Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2020-2021

[p. 177]

Joost Zwagerman Essayprijs 2021
Juryrapport

Dit jaar dreigde de uitreiking van de Joost Zwagerman Essayprijs wéér door corona te worden dwarsgezeten. Vorig jaar, toen we de uitreiking van de prijs online moesten vieren, zeiden we: jammer, maar het is echt maar voor één keer dat corona deze bijzondere dag teistert. Gelukkig zijn we nu weer met zijn allen in dit Theater, in Alkmaar, de stad waar Joost Zwagerman is geboren, waar hij vaak naar terugkeerde en waar zijn hart lag.

Met deze prijs eren we Joost Zwagerman, romanschrijver, essayist, dichter en vieren we het prachtige genre van het essay dat hij graag beoefende. Het zou vandaag zijn 58ste verjaardag zijn geweest. Laten we, op deze bijzondere en feestelijke dag, niet vergeten dat de laatste verjaardag die Joost vierde zijn 51ste is geweest. Dat blijft een verdrietig feit. Joost zou van deze tijd van alles hebben gevonden. En hij zou nieuwgierig zijn geweest naar het nieuwe schrijftalent dat zich aandiende.

Het is de vierde Joost Zwagerman Essayprijs alweer. Die continuïteit is te danken aan de inspanningen van de organisatoren, de mensen van het museum, het theater, de bibliotheek en de gemeente Alkmaar, met name museumdirecteur Patrick van Mil. Dank ook aan de Van Bijleveltstichting, met voorzitter Joost Quant en het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, de nabestaanden van Joost Zwagerman en de Volkskrant.

Dit jaar zitten in de jury waarvan ik de voorzitter mag zijn: Barber van de Pol, schrijver en vertaler, romanschrijver en essayist Manon Uphoff, Merlijn Olnon, uitgever en hoofdredacteur van De Nederlandse Boekengids, het tijdschrift waarvan het nieuwste nummer, met daarin de essays van de zes genomineerden, u wordt aangeboden.

De prijs begint zo langzamerhand een begrip te worden. Uitgevers kijken uit naar de nieuwe oogst. En terecht: de winnaar van 2018, Jilt Jorritsma, heeft inmiddels een roman gepubliceerd, Was, die zeer goed is ontvan-

[p. 178]

gen. Binnenkort komt de debuutroman Nieuweling uit van Marion Bruinenberg, die in 2019 was genomineerd. En ik weet dat meer genomineerden van de voorafgaande jaren een contract hebben voor een boek of in bespreking zijn met een uitgeverij. Dat was nou precies onze bedoeling: schrijftalent onder de aandacht brengen.

Dit jaar hadden we 176 inzendingen, ongeveer evenveel als het eerste en tweede jaar. In het lockdownjaar 2020 hadden we er meer, misschien omdat toen veel mensen ineens tijd over hadden. Elk jaar zien we bepaalde thema's oplichten. Vorig jaar was dat, zoals te verwachten was, de pandemie, met als bijbehorende thema's de rechten en plichten van overheid en burger, de ellende, of juist de zegen, van eenzaamheid en isolatie. Het jaar daarvoor ging het vaak over de natuur, het klimaat, de verwoesting van de planeet.

Dit jaar waren er weer andere trends: het begrip gender, bijvoorbeeld, en de beperkingen daarvan. Het wappiedom en de complotdenkers. Racisme en seksisme. De kwaliteit van het Nederlandse onderwijs en de kansenongelijkheid. De invloed van de sociale media, het gevaar van nepnieuws. Zin en onzin van diagnoses als ADHD. Humor en de vrijheid van meningsuiting. De wooncrisis. De uitwassen van het neoliberalisme. Oude en nieuwe elites. We lazen klassieke essays over literatuur, beeldende kunst, film en filosofie. Maar ook: de vreugde van het tuinieren, de gevaren van yoga en het lot van de klokkenluider. En een heleboel persoonlijke ervaringen en getuigenissen. Zoals elk jaar waren er de aanklachten van schrijvers die ons, de mensheid, een lesje wilden leren. U begrijpt dat we ons geen moment hebben verveeld, en veel hebben bijgeleerd.

De gemiddelde kwaliteit lag ook dit jaar verrassend hoog. We hielden na een eerste leesronde een longlist van 75 titels over. Daaruit destilleerden we de zes beste. Dat was moeilijk, bij zoveel kwaliteit. Voor ons waren een paar criteria doorslaggevend: stijl, gedrevenheid, persoonlijke betrokkenheid en maatschappelijke relevantie. Essays die én persoonlijk zijn, goed geschreven, goed gedocumenteerd en onderbouwd. We kozen zes heel goede essays, waarvan we vinden dat iedereen ze zou moeten lezen, daarom worden ze ook alle zes gepubliceerd. Heel verschillende, maar stuk voor stuk schitterende essays. Drie mannen en drie vrouwen -

[p. 179]

toeval. Redacteuren en uitgevers, wordt wakker, ga erachteraan! Deze zes schrijvers barsten van het talent.

Ik noem ze hier, in alfabetische volgorde, met beknopt commentaar van de jury.

Marinus Gisolf, ‘De grens waarvan’

Dit essay speelt in San José, de hoofdstad van Costa Rica, en dan vooral op een klein stukje land waar ooit een rommelig barretje was gevestigd, en daarnaast een bedrijfje dat heiligenbeelden maakte - tot de bulldozers deze schamele nering wegvaagden. Een buurtbewoner maakt een parkje van de plek, maar ook dat verdween, de eigenaar plaatste er een reclamezuil. Bij Marinus Gisolf is dit stukje grond een symbool van oprukkend kapitalisme. Er spreekt een grote liefde voor het land uit. ‘Wat eerst een vertrouwde plek geweest was voor de bewoners daar,’ schrijft Marinus Gisolf, ‘is een vervreemde stadsruimte geworden.’

Jerôme Gommers, ‘Natte dromen’

Een essay van een bèta nu eens, over onzinnige pretenties in de wetenschap, bijvoorbeeld over kleur, vrije wil en het gedrag van dieren. ‘Nerdy borrelpraat’ volgens Gommers, zulke strikte en beperkte wetenschap hoeven we niet te vereren. Hij schreef een op ervaring gebaseerd betoog, dat van brede kennis en eruditie getuigt, vaak geestig is en vanuit een diep gevoelde irritatie is geschreven. Een citaat: ‘De menselijke geest wordt als een inert ding beschouwd dat wel enige upgrading kan gebruiken - terwijl er tientallen of misschien wel honderden methoden bestaan om de geest van binnenuit te trainen en te richten.’

Barry Hofstede, ‘Planeet Oorlog’

Dit is een aangrijpend stuk over wat oorlog met een mens kan doen. Het is geschreven door iemand die in 1992, tijdens de oorlog in Bosnië, deel uitmaakte van de VN-missie. Een missie met goede, humanitaire bedoelingen, waar Nederland trots op wilde zijn. Maar het werd een hel voor de uitgezondenen, die machteloos moesten toekijken bij de moordpartijen en bij thuiskomst weinig publiek waardering kregen. Een posttraumatische stressstoornis was het gevolg. ‘En zo dool ik rond’ schrijft Barry Hofstede, ‘in het niemandsland van mijn herinneringen. Ik graaf tunnels in de tijd, maar vroeg of laat storten ze altijd in.’

[p. 180]

Maria Kager, ‘Melk’

Het is het allergewoonste en meest alledaagse, dat tegelijk een wonderlijke en unieke ervaring is: een baby de borst geven. Een van de weinige momenten waarop een mens is teruggebracht tot een dierlijke staat, overgeleverd aan een veeleisende boreling. Maria Kager beschrijft deze verwarrende en vaak eenzame toestand - liefde én beklemming tegelijk - scherp en van binnen uit. En zij gaat te rade in de literatuur, bij andere schrijvers. Mooiste zin in dit essay: ‘Het curieuze spanningsveld van borstvoeding geven: nooit meer alleen en altijd alleen.’

Janna Reinsma, ‘Zweefmoment’

Een prikbord volgehangen met foto's van springende en duikende wezens is het uitgangspunt van een essay over een bevroren moment van wat in werkelijkheid beweging is, het zweefmoment. Stilgezette, gevangen tijd. Foto's van duikende zwemmers, turnsters die een salto maken, een springend hert, een keeper die naar een bal reikt. Janna Reinsma kan heel goed kijken en ze schrijft daar op een precieze en aanstekelijke manier over, waarbij ze verwijst naar andere scherpe kijkers en haar eigen herinneringen. Zelf is zij ‘geen dappere springer, een avonturier hooguit in het diepst van mijn gedachten.’

Fien Veldman, ‘Not really making it’

Dit essay geeft een inkijkje op een basisschool in Leeuwarden dat voor veel hoogopgeleide Nederlanders bijna exotisch zal zijn, en onthutsend. We maken kennis met ‘het tegenovergestelde van een schoolpleinmoeder’: een moeder die zelden naar school komt. En met een onderwijzer die porno kijkt met zijn jongensleerlingen. Het is een school waar een kind zomaar kan verdwijnen, of ineens beschikt over geld in papieren rolletjes. Fien Veldman beschrijft hoe het is om op te groeien in een achterstandswijk, om geminacht, gemeden en onderschat te worden, én ze geeft een analyse. Ze doet dat subtiel, met humor en nuchterheid.

We hebben er lang over gepraat welke van deze zes voortreffelijke auteurs de prijs moet krijgen. We hebben gekozen voor het essay dat persoonlijk is en over een maatschappelijk probleem gaat, dat tegelijk luch-

[p. 181]

tig, ontroerend en diep snijdend is. De Joost Zwagerman Essayprijs 2021 gaat naar Fien Veldman, voor haar essay ‘Not really making it’.

Amsterdam, 12 november 2021

De jury van de Joost Zwagerman Essayprijs:

Merlijn Olnon

Barber van de Pol

Manon Uphoff

Aleid Truijens (voorzitter)

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten, overeenkomstig het advies van de jury, de Joost Zwagerman Essayprijs 2021 toe te kennen aan Fien Veldman. De prijs werd op 18 november 2021 uitgereikt te Alkmaar.