Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2020-2021

[p. 162]

Petrus Johannes Antonius Winkels
Heerlen 24 oktober 1954 - Reuver 7 april 2021

In oktober 2020, een half jaar voor zijn overlijden, publiceerde Peter Winkels onder de titel Leven, stukje bij beetje een verzameling autobiografische schetsen. In elke schets kwam een ander aspect van zijn leven en persoonlijkheid aan bod: de dichter, de enthousiaste treinreiziger, de aan de Maas verknochte Limburger, de student Nederlands, de letterkundige, de journalist en presentator, de carnavalsvierder en, zeker niet in de laatste plaats, de zoon, echtgenoot en vader. Uit het boek rijst dan ook het beeld op van een veelzijdig man, bij wie ogenschijnlijk soms ver uit elkaar liggende bezigheden en interesses in werkelijkheid nauw op elkaar aansloten.

Peter Winkels werd in 1954 geboren in Heerlen en groeide op in het nabijgelegen dorp Welten als derde kind in een gezin van vier. Zijn vader was werkzaam als beambte op het hoofdkantoor van de Oranje-Nassau mijn 1 in Heerlen. Peter Winkels, die er gedurende zijn hele leven waarde aan zou hechten om deel uit te maken van een (dorps)gemeenschap, keek in latere jaren met een gevoel van tevredenheid terug op zijn jeugd in het traditioneel-katholieke Welten, ofschoon de ziekte van zijn vader een schaduw over het gezinsleven wierp. Na de lagere school ging hij

[p. 163]

naar het Bernardinuscollege in Heerlen, aanvankelijk als gymnasiast, later als atheneumleerling. Zijn plan was om na de middelbare school naar de Filmacademie te gaan, maar hij bleek ook over schrijftalent te beschikken en werd een enthousiast medewerker aan de schoolkrant, het schoolcabaret en de schoolrevue. Omdat hij inmiddels ook - mede door toedoen van zijn vader en van zijn docent Nederlands, die een bewonderaar van de Tachtigers was - de literatuur had ontdekt, lag een studie Nederlands als vervolgopleiding voor de hand. Hij vertrok naar Amsterdam om daar aan de uva te gaan studeren. Als jongeman met een grote belangstelling voor literatuur belandde hij in een inspirerende en soms wat chaotische wereld, waarover hij in latere jaren smakelijk kon vertellen. Zijn oorspronkelijke plan om na zijn kandidaats Algemene Literatuurwetenschap als hoofdvak te gaan studeren liet hij al snel varen. Hij was geen theoreticus en het vak sloot niet aan bij wat hem in literatuur boeide. Hij aarzelde nog enige tijd tussen de middeleeuwen en de Beweging van Tachtig als onderwerp voor zijn afstudeerscriptie en het waren de inspirerende colleges van uva-docent Enno Endt die hem uiteindelijk deden kiezen voor de Tachtigers. Endt stelde hem voor om af te studeren op het werk van Jacobus van Looy, een suggestie die aansloot bij Peter Winkels' ambitie om, zoals hij het later in Leven, stukje bij beetje zou formuleren, ‘een onontgonnen terrein bloot te leggen voor nieuwe lezers’.

De romans, verhalen en prozaschetsen van Van Looy, als schrijver én schilder een dubbeltalent onder de Tachtigers, kenden ooit een grote populariteit en met name zijn autobiografische trilogie Jaapje - Jaap - Jacob werd voor de Tweede Wereldoorlog veel gelezen. Vervolgens waren ze echter uit het zicht geraakt, ook bij literatuurhistorici. Het onderzoek waarmee Peter Winkels in 1980 begon, was dan ook in wezen pionierswerk. Toch was hij niet de enige wetenschapper die zich in die jaren met Van Looy bezighield. Hij kwam in contact met de kunsthistoricus Chris Will, die werkte aan een doctoraalscriptie over het beeldende werk van Van Looy. Samen met hem verzorgde hij in 1981 een herdruk in kleine oplage van de schets Eene ontmoeting, die verscheen bij uitgeverij Joost Nijsen. In dezelfde tijd besloot uitgeverij Nijgh & Van Ditmar tot de herdruk van Van Looys bundel Proza; de twee jonge onderzoekers werden daarbij ingeschakeld voor het nawoord en de drukgeschiedenis. Hun werkzaamheden beperkten zich overigens niet tot Van Looy: in 1981 organiseerden zij ook een tentoonstelling over de Tachtigers in de Agnietenkapel, toen nog het Universiteitsmuseum van de uva.

[p. 164]

Het jaar 1982 was achteraf gezien het hoogtepunt van de samenwerking van Peter Winkels en Chris Will. Voor Nijgh & Van Ditmar verzorgden ze een herdruk van Gekken en een uitgave van een selectie uit Van Looys ongebundelde en ongepubliceerde werk onder de titel Een Feestdroom. Ook werkten ze mee aan de gecombineerde Van Looy-tentoonstellingen in het Frans Hals Museum en het Teylers Museum in Haarlem. Als introductie bij die tentoonstellingen publiceerden ze bij uitgeverij bzztöh de biografische schets Jacobus van Looy: schilder van huis uit, schrijver door toevallige omstandigheden. Ter gelegenheid van de opening van de dubbeltentoonstelling organiseerden zij voorts een opvoering van het blijspel Frans Hals van Frederik van Eeden. Bij de première van dat voor de Kunstenaarsvereniging Sint-Lucas geschreven stuk op 2 februari 1884 had Van Looy de titelrol gespeeld. In 1982 werd het ingekorte en bewerkte stuk van Van Eeden gespeeld met een extra laag: het werd geensceneerd als een repetitie voor de opvoering van 1884. De voorstelling werd een succes en Peter Winkels, die altijd een enthousiast organisator van feestelijke revues, opvoeringen en manifestaties zou blijven, herinnerde zich de voorbereidingen en de uitvoeringen later met veel plezier.

De jaren daarna stonden nog steeds voor een deel in het teken van Van Looy. Het duo Will en Winkels bezorgde nog Een Epos in Ist (1985), stelde het Schrijversprentenboek Jacobus van Looy (1987) samen en publiceerde in 1988 de monografie De dubbelbegaafdheid van Jacobus van Looy. Als secretarissen van de Stichting Jacobus Van Looy stonden Peter Winkels en Chris Will bovendien aan de wieg van de Jacobus van Looyprijs voor kunstenaars die zowel op het gebied van de literatuur als van de beeldende kunst werkzaam zijn.

In 1985 werd het eeuwfeest van De Nieuwe Gids gevierd. Bij die gelegenheid verscheen bij uitgeverij Nijgh & Van Ditmar de essaybundel Ten tijde van de Tachtigers. Rondom de Nieuwe Gids 1885-1895. Peter Winkels redigeerde met enkele anderen deze bundel, verzorgde de ‘Inleiding’ en sloot de reeks essays af met het samen met Geerte van de Groep geschreven artikel ‘De stille gemeente: anekdoten, roddels, brieven en egodocumenten van en rond Tachtig’. In de ‘Inleiding’ schetste hij kort maar grondig de maatschappelijke achtergrond van de Beweging van Tachtig en ging hij dieper in op de scheidslijn die de medewerkers aan De Nieuwe Gids verdeelde in estheten en socialisten. In het slotartikel ging hij, zoals de ondertitel aangaf, in op de petite histoire, waaraan de geschiedschrijving van Tachtig zo rijk is. De slotzin van het artikel vormde tevens de

[p. 165]

rechtvaardiging ervan: ‘De anekdotiek wint het niet van de kunst, die is daarvoor te waardevol, maar ze vormt wel een kleurrijke achtergrond bij een veelbesproken stille gemeente.’ Deze conclusie was typerend voor de manier waarop Peter Winkels gedurende zijn hele leven met schrijvers en hun werk omging: hij bewonderde het werk en was in staat om de kwaliteiten ervan te onderkennen, maar had tegelijkertijd ook belangstelling voor de auteur en de omstandigheden waarin deze leefde en schreef. Deze belangstelling kwam niet alleen tot uiting in zijn literair-historische werk, maar zou hem in later jaren ook tot een uitstekende interviewer en boekbespreker maken, die het werk én de mens erachter voor de geïnteresseerde toehoorder probeerde te analyseren en te duiden.

Na zijn afstuderen in 1981 had Peter Winkels als freelancer aan de publicaties over Van Looy gewerkt en daarnaast telkens voor korte tijd enkele andere banen vervuld. Langzamerhand groeide bij Chris Will en hemzelf het besef dat ze niet eeuwig met Van Looy verder konden gaan. In dezelfde tijd werkte Peter Winkels als vrijwilliger bij Radio Lucas, de omroep van het Lucasziekenhuis in Amsterdam, waar hij als redacteur en presentator actief was. Hem werd in 1985 vervolgens gevraagd om bij de tros-radio de eindredactie van een boekenprogramma op zich te nemen. Tegenvallende aantallen luisteraars en bezuinigingen zorgden ervoor dat zijn aanstelling daar maar van korte duur was, maar hij had wel ontdekt dat het maken van radioprogramma's hem goed afging en dat hij talent had voor de journalistiek.

Zijn leven nam een wending toen hij in 1987 werd aangesteld als gemeenteambtenaar in Maastricht, officieel als medewerker van het kabinet van de burgemeester, in de praktijk vooral als diens speechschrijver. Hij verliet Amsterdam en vestigde zich in de Limburgse provinciehoofdstad. Aan zijn werk bij de gemeente Maastricht, dat hem weinig voldoening gaf, kwam na twee jaar een einde, maar ondertussen had hij wel contact gelegd met de Regionale Omroep Zuid (roz), die vanaf 1988 door het leven ging als Omroep Limburg. Hij begon daar op 1 januari 1988 als literair recensent en zou er vervolgens tot 2008 actief blijven als presentator, verslaggever en redacteur, deels op freelancebasis, deels in vaste dienst. Hoewel hij breed inzetbaar diende te zijn en als journalist verslag moest doen van gebeurtenissen op vele terreinen van het Limburgse leven, lag voor hemzelf het zwaartepunt op het gebied van de literatuur. Zijn werk bracht met zich mee dat het daarbij in de eerste plaats Limburgse auteurs en hun werk betrof. Hij bouwde een groot netwerk op in het Limburgse

[p. 166]

literaire wereldje, waarin hij als journalist, boekbespreker en organisator van literaire manifestaties en activiteiten een niet meer weg te denken spil werd. De Nederlandse literatuur bleef hij nauwlettend volgen, maar tot verdere literair-historische publicaties over het tijdperk van Tachtig kwam hij niet meer. In zijn studententijd was hij zelf begonnen met het schrijven en publiceren van gedichten en dat bleef hij ook in deze jaren doen. Veel van zijn gedichten uit deze periode (die onder andere werden gepubliceerd in Station Reuver (2003) en Reis naar Welten (2004)) werden geschreven naar aanleiding van werk van beeldend kunstenaars of fotografen.

Na enkele jaren in Maastricht te hebben gewoond verhuisde hij in 1991 naar het Midden-Limburgse Reuver, waar hij met zijn echtgenote Chris Wenting een deel van een monumentale boerderij betrok. Het echtpaar zou twee kinderen krijgen, Margriet en Toon.

Hoewel hij veel plezier beleefde aan het maken van radioprogramma's ondervond hij de nadelen, en dan met name de geringe baanzekerheid, van het werken bij een kleine regionale omroep. In 1998 begon hij daarom als leraar Nederlands aan zijn oude middelbare school, het Bernardinuscollege in Heerlen. Zijn werk als docent combineerde hij nog een aantal jaren met boekbesprekingen voor regionale radiostations, maar uiteindelijk kwam aan die werkzaamheden een eind. Hij bleef echter actief op literair en cultureel gebied, niet alleen op provinciaal niveau, maar ook in zijn woonplaats.

In 2012 trad hij voorts als penningmeester toe tot het bestuur van de Zuidelijke Afdeling van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Hij accepteerde die functie enigszins met tegenzin, maar wij als medebestuurders konden al snel vaststellen dat hij zijn taak uitstekend uitvoerde. Toch was hij in het bestuur vooral de man van de goede ideeën en van de goede contacten, waarvan wij dankbaar gebruik maakten bij het organiseren van de werkvergaderingen. Zijn inzet voor de Limburgse en Nederlandse letteren bleef ook elders niet onopgemerkt: als blijk van waardering voor het vele werk op literair en cultureel gebied dat hij in de loop der jaren verzette, werd hij op Koningsdag 2017 benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

In 2010 werd vanuit het Limburgs Geschiedkundig en Oudheidkundig Genootschap (lgog) een Commissie Literatuurgeschiedenis opgericht, die het initiatief nam tot het samenstellen van een Geschiedenis van de Literatuur in Limburg, een overzichtswerk van literatuur door de eeuwen

[p. 167]

heen die op de een of andere manier in relatie staat tot de provincie Limburg. Al in een vroeg stadium was Peter Winkels hierbij betrokken en het lag voor de hand dat hij als kenner van de Tachtigers gevraagd werd om het hoofdstuk over de periode 1893 tot 1914 te schrijven. Dat was geen makkelijke klus, omdat in een tijdvak waarin in de Nederlandse literatuur op landelijk niveau een grote en ingrijpende vernieuwing snel terrein won, de reactie daarop in Limburg daarop vaak ingegeven werd door weerstand of in het gunstigste geval leidde tot een poging om de nieuwe opvattingen uit het Westen in te kapselen of te combineren met de katholieke leefen denkwereld. ‘Het echt Hollandsch geluid komt met mijn natuur niet overeen’, het citaat van Frans Erens dat Peter Winkels koos als titel voor zijn bijdrage, was dan ook heel treffend als motto voor die periode. Tachtig bereikte Limburg maar in zeer beperkte mate en dat leverde een literatuur op waarin de ethische en religieuze houding van de auteur belangrijker was dan zijn schrijftalent. Het was tekenend voor Peter Winkels dat hij in dit relatief schrale landschap toch op zoek bleef naar lezenswaardige auteurs. Hij sloot zijn bijdrage af met een oproep waarin hij feitelijk ook buiten het hem toegewezen domein trad en enigszins in tegenspraak met zijn zorgvuldige beschrijving van de door hem besproken periode toch tot een positieve slotsom kwam: ‘De rijkdom en indrukwekkende veelvormigheid van de Limburgse literatuur, niet alleen uit de hier beschreven periode, verdient het meer aandacht te krijgen van het publiek anno nu, in Limburg en elders.’

De redacteuren en medewerkers aan de in 2016 gepubliceerde Geschiedenis van de literatuur in Limburg moesten helaas constateren dat zij niet aan alle aspecten van het Limburgse literaire leven recht konden doen. Sommige genres en thema's bleven onderbelicht, omdat er nog niet eerder onderzoek naar gedaan was, en tijd en mankracht ontbraken om die lacunes op korte termijn op te vullen. Daarom werd voor het grote boek uit 2016 de metafoor ‘kapstok’ bedacht: het was de bedoeling dat aan deze ‘kapstok’ in de toekomst een aantal ‘kledingstukken’ kwam te hangen, artikelen over niet opgenomen auteurs en boeken en uitwerkingen van in het boek beknopt besproken onderwerpen. In 2019 zorgde Peter Winkels voor zo'n ‘kledingstuk’ met het in samenwerking met Jos van Cann geschreven en samengestelde Moord in het bronsgroen eikenhout, een lexicon van de misdaadliteratuur in Limburg, waaruit zijn liefde voor en kennis van het misdaadgenre duidelijk naar voren komen.

In 2016 openbaarde zich bij hem de ziekte waaraan hij uiteindelijk zou

[p. 168]

overlijden. Zijn laatste jaren waren niet makkelijk: zijn gezondheidstoestand dwong hem te stoppen als docent en zijn literaire activiteiten buitenshuis grotendeels te staken. Van het plan om na zijn afscheid van het Bernardinuscollege alsnog een dissertatie over een onderwerp uit de Beweging van Tachtig te schrijven kwam niets meer terecht. Toch slaagde hij erin om nóg een ‘kledingstuk’ aan de ‘kapstok’ te hangen. Vlak voor zijn overlijden verscheen van zijn hand Vastelaovend vertelt verteld vertel! (2021). Daarin gaf hij een overzicht van literaire werken waarin het carnavalsfeest een belangrijke rol speelde. Ook dit boek kwam voort uit een persoonlijke voorkeur: zelf was hij gedurende zijn hele leven een fervent carnavalsvierder en een liefhebber en kenner van het betere carnavalslied.

Peter Winkels was geen geïsoleerd levende studeerkamergeleerde. Veel van zijn letterkundig werk schreef hij samen met een collega of in het verband van een collectieve publicatie. Literatuur was voor hem een levensnoodzaak waarin hij zoveel mogelijk mensen wilde meenemen en hij beschouwde zichzelf als een bemiddelaar tussen het werk en de auteur enerzijds en het lezerspubliek anderzijds. Als letterkundige gaf hij teksten uit en voorzag hij ze van een achtergrond, als journalist, boekbespreker en leraar was hij de explicateur die het publiek hielp bij het begrijpen van de schrijver. In een terloopse opmerking uit Leven, stukje bij beetje verhelderde hijzelf wat in zijn werk als literatuurhistoricus, literair journalist en leraar telkens zijn uitgangspunt was geweest: ‘Dingen in de breedte zien en presenteren, met onderlinge samenhang, vind ik nog steeds heel wezenlijk’.

lucien custers en hein van der bruggen