘in walscher talen’⁽²⁵⁾.

Te Oudenaarde in 1408, te Mechelen in 1458, voeren de schutters zelf esbatementen op⁽²⁶⁾.

Te Hasselt zijn de Rederijkers in het bezit van een eigenaardig privilegie: zij openen de kermis met het uithangen van een ster, wat op een aanvankelijk nauwe connexie met de schutters wijst⁽²⁷⁾.

Maar uit de Mechelsche teksten of het Hasseltsch gebruik zou ik nog niet, gelijk Dr J. LYNA besluiten: ‘De Rederijkerskamer was oorspronkelijk een schuttersgild’. Die teksten bewijzen alleen dat tot de schuttergilden ook menschen behoorden, die van Rethorycke verstand hadden.

Men denke slechts aan A. DE ROVERE ,die geheeten wordt ‘van den voetboghe een aerdich plichtere’⁽²⁸⁾, en aan C. EVERAERT, die zich zelf noemt ‘clerc vanden Aerdchiers van Brugge’⁽²⁹⁾.

De betrekkingen tusschen Schutters en Rederijkers getuigen dus van de beste verstandhouding. Geen wonder dan ook dat de eerst nog tamelijk losse gezelschappen, die de kerkelijke spelen hielpen inrichten en de ommegangen opluisterden, naar de sterke inrichting der schuttersgilden opkijken en er bij het opzetten van hun eigen kamers heel wat van overnemen, en zeker hun openbare wedstrijden. Hun Rethoryckfeesten, intreyen en land-

(25) F. DE POTTER a.w. p. 68 en 131.

(26) ‘Item est assavoir que quele compaignie qui venra de cité, de bonne ville fremée ou privilegiée comme dessus dit est, et fera le plus bel jeu et esbatement sans vilonie, aura ung singe d'argent pesant VII marcs.’ Uitnoodiging van Oudenaarde, 1408, Mess. Sc. hist. 1853, p. 282. - ‘Item soe wat geselscap schutteren van buyten tot onse voirs. feesten comende, de scoonste ende genoechlijcxste esbattementen in dyetscher talen spelen sullen sonder eenige vylonie oft dorperheyt te bedrivene...’ Uitnoodiging van Mechelen 1458. J. VANNERUS a.w. p. 240.

(27) Dr J. LYNA. De Ster van de Rederijkerskamer (Verzamelde Opstellen, uitgegeven door den Geschied- en Oudheidkundigen studiekring te Hasselt. XI (1935), p. 284 vgg.

(28) Belgisch Museum, IX, p. 196.

(29) Dr J.W. MULLER en Dr L. SCHARPE: Spelen van Cornelis Everaert. Leiden 1898-1920, p. XIX.

[p. 41]

juweelen zijn geheel van de schutters afgekeken. Maar zoo snel gaat dat toch niet. Eer men komt tot het welomschreven Brabantsch landjuweel van Rethorica is er toch een korte ontwikke-lingsgang uit te stippelen.

Het oudste Rethoryck-feest, waarover we breedvoeriger zijn ingelicht is dat van Hulst in 1483⁽³⁰⁾, en het jongste landjuweel dat van Antwerpen in 1561. Bij vergelijking van beide wedstrijden constateert L. WILLEMS terecht talrijke punten van overeenkomst: de traditie uit de 15^e eeuw blijft bewaard. Het voornaamste verschil tusschen beide vindt hij in het onderwerp van het spel van sinne: ‘In de 16^e eeuw is het onderwerp steeds zeer nauwkeurig en duidelijk bepaald, terwijl in de Caerte van 1483 de grootste vrijheid aan den factor gelaten wordt.’⁽³¹⁾ Maar er is veel grooter verschil. Vooreerst is de beteekenis van ‘Taneel’ geëvolueerd. Te Hulst moet men ‘hem presenteren... voor ons taneel’⁽³²⁾ en ook spelen... voor ons taneel... ‘Taneel’ (vroeger tineel, teneel) staat daar nog dicht bij zijn oorspronkelijke beteekenis van ‘hofstaat’ en vandaar ‘estrade waarop deze een feest bijwoonde.’⁽³³⁾ Te Antwerpen speelt men op het ‘taneel’. Het is hier niet meer het verhoog voor de toeschouwers of de jury, maar voor de acteurs, wat we weldra heeten het ‘tooneel’.

Bovendien en vooral, te Hulst werd de hoogste prijs ‘een schoonen rijckelijk zilveren cop, weghende een maerc zelvers’ toegekend aan den ‘spele van zinne’⁽³⁴⁾. Het ‘zotste ghenoughstelicxste esbatement’ krijgt een scale ‘werdt zijnde... XV sc’, maar zooveel als de tweede prijs van sinne.

In Antwerpen daarentegen wordt het landjuweel, de opper-

(30) De Caerte van Hulst in Belg. Mus. IV, p. 411 vgg.

(31) a.w. p. 311.

(32) Nog een hetinnering aan het Schuttersgebruik. De inkomenden te Gent in 1440 waren ook verplicht ‘hemlied. te vertoghene ende presenteerne voor den coninc en zyn gheselscip ter plaetsen daer zylieden huerlieder tineel ende staet houden zullen.’F. DE POTTER a.w. p. 65.
In 1498 heet het daar ‘ter plaetsen daer sy haerlieder tanneel ende staet houden sullen’. Ibid. p. 127.
Ook te Mechelen in 1458: ‘...elck geselscap te lande comende... gehouden sullen syn.... te verthoenen ende te presenteeren voir den coninck ende syn geselscap... ter plaetsen dair sy hare tyneel ende staet houden zelen.’
J. VANNERUS, a.w. p. 227.

(33) Over de ontwikkeling van ‘tineel’ naar ‘tooneel’ cf. Dr J.W. MULLER's inaugurale rede: De taak der Ned. Philologie. Utrecht 1902, p. 19.

(34) Ook dat woord is geëvolueerd. Te Hulst beteekent het nog niet een gedialogeerde verhandeling, waarin een opgegeven ‘sin’, of gedachte ontwikkeld wordt, eer een bijbelsch spel, waaruit natuurlijk een zin of leering te putten valt.

[p. 42]

prijs gewonnen, niet door het spel van sinne maar door het esbatement, de klucht⁽³⁵⁾. En dus, indien men na Antwerpen nog aan nieuw landjuweel zou gedacht hebben - wat afgezien van de Nederlandsche Beroerten, nog een open vraag blijft -, dan moest dat niet te Leuven, gelijk L. WILLEMS meende⁽³⁶⁾, mar te 's Hertogenbosch gehouden worden, daar 's Hertogenbosch in 1561 te Antwerpen met zijn esbatement het landjuweel won.

Reeds L. TORFS⁽³⁷⁾ had er op gewezen dat te Antwerpen het landjuweel voorbehouden bleef voor 't esbatement en niet voor het spel van sinne. Dat blijkt overigens uit verschillende feiten. Het esbatement krijgt 7 schalen van 6 oncen, zegge 42 oncen zilver; 't spel van sinne: ‘een schoonen Roosen Crans van thien oncen’. Over het toekennen van den prijs van het esbatement rijst betwisting: ‘die van 's Hertogenbosch hadden den hoochsten prijs van het esbatement, te weten seven silveren schalen niet verdient, maer qualick gejugeert om eygen baete wille’⁽³⁸⁾. In den Bosch was het niettemin feest om den ‘triumph vanden landjuweel vanden Rhetoroceens’⁽³⁹⁾. Ook de tijdgenoot noteert over 't landjuweel van 1561 ‘daer die eerweerdighe confrerye der Roosen van louen den opperprijs verdient heeft, maer de prijs van Dlantjuweel was met een Comedie ofte Esbatement te winne, en die is den Vierighen doorn van Tshertoghenbosch ghevallen’⁽⁴⁰⁾.

Dat was trouwens ook traditie. Het is niet bekend welk stuk den opperprijs wegdroeg op de oudste landjuweelen. Maar te Diest (1541) werd hij behaald met Hanneken Leckertant⁽⁴¹⁾.

(35) Dat men te Antwerpen in 1561 door esbatement een klucht verstaat blijkt voldoende uit de inleiding van de Spelen van Sinne. Antwerpen 1562: ‘Totten goetwilligen leser.’ Na over de tragedie gesproken te hebben zegt de inleider: ‘Als men een comedie speelden (in wiens plaetste wy nu onse Ebatemente gebruyckende zyn...’ (fol. Aiij).

(36) a.w.p. 314. De Leuvensche ROOSE haalde nl. ‘den oppersten prijs vant spel van sinne’.

(37) L. TORFS: Nieuwe geschiedenis van Antwerpen. Antwerpen 1866, II, p. 295.

(38) PH. ROMBAUTS en TH. VAN LERIUS: De Liggeren... der Antwerpsche St. Lucasgilde. Antwerpen (1872), I, p. 222.

(39) R.A. VAN ZUYLEN: Inventaris der Archieven van de stad 's Hertogenbosch. 's Hertogenbosch 1863, I, p. 724.

(40) Die Nieuwe Chronycke van Brabandt. Antwerpen 1565, p. 415-416. Ook het Antwerpsche Chronykje door F.G. V(lens), Leiden 1743, p. 58, dat een 16^e eeuwschen tekst reproduceert, spreekt in denzelfden zin.

(41) Liggeren van de St. Lucasgilde I, p. 222, bevestigd door het onderschrift van het stuk, uitgegeven door Dr G. KALFF: Trou moet blycken. Groningen 1889, p. 80.

[p. 43]

En werden er te Diest wel spelen van sinne vertoond, gelijk wel eens gemeend werd?⁽⁴²⁾ Ik geloof het niet, vermits ‘dat alle daghe met een camere spelen en sal oft een esbatement gespeelt en sal worden’⁽⁴³⁾ en vermits men toch te Antwerpen in 1561 zegt: ‘want die voorgaende landtjuweelen en hebben maer een Batement vertoocht’⁽⁴⁴⁾.

Ook op een feest te Leuven werd de hoogste prijs eens weggedragen door een esbatement, als we 't onderschrift mogen gelooven aan 't slot van ‘Een Esbatement vande Schuyfman: ‘Item met dit voorgaende geschreven spel hebben die van Thienen den hoochsten prijs gewonnen tot Loven A^o 1504.’⁽⁴⁵⁾

Indien dan in de 15^e eeuw, blijkens Hulst, het algemeen plan reeds bestaat, waarop de groote Rederijkersfeesten worden ingericht, dan is het toch eerst de 16^e eeuw, die de Kamers bijeenroept ‘au jeu de la Réthorique, en Brabant appelé landjuweel’.⁽⁴⁶⁾

Hoe die ontwikkeling van algemeen, tot speciaal Brabantsch feest met vaste regels, zich voltrokken heeft, is niet in détail na te gaan, daar bescheiden ontbreken. In 1493 heeft te Brussel nog een algemeen Fransch-Dietsch feest plaats voor al de Kamers uit het land⁽⁴⁷⁾. In hetzelfde jaar beroept Hertog PHILIPS DE SCHOONE al de Rederijkers te Mechelen, waar hij een souvereine Kamer Jesus metten Balsem wil oprichten, die een hooger toezicht zou uitoefenen over de andere Kamers. De gissing van L. WILLEMS⁽⁴⁸⁾ over een verband tusschen die twee samenkomsten, alsof namelijk de bijeenroeping te Mechelen het gevolg zou geweest zijn van mogelijke politieke beroering bij de Rederijkers te Brussel, vervalt, nu we weten dat de uitnoodiging voor Mechelen al van 22 Maart 1493 dateert, terwijl die voor Brussel eerst op 1 April geoctroyeerd werd.

Maar toch is het doel der regeering bij het oprichten van een

(42) L. WILLEMS: De Zestiendeeuwsche Rederijker Willem Elias, (Gedenkboek A. Vermeylen 1932, p. 523).

(43) Volgens een rekwest uit 1541, meegedeeld door F.J. RAYMAEKERS, Vaderl. Museum III, p. 104. Wat ze op dit oogenblik verstaan door esbatement blijkt voldoende aan ‘Hanneken Leckertant’.

(44) Spelen van Sinne. Antwerpen 1562, fol. Bij v^o.

(45) Trou moet blycken, p. 25.

(46) Uit het verzoekschrift van den Antwerpschen magistraat aan MARG. VAN PARMA, meegedeeld door E. VAN EVEN: Het Landjuweel van Antwerpen in 1561. Leuven 1861, p. 43.

(47) Het vrijgeleide daarvoor bij Dr W. VAN EEGHEM: Rhetores Bruxellenses (Revue belge de Philologie et d'Histoire XIV (1935), p. 431 vgg.

(48) a.w. p. 311.

[p. 44]

soevereine kamer klaarblijkelijk genoeg: ‘Het particularisme der provinciën in toom te houden’⁽⁴⁹⁾.

Reeds P. VAN DUYSE heeft daar vroeger op gewezen⁽⁵⁰⁾. Dat er verzet rees tegen die centralisatiepoging blijkt genoeg uit het feit dat de opeenvolgende vorsten zich genoopt zagen hethaaldelijk het privilegie der Balsembloem te bevestigen: in 1505, 1507, 1511, 1512⁽⁵¹⁾.

Trouwens de Gentsche Fonteyne blijft zich in 1517 evengoed als vroeger ‘ons hooftcamer van Rhetorycke binnen desen lande ende graefscepe van Vlaenderen’ heeten⁽⁵²⁾.

Op het feest te Mechelen in 1493 zijn er 17 Kamers aanwezig⁽⁵³⁾, waaronder 13 uit Brabant, wat wel weinig representatief is voor ‘allen onsen landen, ende steden van der dietschen tonghen’ zooals Philips schrijft.

Onafhankelijk ook van de Balsembloem komen te Antwerpen in 1496, 28 Kamers bijeen⁽⁵⁴⁾. Daar heerscht meer verscheidenheid: onder de 28 Kamers waren slechts 13 Brabantsche. Hebben de Brabanders moeilijk de overrompeling door Vlamingen en Hollanders kunnen verdragen? In ieder geval, nadien ziet men geen Vlamingen meer op Brabantsche feesten en bij uitzondering slechts komen deze op de Vlaamsche; b.v. te Gent in 1539 waren er op de 19 deelnemende Kamers slechts 3 uit Brabant.

Bovendien voeren de Brabanders een nieuwigheid in. Als op het Referein-feest te Mechelen in 1501 de Antwerpsche meester JAN CASUS⁽⁵⁵⁾ den hoogen prijs won, dan schreven de re-

(49) Ibid., p. 313.

(50) P. VAN DUYSE: Verhandeling over den drievoudigen invloed der Rederijkerskamers. (Mémoires couronnés. - Acad. r. de Belgique, t. XI, p. 144).

(51) Die Ordonnantiën komen voor in:

-

M. CH. LAURENT: Recueil des anciennes ordonnances des Pays-Bas, 2^e série (1506-1700). I Bruxelles 1893, p. 243 vgg.

-

PH. BLOMMAERT: Beknopte geschiedenis der Kamers van Rhetorica te Gent. Gent 1838, p. 48 vgg.

-

Réponse à un ami qui demandait des éclaircissemens sur une célèbre académie qu'il y aurait eu à Malines au XII^e siècle. 1787, p. 19 vgg.

-

Gedeeltelijk in G.G.J. VAN MELCKEBEKE: Geschiedkundige aanteekeningen, rakende de... Peoene, Mechelen 1862, p. 17.

De oorspronkelijke teksten zijn nog voorhanden op het Stadsarchief te Gent (volgens BLOMMAERT) en ook te Mechelen (cf. Catalogus van de retrospectieve tentoonstelling van het tooneelleven te Mechelen. Mechelen 1927, p. 26).

(52) A. ANGILLIS: Geschiedenis der Rousselaersche Rederijkkamer de Zeegbare Herten. Thielt 1854, p. 5.

(53) VAN MELCKEBEKE. Peoene, p. 18.

(54) Belg. Mus. I, p. 149 vgg.

(55) Van wien D. SLEECKX in zijn Hildegonde, Antwerpen 1872, een volkomen gefantaseerde romanfiguur maakte.

[p. t.o. 44]

Blazoen der Kamer van Nieukerke: ‘Goetwillich int Herte’.
(Dit eigenaardig schild bevat de blazoenen der 19 Kamers die aan het Landjuweel van 1539 deel genomen hebben, alsmede dit der inrichtende Kamer ‘De Fonteyne’).

[p. 45]

geerders van de St. Lucasgilde denzelfden prijs weer uit ‘voer alle de camere van Rethorijken binnen Brabant’⁽⁵⁶⁾.

Van dit weder ophangen van den prijs is vroeger geen spraak, te Hulst in 1483 niet, te Antwerpen in 1496 niet en ook later te Gent in 1539 niet. Alleen bij de Brabantsche schutters was het gebruik in eere, zooals vroeger werd aangeduid. Zoo ziet men de wedstrijden, buiten wat ze gemeen hadden met de oudere, het specifieke karakter krijgen der latere landjuweelen. Ze worden beperkt tot Brabantsche Kamers en de winnaar moest opnieuw het feest inrichten. Als men dan verder bij de spaarzame gegevens opmerkt dat altijd ongeveer hetzelfde aantal Kamers verschijnt en dat deze, behalve in het begin, behooren tot de reeks, die te Antwerpen is in 1561, dan moet men wel besluiten tot het bestaan van een soort verbond. Met het vormen van zulke groepeering waren trouwens ook de schutters voorgegaan. Dit blijkt voldoende uit een document van 1484, waarbij de Mechelsche schutters, die vroeger om ongekende redenen uit hun landjuweelverbond gescheiden waren, terug hun opname bekwamen⁽⁵⁷⁾.

Later is er dan nog voor degenen die ‘- dlandtjuweel volghen’⁽⁵⁸⁾ d.w.z. voor ‘les confréryes et guldes de la Réthorique des... villes et franchises en Brabant et de Malines’⁽⁵⁹⁾ de verplichting bijgekomen telkens te verschijnen. Men denke slechts aan de woorden van den Engelschen zaakgelastigde R. CLOGH die het feest te Antwerpen in 1561 bijwonde: they that do wyn thys pryse nowe, shall carrye ytt with them to ther towne, and

(56) Liggeren der St. Lucasgilde, I, p. 56.

(57) Het stuk is opgesteld door den Brusselschen stadssecretaris Peter de Sluyter: 1 Mei 1484: doen 't schietspel van den lantjuweele van der gulde van den Hantboghe te Brussel was van den goeden steden en vryheden van Brabant... in presentien van alle de coningen nabeschreven... oick van... den gedeputeerden der stad van Mechelen mids dat zy hier voermaels metten voers. geselscap en gulden met voirs. lantjuweel hebben plegen te schieten, hoewel zy een wile tyts thuys mogen gebleven zyn, om de meeste minne ende vrientscap, die men soude cunen, in dit goede lant tsamen te viseren ende te houden, geconstitueert ende gewillecomt, dat de guld van den vors. hantboghe in de voers. stad van Mechelen ten naesten tydt, en alsoe voertaen met de voirg. goede steden ende vryheden van Brabant, ten lantjuweele daer men dat houden sal, selen moegen comen, ende aldar met ende gelyc den voers. steden en vryheden de pryzen winnen alsoe dat costumelic heeft plegen te geschieden, ende alsoet gebueren sal... (G.J.J. VAN MELCKEBEKE: St. Sebastiaangilde te Mechelen. 1879, p. 26).

(58) Spelen van Sinne. Antwerpen 1562, fol. Aij.

(59) VAN EVEN, a.w. p. 43.

[p. 46]

shalle set ytt up in ther towne, within 7 yeres, where all these townes must meet as they have done here nowe’⁽⁶⁰⁾

Maar vormt dit verbond, later bestaande uit de Kamers die te Antwerpen waren in 1561, t.t.z. Antwerpen: Goudbloem, Olijftak, Violieren; Bergen op Zoom: Vreugdebloem; Brussel: Maria-Cransken; Diest: Christus-oogen en Lelie; Herentals: Cauwoerde; Den Bosch: Vierige doorn; Lier: Groeyende Boom; Leuven: Rooze; Mechelen: Pioen en Lischbloem; Vilvoorde: Goudbloem; Zoutleeuw: Lelieken uten dale - van eerstaf een streng gesloten gezelschap?⁽⁶¹⁾ Ik geloof het niet. Voor de eerste feesten zijn er getuigenissen van tijdgenooten, welke die samenkomsten als ‘landjuweelen’ betitelen, maar de lijst der deelnemende Kamers komt niet overeen met deze van Diest in 1541 of die van Antwerpen in 1561. Maar is dat een bezwaar? Hoe dikwijls gebeurt het niet dat eerst na een periode van tasten en beproeven de definitieve vorm gevonden wordt? Als men dit aanneemt, dan wordt de groei van het verbond en de opeenvolging der landjuweelen zeer duidelijk.

Het eerste grijpt plaats in 1515 te Mechelen: ‘Hier is eetst ingestelt het spel van het Lantjuweel’ zegt de kronijk van BERTRIJN⁽⁶²⁾. Wilde men van wal steken in dezelfde stad, waar PHILIPS in 1493 zijn mislukte poging tot centralisatie van de rederijkersbedrijvigheid gewaagd had? De Mechelsche stadsrekening van 1515⁽⁶³⁾ noemt dit feest een ‘landjuweel’ en zegt dat 15 Kamers presentwijn kregen. De Peoene richtte het

(60) J.W. BURGON: The Life and times of Sir Th. Gresham. London 1839, I, p. 379.

(61) In ieder geval moet bij de lijst van Antwerpen (1561) de Leuvensche Kersouwe gevoegd worden. Deze is aanwezig op de landjuweelen van 1515 te Mechelen, 1521 te Diest, 1535 te Mechelen. Op dit laatste feest was ook de Leuvensche Lelie. J. WILS: Bijdrage tot de geschiedenis der rederijkkamer Het Kersouwken. Leuven 1912, p. 13, 14, 15. Ook in 1561 was de Kersouwe te Antwerpen uitgenoodigd. E. VAN EVEN, a.w., p. 49.

(62) Notaris G. BERTRIJN: Chronyck der stadt Antwerpen, uitg. G. VAN HAVRE. Antwerpen 1879, p. 67.
BERTRIJN (1648-1722) neemt daar een kronijk van 1666 over (ibid. p. II) die waarschijnlijk een oudere of eenvoudig de traditie weergeeft. Het is wel een laat 17^e eeuwsche getuigenis, maar ze klopt toch met de verder gegeven Mechelsche teksten.

(63) It. geg. der gulden ende gheselscape van der Pyoen tot behulp van haeren feeste ende coste ghedaen alhier in den landjuweele als de ghemeyne camere ende princhen hier vergadert waren waeraf de incoemst was XXII July XV^e XV dwelck was sondaechs op Sint Magdalene dach LXXX £.
It. bet. diversche taverniers van present wynen ghepresenteert den camere en prinche voorsc. te weten tot XV camere toe en elcke camer 15 stopen Rynwyns, met 1115 stooper Rynwyns ghepresenteert den hoofdman van den Olyftak van Antwerpen.
(Uit de Mechelsche stadsrek. bij Van Melckebeke Poene, p. 26)

[p. 47]

in en o.a. waren aanwezig de Mechelsche Lischbloem, drie Kamers uit Antwerpen en de Kersouwe uit Leuven⁽⁶⁴⁾.

Wie den prijs won vernemen we niet. Waarschijnlijk deze laatste, want in 1518 krijgt de Peoene een stadstoelage ‘tot hulpe van hare coste ghedaen int 't lantjuweel te Loven als alle die cameren van de rhetorycke daer vergadert waeren’⁽⁶⁵⁾. En ook uit wat we later te Diest hooren, moeten we besluiten dat het Leuven was. Want, zegt het Chronicon Diestense⁽⁶⁶⁾, sprekend over 1521: ‘Eodem anno in estate, in principio Julie, fuerunt hic congregate multe camere Rhetorice, quia Rhetorici van der Christus-ooghen summum bravium⁽⁶⁷⁾ ante triennum acceperant in Lovanio, et Bruxellenses hic triumpharunt et bravium meruerunt in Diest accipere.’

Het 2^e landjuweel werd dus te Leuven ingericht door de Kersouwe in 1518. Buiten de reeds vermelde Peoene verschenen er nog de Violieren uit Antwerpen⁽⁶⁸⁾, samen met de Lelie⁽⁶⁹⁾ en de Christusoogen, beide uit Diest. Deze laatste won den opperprijs en hing dus het derde landjuweel op.

Op dit 3^e landjuweel zouden acht Brabantsche Kamers verschenen zijn, zoo verstaat F.J. RAYMAEKERS een post uit de Dietsche stadsrekeningen: de Roose, de Pensee, de Lelie, de Poote, de Kersouwe uit Leuven; de Violieren en de Olijftak uit

(64) 1515: Opte Sinte Marien Magdalenen dach doen trocken drie cameren van Antwerpen te Mechelen / ende die Vyoliere was seer properlic toeghemaect / ende hadden Vj^e mannen onder te peerde (te waghene) ende te voet) al van eenderhande cleedinghe ende hoeyen / ende si hadden dat schoonste incomen.
(Die excellente Cronicke van Vlaenderen. Antwerpen 1531. Bijvoegsel, fol. ij). 1515. Item aen de Gulde van de Lisblomme binnen Mechelen, gaf de Stadt tot behulp van haer Feeste en kosten gedaen binnen den selven tydt, en omdat sy de Camers hebben moeten tracteren, en oock besondere prysen hebben moeten ophangen, wirdt gegeven seven pondt en vyfthien schellingen.
(G.A. DE AZEVEDO: Korte Chronycke van Mechelen. Loven (1747-73). Ook J. WILS (a.w. p. 13) haalt aan: Item insgelycs den gesellen van der Kerssouwen ten behulpe van haren costen omme te trecken tot Mechelen ten lantjuweele Sinte Marie Magdalenen-dage anno XV^e vyftiene V livres VIII stuvers.

(65) VAN MELCKEBEKE: Peoene, p. 27.

(66) Gecit. door F.J. RAYMACKERS. Vad. Mus. III, p. 120. Die kronijk van stadssecretaris A. VAN GORRICHEM (†1536) is uitgegeven in Compterendu des séances de la Commission r. d'histoire. 3^e série, tome III, Bruxelles 1861, p. 393 vgg. Bovenstaande citaat aldaar, p. 440.

(67) Land-iuweel: Brauium celebre regionis, victori propositum. KILIAEN.

(68) Liggeren, p. 91: ‘Item sy hadden oeck een wtreyse te Lovene, daer sy met vele guldebruers seer eerlycken met grote cost reysden.’

(69) ‘gegeven... voer de gesellen van der Leliën, dat hun geconsenteert was als sy te Loeven reysden opt lantjuweel’. Stadsrek. Diest 1518-19 gecit. Vad. Mus., III, p. 121.

[p. 48]

Antwerpen en een ongenoemde uit Brussel⁽⁷⁰⁾. Deze laatste kan niet anders zijn dan de Maria-Crans, vermits deze later het vierde landjuweel ophangt. L. WILLEMS heeft er bezwaar tegen dit feest te Diest in 1521 voor een landjuweel aan te zien⁽⁷¹⁾, want daar zouden maar vier Kamers verschenen zijn, die tot het latere landjuweelverbond behoorden: De Roose uit Leuven, De Violieren en de Olijftak uit Antwerpen en de Maria-Crans uit Brussel. Maar interpreteert vooreerst RAYMAEKERS, waar hij de lijst meedeelt der deelnemers, de rekening van de ontvangst wel juist?⁽⁷²⁾ Waarom wordt daarin een ‘Hooftman van Breda’ beschonken, als er geen Kamer van Breda aanwezig is? En zijn alle te Diest aanwezige of uitgenoodigde Kamers wel op die receptie aanwezig geweest? Waarom zegt VAN MELCKEBEKE: ‘In 1521 woonde de Peoene de spelen te Diest bij’?⁽⁷³⁾ En wat beteekent een post uit de Liersche stadsrekening van 1521: ‘Item betaelt den hoofdtman met zijn geselscape van den Goubloeme van Antwerpen, die van bergen ende van breda die alhier vergadert waeren naeder saken van Diest voere VI stoopen wyns VI sc IX d.’.⁽⁷⁴⁾. Is daar herrie gerezen? In ieder geval een grooter aantal Kamers, ook van het landjuweelverbond, dan RAYMAEKERS laat vermoeden, zijn daar genood of aanwezig geweest. Stellig waren er Kamers buiten het verbond. Maar waren de kaders afgesloten of werd er op dit oogenblik nog over en weer gepraat? En het feest wordt in het Chronicon Diestense, gelijk boven bleek, een ‘summum bravium’ geheeten, welk

(70) Gegeven per ced. 2 Augusty anno 21, den weert in den Wildeman, van den wijn gescinckt als de feeste van der Rhetorycke alhier was, alse hier na volght: In den yeersten der camer van de Roose van Loven 18 quarten wijns, der Penseën van Loven...; der Leliën van Love..., der Pooten van Loven..., der Kersauwen van Loven..., der Cameren van Brussel...., der Violieren van Antwerpen..., den Olijftak van Antwerpen..., meester Jasper van Halmale, scepenen ende hooftman van den Olijftak van Antwerpen..., Meester Philips Boukelen, scepenen ende hooftman van de Violieren t' Antwerpen..., Meester Roelandt, hooftman van Breda, 12 quarten... (Stadsrekeningen Diest 1520-1521, gecit. Vad. Mus. II, p. 121.
Van elders vernemen we daarover: 1) te Antwerpen: ‘Ende die Regerders hadden een wtreyse te Diest, ende doen wordt Prince Jan Van Wueluwe. Liggeren, p. 99; 2) te Leuven: ‘Betaelt den gesellen vande Rethorycke vander Carsouwen by acten vander stat ende quittantie van Jan Willemaers gedateert VI^ta July anno XV^e XXI de somme van X livres tot behulp van haren costen die zy doen, sullen ter feeste vander rethorijcke inde Stat van Dyest. J. Wils a.w,. p. 14.

(71) a.w. p. 315: ‘Het is verder niet bekend of er tusschen 1515 en 1532 nog andere groote Brabantsche landjuweelen plaats grepen. Die van Leuven in 1518 en van Diest in 1521 komen hoogst waarschijnlijk niet in aanmerking.’

(72) Vad. Mus. III, p. 120-121.

(73) Peoene, p. 27.

(74) Bundel XII. Rek. 1 Dec. 1520-30 Nov. 1521, fol. 24 v^o. (Stadsarchief Lier).

[p. 49]

woord KILIAEN juist gebruikt om ‘landjuweel’ te vertalen. Zoodat we gerust mogen aannemen dat de twee schakels, die nog ontbraken in de lijst der landjuweelen, deze zijn van 1518 te Leuven en 1521 te Diest. Prof. TE WINKEL eveneens noemt het ‘waarschijnlijk’⁽⁷⁵⁾.

Over het 4^e landjuweel ingericht door het Maria-Cransken van Brussel in 1532 worden we uitvoeriger ingelicht door die Nieuwe Chronycke van Brabandt⁽⁷⁶⁾: ‘Int selue iaer (1532) was het lantjuweel vander Retorycken te Brussel, op alder apostelendach, des anderen dachs na der voerscheuen processien, vanden schoonsten incomen hadden prys Mechelen ende Antwerpen. Het lantiuweel hadden Mechelen, Diest den II ende Berghen den derden prys. Daer quamen XIIII cameren inne.’ Van deze kennen we de Peoene⁽⁷⁷⁾, de Violieren⁽⁷⁸⁾, een Kamer uit Diest (waarschijnlijk de Lelie, die 't volgend landjuweel won) een uit Bergen op Zoom, waarschijnlijk de Vreugdebloem, die ook te Antwerpen is in 1561, de Vierighe Doorn uit den Bosch⁽⁷⁹⁾, de groeyende Boom uit Lier en de Cauwoerde uit Herentals⁽⁸⁰⁾.

Mechelen richtte in 1535 het 5^e Landjuweel in. Details hierover schenken ons twee teksten uit Diest, een uit Leuven en een uit Antwerpen. Eerst een uittreksel uit de stadsrekeningen te Diest over 1535-36: ‘gegeven ter ced. 16 Novembris bynnen dier rekeninghe den gesellen van de Leliecamer tot behoef van der stellagie te maken, daer op sy in den jare voerleden gespeld hebben tspelle daer mede sy den hooghen prys tot Mechelen

(75) Ontwikkelingsgang² II, p. 418.

(76) Antwerpen 1565, p. 63.

(77) Jan Metts Ghelde onderhoetman... vander gulde van der Pyoene binnen deser stadt ende in den naeme van de gemeyne gesellen van der selver gulde ende by den gemeyne overdragen van dien hebben omme te vervallen de groote costen die sy onlancx gedaen ende geleden hebben op de feeste van de rethorycke die nu desen somer te Bruessel geweest es daer dese comparanten de twee hoogste prysen gehaelt hebben vercocht heer ende Meester Marcelise Huevelmans priester... thien Carolus gulden lyftocht. VAN MELCKEBEKE, Peoene, p. 28.

(78) 1532 Ende in dit jaer so worde Prinse Mynheere de Coerdeken (Joannes Naturelli). Dese Regerders hadden een wtreyse te Brueselle. Liggeren, p. 119.

(79) Den 11 Juny anno 1532, betaelt Heeren Wouteren Peterss... als Dekenen vander Nyeuwer gulden ofte Camere van Rethorycken bynnen deser stat, 60 car. gul. die den selven byden drie Leden deser stadt tot hulpe van huer reyssen, diese doen zullen, omme dlantjuweel in Brabant tot Bruessel geordineert ende opgestelt, etc., dair om alhier 60 car. gul. R.A. VAN ZUYLEN, a.w. p. 487.

(80) CHR. VAN LOM: Beschrijving der stad Lier 1740, p. 237 vgg. deelt het vonnis mee over een daar tusschen Lier en Herentals gerezen geschil naar de ‘copye auctenticq... berustende onder de Archiven van dit Konstgenootschap van den Groeyenden Boom’.

[p. 50]

hebben gewonnen 1 1/2 karolusgulden.’⁽⁸¹⁾

En een citaat uit het vervolg op het Chronicon Diestense: ‘anno XV^e XLI, ultimo mensis julii, fuerunt hic congregate multe camere quia rhetorici van der Lelie camer summum bravium ante aliquot annos acceptatunt in Mechlinia et Antwerpienses hic triumpharunt et summum bravium metuerunt’.⁽⁸²⁾

En uit de Leuvensche rekeningen 1534-35: ‘Betaelt Jan Van Zeuenhuyse als deken vander Rosen, Michiel van Nulle ende Jan Bueckels dekenen van der Lelie ende Kerssouwe by acte vander stadt elcken X peeters om te Mechelen te reysen inde feeste vanden Rethorycke by hurre quittantie geest VIII july anno XXXV.’⁽⁸³⁾

Ook te Antwerpen gedacht men het feest: ‘Anno eodem (1535), den 11 julii, trocken de dry cameren van rethorycken van Antwerpen naer Mechelen, alwaer de goublomme 't schoonste incomen hadde, de Violieren den tweeden. Den Olyftak hadde gemeynd den prys te hebben, daer JORIS DE LA FORMANTEEL gram om was dat sy 't versuymt hadden. De Goublommde hadde den derden prys, hoewel sy den iersten alsoyck deden de Violieren, wel verdient hadden. Daer en geschiede hen geen groot gelyck, soo men seyde. Sy brochten hen prysen inne den 25 julii. Daar naer de Goublomme hadde een waghen seer fray toegemaeckt. Die van Diest werdde den hooghsten prys gegeven’.⁽⁸⁴⁾

Van de aanwezigen zijn gekend de Violieren⁽⁸⁵⁾, de Goudbloem⁽⁸⁶⁾ en de Olijftak uit Antwerpen, de Roos, de Lelie en de Kersouwe uit Leuven, de Lelie uit Diest. Deze laatste won den opperprijs.

Op het 6^e landjuweel door de Lelie dan te Diest ingericht in 1541 zijn tien vreemde kamers aanwezig die ook alle voorkomen op de lijst van Antwerpen in 1561. Men beklaagt er zich over dat ‘die camere seer cleyn in getal aldaer doen waren, ende

(81) Vad. Mus., III, p. 102.

(82) Compte-rendu Comm. r. d'Hist. 3^e serie II, p. 444.

(83) J. WILS a.w. p. 15.

(84) Aangehaald door Dr W. VAN EEGHEM. (Versl. K. VI. Acad. 1941, p. 348-349 naar N. DE WEERT: Chronycke van Nederlant, besonderlyck der Stadt Antwerpen, in CH. PIOT: Chroniques de Brabant et de Flandre. Bruxelles 1879, p. 105-106. N. DE WEERT was in 1595 pensionaris van Antwerpen. Hij overleed in 1625. Zijn kronijk is nog zestiendeeeuwsch (PIOT, ibid., p. VIII).

(85) Ook in Liggeren, I, p. 126.

(86) Ook Belg. Mus., I, p. 157, volgens Hs. GERARD. Hieruit put wsch. VAN MELCKEBEKE, Peoene, p. 32; zijn gegevens over 't Mechelsch feest.

[p. 51]

oyck in egheen feeste vanden lantjuweele alsoe luttel camere, van getaele syn gecompareert als nu.’⁽⁸⁷⁾ Als men nu ook de Christus-oogen tot de aanwezigen rekent, want hun verhouding tot de Lelie, ten minste in 1561 is uitstekend⁽⁸⁸⁾, dan ontbraken te Diest slechts drie Kamers van het verbond: Bergen op Zoom, Herentals en Lier. Diest is het eenige landjuweel, waarvan we het prijswinnend stuk kennen: Hanneken Leckertant, gemaakt door den facteur van de Antwerpsche Violieren, JAN VANDENBERGHE, alias VAN DIEST⁽⁸⁹⁾. Dit landjuweel en dat van Antwerpen in 1561 zijn ook de eenige die in de oude officieele bescheiden een volgnummer dragen. ‘La dicte gulde, zeggen de Violieren in hun verzoekschrift tot MARG. VAN PARMA, est obligé vers les autres villes et franchises en Brabant et de Malines, d'ériger le septième qui est le dernier Lantjuweel de la Réthoriqie en Brabant, dont le sixième ils ont remporté le prix en la ville de Diest en l'an 1541’.⁽⁹⁰⁾

Het is nutteloos over het landjuweel van Antwerpen in 1561 uit te weiden. W. SILVIUS drukte er in 1562 een uitvoerig verslag over, dat in de 19^e eeuw nog met verschillende stukken werd aangevuld⁽⁹¹⁾. Alleen moet nog de aandacht gevestigd op een paar details. Heeft men ooit gedacht aan een achtste landjuweel? Zoo meende toch R. CLOGH zooals blijkt uit zijn vroeger aangehaalde woorden. Maar R. CLOGH vergist zich wel eens b.v. waar hij den hoofdprijs te winnen noemt door het spel van sinne en vooral waar hij de spelen van Gent in 1539, waar ook de Violieren triomfeerden, de aanleiding tot het Antwerpsche landjuweel noemt. L. WILLEMS ook meent: ‘De Roose had dus het 8^e landjuweel in te richten, maar wegens den opstand die kort nadien uitbrak, is er van dit feest nooit iets te recht gekomen’.⁽⁹²⁾

Tegen die voorstelling verzetten zich de feiten. Vooreerst was er wél mogelijkheid het volgende landjuweel te houden vóór de troebelen. Tusschen 1561 en 1566 citeert JONCKBLOET⁽⁹³⁾

(87) Vad. Mus., III, p. 103-104.

(88) Ibid., p. 107.

(89) Liggeren, I, p. 178. Over J. VANDENBERGHE cf. Dr W. VAN EEGHEM: Rhetores Bruxellenses. (Revue belge de phil. et d'hist. XV (1936), p. 57 vgg.

(90) E. VAN EVEN a.w. p. 43. Ook in een rekwest van 1541 te Diest spreekt men van ‘de sevenste ende laetste feest vander Rethoricken’. (Vad. Mus. III, p. 104).

(91) E. VAN EVEN: Landjuweel van 1561, en de daar opgegeven bibliographie.

(92) a.w. p. 314.

(93) W.J.A. JONCKBLOET: Gesch. Ned. Lett.⁴ 1889, II, p. 443.

[p. 52]

nog verschillende rethoryckfeesten: Brussel 1562 en 1563, Lier 1563, Oudenaarde 1564, Brussel 1566, zoodat 's Hertogenbosch ook wel de gelegenheid zou gevonden hebben, indien het zulks gewild had of daartoe verplichting gedragen. Maar waarom neemt men in Diest in 1541, toen nog wel niemand aan de komst van Alva zal gedacht hebben, reeds besluiten voor ‘de sevenste ende laetste feest van der Rethorieken’?⁽⁹⁴⁾ Waarom spreken ook de Violieren in hun boven vermeld rekwest (Februari 1560) van ‘le septième qui est le dernier lantjuweel’? Het is opvallend dat voor het 7^e landjuweel ook 7 schalen uitgeloofd werden. Hoeveel de vorige landjuweelen bedroegen weten we niet. Maar, als we denken aan wat vroeger gezegd werd over de landjuweelen van den handboog, dan moet men beamen wat L. TORF zegt⁽⁹⁵⁾: ‘Aenvankelijk bestond deze prijs in eene zilveren schael, op het tweede feest uit twee schalen enz. tot zeven toe, als wanneer men opnieuw met eene schael hervatte, en dewijl Antwerpen op het jongste landjuweel zes schalen gewonnen had, moest het er nu zeven ophangen‘

Als men daarbij nog denkt aan de herinrichting ‘within 7 yeres’, gelijk R. CLOGH het zegt, dan merkt men welke rol het uit volksgeloof en volksgebruik zoo beruchte cijfer zeven hier weer toebedeeld krijgt⁽⁹⁶⁾ Maar met dit al is het toch wel duidelijk dat ook zonder de troebelen de reeks landjuweelen, tenminste in den vorm gelijk ze tot hiertoe gehouden werden, was afgesloten.

De uitgever der spelen van Sinne in 1562 voelt niet de behoefte over al die kleine kwesties een woord te zeggen, zoo min als hij het begrip landjuweel omschrijft. Zijn tijdgenooten wisten dat allemaal.

Maar met de Haagspelen⁽⁹⁷⁾ is het heel wat anders. Indien W. VAN HAECHT een voorwoord voegt bij de lettervruchten van dit feest, om te zeggen wat de Violieren door een Haagspel verstonden, dan kan hij dit alleen maar gedaan hebben, omdat hij wel wist dat ook velen onder zijn tijdgenooten de beteekenis

(94) Vad. Mus., III, p. 104.

(95) L. TORFS: Nieuwe Gesch. van Antwerpen, II, p. 295.

(96) Vgl. W. BAEKELMANS: Het cijfer zeven. Antwerpen 1917. Ook E. HUYS: Bijbelvragen in Handelingen v.d.K. Geschied- en Oudheidk. Kring v. Kortrijk. Nieuwe reeks. Deel XIX, 1941, p. 23 vg.

(97) Haegh-spel: Ludi pagani, non publici aut communes, non celebres. KILIAEN. Haag heeft dus geringschattende beteekenis als in haagmunt, haag-school, haagweduwe.

[p. 53]

of de bedoeling van het woord niet snapten. Want het woord is omtrent 1561 nog omtrent splinternieuw, zeker voor een Rederijkersfeest, en bij de schutters, van wie men het nog eens overneemt, is het ook niet heel oud.

De vroegste vermelding, die ik vond, heeft betrekking op een feest te Kampenhout in Brabant in 1541. Maar het kronijkje, waarin het woord voorkomt, biedt een zeer bedorven tekst⁽⁹⁸⁾ Het is opgesteld door iemand die het feest bijwoonde, maar ongedateerd. Het is duidelijk dat de auteur een tijd na de gebeurtenis schreef, zoodat niet met zekerheid te zeggn valt of zijn feest reeds in 1541 een ‘haagspel’ heette, dan wel of hij het later, toen het woord in de mode kwam, aldus betiteld heeft.

Dezelfde bemerking geldt voor een Brusselsch schuttersfeest in 1532, door D. VAN OESBROECK in zijn kronijk herhaaldelijk een ‘haechspel’ geheeten⁽⁹⁹⁾. VAN OESBROECK schreef zijn schuttersherinneringen ‘in dit tegenwoordich jaer t' sestich en vier’ (1564)⁽¹⁰⁰⁾. Zijn vermelding biedt dus geen voldoenden houvast vor den ouderdom van het woord.

Een officieelen tekst echter schenken de reeds vroeger vermelde statuten van de schutterslandjuweelen in 1551: ‘Item es overdragen dat men voirtaen wye dat zy egheen haechspelen oft lantjuwelen vanden gebroken pesen tsy van silver oft andere pryse en sal moegen opsetten, dan by consente van den coninckstable der grooter gulden van den hantboge binnen den landen van Brabant en Mechelen geseten.’⁽¹⁰¹⁾

Wat nu de Rederijkersfeesten betreft, de Liersche kronijk van R. VAN GRASEN (1615) citeert voor 1560 een post waarbij de samenkomst van Rederijkers te Vilvoorde in dat jaar een ‘Haegspel’ genoemd wordt⁽¹⁰²⁾. Maar de Liersche rekening van 1560 ontbreekt, en 'VAN GRASEN copieert niet altijd

(98) ‘Item ick en Hennen de Ridder, Heyndrick Velman, Jacob de Smet, coster van Brusseghem, Lauken, de coster van Meysse, ginghen naer Campenhout anno 41, vier daeghen een haerspel (sic) uitginck, ende schoten opt vijfde, ende hadden botten propooste dat wij altijt op groote spelen meer winnen en gheluck is.’ M. SACRE: de Voormalige Dorpsschuttersgilden in Vlaamsch-Brabant. Merchtem 1929, p. 40.

(99) DANIEL VAN OESBROECK's Rymkroniek van Merchtem uitg. M. Sacré. Merchtem 1918, p. 84, 107 vgg.
Op de waarde van die Kronijk werd me gewezen door PROF. R. FONCKE, wien ik om zijn vriendelijke belangstelling hartelijk dank zeg.

(100) Ibid., p. 89.

(101) A. WAUTERS a.w. p. 1043.

(102) ‘Item den gheselschape vanden groeyenden Boom is ghegunt by mynen heeren schepenen tot behulp van huerder reysen iij juny van deesen jaer tot den Haeghspele van Retoryckn inde stat van Vilvoerden VI pont.’ Hs. VAN GRASEN, fol. 109 v^o overgenomen door J.F. WILLEMS, Belg. Mus. VIII, p. 307.

[p. 54]

letterlijk de rekeningen, zoodat voorbehoud gewettigd is⁽¹⁰³⁾.

Evenmin volkomen bevrediging schenkt de suppliek door Mechelsche speellieden aan hun magistraat gericht om ‘eenighe chelsche speellieden in 1561 aan hun magistraat gericht om ‘eenighe recompense’. Zij geven in overweging dat zij ‘met de Pioenen deser stede zyn gereyst van hier naer Vilvoirden ten haechspele ende aldaer gevaceert XI of XII dagen tot heure grooten coste ende verlette, ende nu onlanckx geleden wederomme t' Antwerpen ten lantjuweele, ende aldaer bat dan dry weken gevaceert.’⁽¹⁰⁴⁾. Die reis naar Vilvoorde, zeggen zij, is ‘geleden ontrent anderhalf jaer gelyck Myneheeren well' kenneliyk ende indachtig is.’ Het is dus niet uit te maken of tijdens het feest, het spel van Vilvoorde al een haagspel heette, dan wel of die betiteling door het Antwerpsch haagspel beïnvloed is.

Als oudste, onomstootbare tekst voor een Haagspel van Rhetorica komen dan alleen voor de spelen van Sinne ghespeelt... op Thaechspel 1561 en de daarbij geldende uitleg van den uitgever.

Maar dan komt het woord in de mode. Die Nieuwe Chronycke van Brabandt, 1565 vermeldt een haechspel (van den handboog) te Lier in 1560⁽¹⁰⁵⁾

In 1564 vraagt de Antwerpsche Goudbloem een toelage tot dekking harer kosten, gedaan ‘te Hulst in Vlaenderen op het voorlede haegspel’⁽¹⁰⁶⁾

In 1565 vraagt de Peoene hulp om naar Brussel te trekken ‘op zeker haegspel aldaer opgestelt zynde aengaende de Rethorycke’⁽¹⁰⁷⁾

Het spel te Vilvoorde in 1560 wordt echter in Die Nieuwe Chronycke van Brabant geheeten: ‘een ongebonden spel... vande edele conste van Rethorycken’⁽¹⁰⁸⁾, en dat zal het juist geweest zijn, een feest niet gebonden door de regels der Landjuweelen.

(103) Zoo schrijft VAN GRASEN: ‘A^o 1444 waren de voetboeghschutters tot Brusselen ten lantjuweele hadden van stat tot hunder costen te hulpen XI £ v. st. brabant’ fol. 88.
Welnu in de rekening staat: ‘It. geg. den voetboghscutters te hoeren costen te hulpen vanden schietspeele te bruessele vijftich peters, die hen vander stat toegeseyt en geloeft waren loept XI £ v. sc. gr.’ Stadsrekening Lier 1444, 3^e trim., p. 5.

(104) VAN MELCKEBEKE, Peoene, p. 60

(105) p. 408.

(106) J.B. VAN DER STRAELEN: Geschiedenis der Rederijkkamer de Goudbloem. Vlaemsche school VI (1860), p. 147.

(107) VAN MELCKEBEKE. Peoene, p. 62.

(108) p. 408.

[p. 55]

In 1561 besluit het haagspel de feesten van het Landjuweel. Bij de vroegere landjuweelen van Rhetorica wordt zulk nafeest niet vermeld. Wel bij de schutters. En daarom meen ik, in strijd met de voorstelling van L. WILLEMS⁽¹⁰⁹⁾, het haagspel te moeten beschouwen als gegroeid uit een schuttersgebruik - evenals het Landjuweel zelf - veeleer dan ontstaan uit een behoefte om de kamers, die niet de landjuweelen volgen, ook hun feesten te gunnen. Waarom trouwens denkt men daaraan eerst bij het zevende en laatste landjuweel?

In de rekening van het Landjuweel van den Handboog te Lier in 1466 is er spraak van een ‘naspel’, evenals in die van het Landjuweel van den Voetboog te Brussel in 1499⁽¹¹⁰⁾. In 1534 grepen te Leuven twee feesten achter elkaar plaats: op 3 Mei het Landjuweel van den Hantboghe en op 3 Augustus daarna ‘Tghebroken spel van den Hantboghe’⁽¹¹¹⁾. Ook in 1551 richtte Leuven dergelijke feesten in. De Liersche schutters trokken er heen en kregen vergoeding eerst van hun ‘costen gedaen tot loeuen int landtjuweel’ en daerna toen zij ‘zijn getrocken ten haechjuweele’⁽¹¹²⁾. Dit woord is misschien wel een unicum. Het bewijst in ieder geval dat ‘haagspel’ hoewel reeds voorkomend in de Statuten van hetzelfde jaar, nog niet zoo mondgemeen was dat de Liersche schepenklerk zich niet kon vergissen.

Waarom werden die naspelen gevierd? ‘om door zulckx hunnen triumph te besluyten met een nieu recreatie’ zegt men te Antwerpen in 1561. Nuchterder sprak de rekening van den voetboog te Brussel in 1499: ‘omdat tvolck te meer assyse souden moegen maken, soe heeft de voirseide gulde 1 naspel opgeset van tennenpotten’ - dus om den handel nog wat te bevoordeeligen. En dat zal wel de ware reden zijn.

Dat haagspel, aanvankelijk naspel, gaat dan voorkomen, onafhankelijk van groote feesten. De bedoeling blijft een feest, niet

(109) a.w. p. 317.

(110) A. WAUTERS a.w. p. 1004.

(111) Die nieuwe Chronycke van Brabandt, p. 75.

(112) Liersche stadsrekening 1550-1551, fol. 16 v^o. L. WILLEMS (a.w. p. 305) zegt: ‘Dit woord wordt nergens aangetroffen’. Hij bekeurt daarbij F.I. RAYMAEKERS waar deze in zijn studie over de Diestsche Rederijkers dit woord gebruikt (Vad. Mus. III, p. 91). Nochtans kon RAYMAEKERS dit woord gelezen hebben in T.L.H. POPELIERS: Précis de l'histoire des Chambres de Réthorique. Bruxelles 1844, p. 17, of gelijk deze in CHR. VAN LOM: Beschrijving der stad Lier. 1740, p. 125, 160, 162, 163. Deze laatste put uit het Hs. VAN GRASEN, die het, na het minstens éénmaal in de stadsrekening gevonden te hebben, herhaaldelijk gebruikt (fol. 92, 93 v^o, 94 (4 maal), telkens met betrekkin tot schuttersfeesten

[p. 56]

aan de regels van het Landjuweel gebonden, dus open voor iedereen, zonder verplichting voor den winnaar den gewonnen prijs, vermeerderd, weder op te hangen.

Wordt het zoo ingericht, onafhankelijk van het Landjuweel, dan komt er naar toe wie wil: ‘Int haechspel ist al willecome’ zegt VAN OESBROECK⁽¹¹³⁾. De enkele maal dat het als Aanhangsel bij het landjuweel voorkwam, dan bleef het, wat niet bij de schutters het geval was, voorbehouden voor de Kamers die niet tot het verbond behoorden. En dat zijn juist diegenen, die houden van ‘mindercosten’ maar niet altijd van ‘minder consten’, gelijk W. VAN HAECHT het heel gevat zegt⁽¹¹⁴⁾ Want de Kamers van het Haagspel in 1561 wordt werkelijk minder financieele last van ‘zodanighe excessive costen, triumphen van incomen, vieringhen ende dierghelyck’ opgelegd. Onder hen zijn er zeker twee die zulken last niet dragen kunnen: de Jennette en de Corenbloem.

Voor de Kamers van Berchem en Turnhout heb ik geen gegevens. Maar de Jennette uit Lier is financieel heel wat minder dan de Groeyende Boom. Dit is vroeger bewezen⁽¹¹⁵⁾

Ook de Corenbloem, eveneens door Dr W. VAN EEGHEM ‘een minder rijke kamer’ genoemd⁽¹¹⁶⁾, schijnt het niet breed te hebben. Wel richt zij in 1562 een Refereynfeest in. Maar de prijzen zijn 1 1/2 once, 1 once, 1/2 once voor 't Refrein en 1 once en twee 1/2 oncen voor 't Liedeken, samen 5 oncen silver⁽¹¹⁷⁾. Vergelijk daarmee de prijzen uitgeloofd door de Violieren. Ook hun intrede met hun ‘XXIII te peerde, XII te voete... en hun drye waghens’ doet eer poover aan.

Het zal wel om die reden zijn dat de voorwaarden tot deelneming aan het haagspel ook minder uitgaven opleggen. Volgens de Caerte komt men naar 't Landjuweel met minstens 16 man, naar 't Haagspel met minstens 13. De spelen moeten niet zoo lang zijn: het spel van sinne moet 700 regels bedragen in 't Landjuweel, van 400 tot 600 in 't Haagspel. Het aanbieden der Devyse geschiedt met 4 maal 13 regels in 't Landjuweel, met 13 regels in 't Haagspel. Voor Prologhe en Esbatement wordt

(113) a.w. p. 84.

(114) Totten goetwillighen Leser in Spelen van Sinne... ghespeelt... op Thaech-spel. 1561.

(115) In het tijdschrift: Lier vroeger en nu’ 1929, p. 12.

(116) Verslagen en Mededeelingen K. VI. Acad. 1941, p. 534.

(117) De Caerte in Refereynen en Liedekens ghelesen en ghesongen op de Corenbloeme Camere binnen Brussele 1562. Brussel 1563.

[p. 57]

het gevergd aantal verzen opgegeven bij het Landjuweel, niet bij het Haagspel. Indien men er nu aan denkt dat de facteur wel per regel kon betaald worden⁽¹¹⁸⁾, dan wijst dat allemaal op het besparen van kosten voor de deelnemers aan het haagspel.

En daar zal wel reden toe geweest zijn. De Kamers, die vroeger bij het landjuweelverbond aansloten, moesten in staat zijn hun verplichtingen eer aan te doen. Wat moeten intreden als die der Peoene of van het Maria-Cransken gekost hebben? Te Diest schenkt de stad in 1541 wel een toelage voor het Landjuweel, maar hoopt voor de rest ‘dat die voerscr. gesellen die eer van die voerscr. stadt gelyk dat behoert, sullen gewaeren’⁽¹¹⁹⁾. Want ze weten dat ze daartoe in staat zijn. Ook in den Bosch, merkt C.R. HERMANS op ‘dat de leden dier Kamer (nl. Moyses Doorn) tot een aanzienlijkeren stand behoorden dan die der drie overige gilden’⁽¹²⁰⁾. En Moyses Doorn was van 't Landjuweelverbond, de overige niet. Maar de Maastrichtsche Kamer, die tot het Haagspel uitgenoodigd was, echter niet verscheen, verkeerde herhaaldelijk in geldnood⁽¹²¹⁾ Zoodat het besluit wel gewettigd is: de Kamers, die in 1561 op 't Haagspel verschijnen, hebben, bij de vorming van het Landjuweelverbond, de zware geldelijke verplichtingen niet aangedurfd, die het verschijnen op een Landjuweel meebrachten.

Er kunnen natuurlijk nog wel andere redenen geweest zijn. En hierbij deze, dat hun ijver voor Rhetorica zich wel liever op een andere wijze uitte dan in poëtelycke punten en spelen van Sinne. Men denke slechts aan het spel in 1537 te Brussel ingericht door Het Boec ‘daer die scholen van Rethorycke ende

(118) Vgl. het contract met den facteur der Goudbloem (Gulden Passer II (1924), p. 13).

(119) Vad. Mus. III, p. 106

(120) C.R. HERMANS: Gesch. der Rederijkers in NoordBrabant I (Bijdragen tot de geschiedenis van Noord-Brabant I (1845), p. 21.
Eigenaardig is wel de bemerking in den Catalogus der Bibliotheek van de Mij der Ned Lett. te Leiden. Leiden 1887, p. 209, waar na de vermelding van het 2^e deel, Bijlagen van HERMANS' Geschiedenis, gezegd wordt: ‘Het I^e stuk is niet verschenen’! Ook J. BERNAERTS: Ons Ned. Tooneelrepertorium, Brussel, s.d. p. 207, zegt hetzelfde!

(121) H.P.H. EVERSEN: De Maastrichtsche Rederijkers-Kamers (Publications de la Soc. hist. et archéol. dans le duché de Limbourg VIII, p. 304 vgg. vooral p. 318-319.) Waarom Maastricht uitgenoodigd werd, blijkt duidelijk uit de statuten van de Handboog-landjuweelen, die ook zulke uitnoodiging voorzien: ‘Item tot desen spele sal men bescriven die groote gulde van der Stadt van Maestricht ende die vryheyt van Lumpnen by Diest, als Brabanders sonder eenige conditien’. (A. Wauters a.w., p. 1042). Men denke er aan dat een deel der stad Maastricht behoorde tot het rechtsgebied van den hertog van Brabant..

[p. 58]

Musycken beroepen waren te stekene na den rinc, die de Sot metten wapen hielt boven op syner schilt, dwelck seer wonderlyck ende ghenuechelyck was taensiene’⁽¹²²⁾.

Met voorgaande beschouwingen hoop ik wel een paar punten uit L. WILLEMS' belangwekkend betoog over ‘Landjuweelen en Haagspelen in de 16^e eeuw’ nader te hebben toegelicht en aangevuld. Wat zijn slotbemerkingen betreft over Referein- en Blasoenfeesten, ik heb daarover geen nieuwe gegevens gevonden en acht het dan ook niet noodig te herhalen wat reeds zoo duidelijk in het meermaals geciteerd artikel van L. WILLEMS daarover is meegedeeld.

J. & L. VAN BOECKEL.

(122) Die nieuwe Chronycke van Brabandt 1565, p 120. Ook K. RUELENS: Iets over de Rederijkkamer het Boek of de Tijtelooskens, in E. VAN EVEN: Mengelingen vor de geschiedenis van Brabant. Leuven 1871, p. 83.