Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2018-2019

[p. 201]

Prijs voor Meesterschap 2019
Advies van de Commissie voor Geschied- en Oudheidkunde

De Commissie voor Geschied- en Oudheidkunde stelt het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde voor de Prijs voor Meesterschap 2019 toe te kennen aan prof. dr. Ilja M. Veldman in Amsterdam voor haar gehele wetenschappelijke oeuvre. Het voorstel vindt zijn grond in de volgende overwegingen.

De oorsprong en de betekenis van Veldmans wetenschappelijke oeuvre ligt in haar fascinatie voor de verhouding tussen kunstgeschiedenis enerzijds en intellectuele en ideeëngeschiedenis anderzijds, in het bijzonder betreffende de zestiende- en vroege zeventiende-eeuwse Nederlanden, waarbij de godsdienstige component uiteraard niet werd vergeten. Toen in 1977 haar met de Karel van Manderprijs bekroonde dissertatie Maarten van Heemskerck and Dutch Humanism in the sixteenth century verscheen, schreef Walter S. Gibson, de grote Amerikaanse kenner der vroegmoderne Nederlandse beeldende kunst, dat Veldman niet alleen Heemskercks bij tijd en wijle ijselijk ingewikkelde beeldtaal had weten te ontraadselen, maar hemzelf ook ferm in zijn intellectuele milieu had kunnen plaatsen. Hier werden grenzen tussen historische disciplines overschreden. Dat was in die jaren zeventig nog bijzonder, en zeker voor een kunsthistorisch proefschrift baanbrekend. Het wekt dan ook geen verwondering dat het boek opzien baarde en niet alleen in kunsthistorische tijdschriften lovend werd besproken.

Haar belangstelling voor en diepgaande kennis van Maarten van Heemskerck (1498-1574) en de prentkunst leidde tot een uitnodiging het eerste deel te produceren voor de gezaghebbende The New Hollstein-reeks, waarin het prentoeuvre van belangrijke vroegmoderne Duitse en Noord- en Zuid-Nederlandse grafische kunstenaars op detailniveau wordt ontsloten (1994). Het voorbeeldige deel zette de toon voor de reeks en is tot de dag van vandaag een veelgebruikt standaardwerk.

Ervaring met het catalogiseren van grafiek had Veldman reeds eerder opgedaan, toen zij voor de voorganger van The New Hollstein, namelijk het al even gezaghebbende Hollstein's Dutch and Flemish etchings, engravings and woodcuts, het omvangrijke oeuvre van de tekenaar, graveur en uitgever Crispijn de Passe (1564-1637) en zijn familie behandelde (1974),

[p. 202]

waarmee ze een veel geraadpleegde catalogus afleverde. De even omvangrijke als belangrijke studie naar de De Passe-dynastie, Crispijn de Passe and his progeny (1564-1670): A century of print production kwam jaren later van de pers, samen met Profit and pleasure: Print books by Crispijn de Passe (2001). Hierin is het Veldman gelukt de productie van de De Passes, duizenden prenten en boekillustraties die een enorme variatie aan thema's beslaan, op voorbeeldige wijze te analyseren en te verbinden met de levensgeschiedenissen der makers in hun tijdsgewricht. Achteraf bezien kan zelfs worden opgemerkt dat zij hier een vroege vorm van de nu zo veel beoefende kunsthistorische netwerk-studie volbracht, door De Passe vanuit zijn intellectuele en beroepsmatige context te benaderen. Het verknopen van archiefonderzoek, objectanalyse en intellectuele geschiedenis is kenmerkend voor Veldmans werkwijze. De manier waarop zij dat doet lijkt, mede door haar schrijfkwaliteit, vanzelfsprekend, maar is dat natuurlijk allerminst.

In 1984 werd Veldman uitgenodigd hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Vrije Universiteit te Amsterdam te worden. In haar wetenschappelijk werk was zij intussen trouw gebleven aan de vroegmoderne tijd. In vele publicaties entameerde zij het onderzoek naar prentkunst en boekillustratie, immer ingebed in de intellectuele en maatschappelijke context van het betreffende tijdvak. Het is in hoge mate aan Veldmans werk toe te schrijven dat wetenschappelijk onderzoek naar prenten en afbeeldingen in drukwerk, benevens naar hun makers, tegenwoordig zo'n hoge vlucht heeft genomen en niet meer wordt beschouwd als het kleine broertje van onderzoek naar schilders en schilderkunst. Als vroeg voorbeeld van haar aanpak kan haar artikel (1980) in het tijdschrift Simiolus dienen, getiteld ‘Seasons, planets and temperaments in the work of Maarten van Heemskerck: Cosmo-astrological allegory in sixteenth-century Netherlandish prints’ waarin zij op overtuigende wijze kunst- en wetenschapsgeschiedenis combineert.

Ook blijkt hier reeds haar grote kennis van emblemata en de plaats daarvan in de vroegmoderne wereld van boek en prent. Dat is niet bepaald het eenvoudigste aspect van kunsthistorisch onderzoek, en bovendien één waarvan gebleken is dat ongegronde interpretaties of onaannemelijke veronderstellingen snel op de loer liggen - zo niet echter bij Veldman, die haar meesterschap mede in haar bronnenkritiek bewijst. Een artikel als ‘From allegory to genre’, een Engelstalige bewerking uit 2006 van een oorspronkelijk Nederlands artikel uit 1991, waarin Veld-

[p. 203]

man beschrijft hoe prentontwerpers rond 1600 de allegorische beeldtaal vervangen door die van genrevoorstellingen, laat zien hoe die verandering samengaat met nieuwe duidingen van allegorieën en hoe dat dan weer samenhangt met een nieuw publiek. Het is dankzij zijn nuchterheid een werk dat niets van zijn zeggingskracht heeft verloren en dat ook voor toekomstige generaties historici relevant én voorbeeldig zal blijken.

In een gestadige stroom artikelen, niet alleen in bundels, tentoonstellingscatalogi en in Nederland verschijnende publicaties als Simiolus, Oud-Holland en het Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek, maar ook in tal van buitenlandse publicaties verfijnde zij haar inzichten en spreidde zij haar grote kennis en diepgravende interpretaties van het materiaal ten toon. Het tijdschrift Simiolus diende zij bovendien jarenlang (van 1977 tot 2006) als lid van de redactie. Wat opvalt, is de in de loop der tijd steeds gevarieerder en breder wordende keuze van onderwerpen: kunst en de Reformatie, Bijbelse prenten, protestantisme en humanisme in de kunst, de verbeelding van arbeid en van moraal, de invloed van antieke kunst in vroegmoderne prenten, en zo verder. Een voorbeeld van een belangrijke bijdrage over moralistische prentkunst is de publicatie De wereld tussen goed en kwaad: Late prenten van Coornhert (1990). Prenten en tekeningen als vehikel voor de verspreiding van godsdienstige denkbeelden stonden centraal in haar bijdrage ‘Religious propaganda in sixteenth-century Netherlands prints and drawings’ (1999). Haar belangstelling voor glas-in-loodkunst kwam onder andere tot uiting in haar bijdrage aan de catalogus The luminous image: Painted glass roundels in the Lowlands, 1480-1560 (Metropolitan Museum of Art, New York 1995).

Het zijn maar een paar voorbeelden van Veldmans grote, gevarieerde en van originaliteit in aanpak en uitwerking doortrokken oeuvre. In 2006 werd een aantal van Veldmans artikelen samengebracht in een bundel met de veelzeggende titel Images for the eye and soul: Function and meaning in Netherlandish prints (1450-1650). Onlangs nog schitterde Veldmans grote kennis van de Nederlandse zestiende-eeuwse tekenkunst, een deskundigheid die in haar vroegere werk meer impliciet aanwezig is, in haar bijdragen tot de catalogus The Netherlandish drawings of the 16th century in Teylers Museum (2016).

Soms wordt de lezer met zachte ironie toegesproken. De bijdrage ‘Lessons for ladies: A selection of sixteenth- and seventeenth-century Dutch prints’ (Simiolus 1986) begint zo: ‘At the risk, dear listeners, of appearing trendy, I should like to confront you with a typical women's subject

[p. 204]

- the moral message carried in certain portrayals of famous women of the past.’ Dit is de ironie van iemand die niet modieus kan zijn al zou zij het willen, maar die dankzij de haar eigen combinatie van nuchterheid, originaliteit en grondigheid, niettemin meerdere malen een trend in het wetenschappelijk onderzoek heeft gezet. Veldman ziet er ook niet tegenop bepaalde langlevende, door veel wetenschappelijke literatuur heen spokende mythes te laten verdwijnen, zoals in The history of Queen Christina's album of Goltzius drawings and the myth of Rudolf II as their first owner (2013).

Als hoogleraar was zij een bron van inspiratie voor jonge onderzoekers, hetgeen mede tot uiting kwam in een opvallend groot aantal promoties onder haar leiding tot stand gebracht; ook zo leeft haar wetenschapsbenadering voort. Zij ging in haar onderzoek haar eigen weg, maar deed ook veel samen met collega's uit binnen- en buitenland, en stond daarbij steeds open voor samenwerking met andere disciplines. Internationaal stond zij allang in hoog aanzien toen zij in 1997 tot lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen werd benoemd. Met de Prijs voor Meesterschap erkent de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde het grote belang van haar bijdrage aan de kunsthistorische wetenschap, of, om het beknopter te formuleren: Veldmanschap is Meesterschap.

Namens de Commissie voor Geschied- en Oudheidkunde,

R.M.R. van Oosten, voorzitter

P.G. Hoftijzer, secretaris

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft op 13 maart 2019, overeenkomstig het advies van de Commissie voor Geschied- en Oudheidkunde, besloten de prijs voor Meesterschap 2019 toe te kennen aan prof. dr. Ilja M. Veldman. De prijs wordt op 21 september 2019 uitgereikt te Leiden.