Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2018-2019

[p. 123]

Jannis Willem Marsilje
Terneuzen 6 november 1936 - Hazerswoude-Dorp 21 april 2017

Rustig en solide. Met die twee woorden is de van oorsprong Zeeuws-Vlaamse mediëvist Jan Marsilje waarschijnlijk het best getypeerd. In elk geval kenden zowel zijn Leidse studenten als zijn collega's hem als zodanig. Maar wie geneigd zou zijn daaraan de kwalificatie saai toe te voegen, zou een grote fout begaan: Jan was allerminst saai. Een van de talenten die hem tot zo'n uitstekend docent maakten, was zijn ‘tongue-in-cheek’-humor, naast zijn grote vermogen tot doceren door doseren. En zijn geduld.

Marsilje besefte maar al te goed dat tegenover het aan de sportwereld ontleende adagium dat wat goed is snel komt, in de wetenschap het besef dat wat goed is fatsoenlijk moet rijpen minstens zo valide is. Na zijn gymnasium-opleiding in Terneuzen vervulde hij in elk geval eerst zijn dienstplicht voordat hij in 1958 in Leiden geschiedenis ging studeren. Daar doceerde toen nog F.W.N. Hugenholtz, als hoofddocent, de middeleeuwse geschiedenis. Toen deze naar Utrecht vertrok en in 1960 was opgevolgd door A.E. Cohen, werd Jan Marsilje in 1961, direct na zijn kandidaatsexamen, student-assistent. Dit werd een boeiende, gezamenlijke ontdekkingstocht, die in uiteenlopende richtingen voerde. Cohen had na de Tweede Wereldoorlog samen met De Jong het Rijksinstituut voor Oor-

[p. 124]

logsdocumentatie (nu niod) op poten gezet. Voor hem - als laatste promovendus van Huizinga - was de benoeming op de Leidse leerstoel Middeleeuwse Geschiedenis een terugkeer in het vakgebied. Hij stimuleerde zijn studenten om gezamenlijk de nieuwe ontwikkelingen in de wetenschap te verkennen. Voor hemzelf bleven dat vooral thema's en inzichten die we nu het beste als sociaal-cultureel en historiografisch zouden kunnen aanmerken. Jan Marsilje liet zich inspireren door de wegen die de stadsgeschiedenis in het begin van de jaren zestig insloeg. Dit leidde, kort na zijn afstuderen in juni 1965, tot zijn eerste publicatie. Samen met zijn studievriend, de historicus-assyrioloog-archeoloog Govert van Driel, bezorgde hij ‘De rekeningen van Hulst over 1326 en 1341’. In deze editie met inleiding waren zijn Zeeuwse herkomst en de stadsgeschiedenis met elkaar verbonden en kwam zijn gevoel voor de waarde van een kritische, analytische benadering van de primaire bronnen tot uiting. Die bronnen waren in het Leidse stadsarchief meer dan voorhanden en het lag dan ook voor de hand dat na de Zeeuwse vingeroefening een Leidse toepassing spoedig zou volgen.

Het zou echter anders lopen. In de late jaren 60 en de jaren 70 eisten de snelgroeiende studententallen meer docent-inzet, terwijl A.E. Cohen eerst als decaan, daarna als rector-magnificus, de Leidse Universiteit bestuurlijk door de veranderingsprocessen loodste. Dat Jan Marsilje in die jaren aantal uren van zijn aanstelling als wetenschappelijk medewerker inruilde voor een deeltijdaanstelling als geschiedenisleraar aan het Stedelijk Gymnasium in Leiden, had alles te maken met zijn gedrevenheid als docent. Samen met de specialist in de klassieke oudheid H.W. Pleket en de historicus van de moderne tijd D.J. Roorda, die beiden spoedig daarna hoogleraar zouden worden, werkte Marsilje aan het eerste deel van de geschiedenismethode voor het VWO: Speurtocht door de eeuwen. De docent Marsilje hechtte eraan in de klas te testen of de tekst in wording wel ‘landde’ bij de leerling. Het deel over de Prehistorie, Oudheid en Middeleeuwen verscheen in 1972 en was een alom geroemd voorbeeld van de geslaagde vertaling van de nieuwste wetenschappelijke inzichten over die periode naar het voortgezet onderwijs. Het boek dankte zijn kwaliteit aan de generalist die de middeleeuwse geschiedenis kristalhelder aan de eerstejaarsstudenten kon uitleggen. Dat deed Jan Marsilje dan ook met verve en enthousiasme, in de overzichtscolleges en werkcolleges.

De fascinatie voor de stadsgeschiedenis kwam vooralsnog vooral tot uiting in werkcolleges in de doctoraalfase, waarbij hij vaak teruggreep

[p. 125]

op de geweldige reeks stadsrekeningen en de belendende archieven van Leiden. Intussen was in 1976 H.P.H. Jansen als hoogleraar naar Leiden gekomen. Hij stimuleerde nadrukkelijk de belangstelling voor de lokale en regionale geschiedenis van Holland. In een periode waarin sabbaticals nog niet bestonden, besloten Jansen en de auteur van dit in memoriam door een interne taakverzwaring Marsilje een half jaar uit de wind te houden, om de afronding van zijn proefschrift te bevorderen. Dit lukte wonderwel. Helaas werd bij Huub Jansen kort nadien een ongeneeslijke ziekte geconstateerd. Het was een tragische samenloop van omstandigheden dat Jan Marsilje zijn proefschrift Het financiële beleid van Leiden in de laat-Beierse en Bourgondische periode, ± 1390-1477 verdedigde op 11 juni 1985, twee dagen na het overlijden van zijn promotor.

De ‘jonge doctor’ beleefde, ruim 48 jaar oud, hiermee een nieuwe start in de wetenschap. Waar in België de stadsgeschiedenis ‘nieuwe stijl’ al lang furore maakte, was Nederland achtergebleven. Niet voor niets stelde de Belgische stadshistoricus Van Uytven in zijn recensie in de bmgn dat Marsilje's studie ‘een soort van model en wegwijzer is voor anderen die zich nu hopelijk aan de studie van de financiën van andere Hollandse of Zeeuwse steden zullen wagen’. In haar bespreking in The English Historical Review sloot Johanna Kossmann zich bij die mening aan, toen zij Marsilje's bevindingen betreffende de verschillende vormen van belasting en de samenhang met de relatie tussen stad en graaf besprak en daarbij opriep tot vergelijkingen met andere steden. De door haar uitgesproken hoop ‘that Marsilje's happy initiative will soon be followed by equally serious studies of other Dutch towns’ heeft sindsdien lang op vervulling moeten wachten. In een artikel ‘Het geld van de stad. Recente historiografische trends in het onderzoek naar stedelijke financiën in de Nederlanden’, Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 3 (2006) pp. 3-35, lieten Marjolein 't Hart en Manon van der Heijden zien dat Marsilje eigenlijk - op enkele artikelen van anderen na - een pionier was gebleven. Pas in januari 2018 zette Rudolf Bosch met zijn in Groningen verdedigde proefschrift Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politieke structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550 (handelseditie: Hilversum 2019) een belangrijke vervolgstap.

Marsilje koos - kenmerkend voor de wetenschapper en de docent die in hem verenigd waren - na zijn dissertatie voor de combinatie van breedte en diepte. In die jaren nam hij als voorzitter van de opleiding geschiedenis in Leiden ook zijn bestuurlijke verantwoordelijkheid. Maar

[p. 126]

wetenschappelijk begon de oogsttijd. Met bijdragen als ‘De Honderdjarige Oorlog, traditie en vernieuwing’ (1989) en ‘Ordeverstoring en partijstrijd in laat-middeleeuws Holland’ (1990) zocht hij de breedte, terwijl hij met zijn bijdrage over ‘Het Haarlemse klerkambacht in de 15^e eeuw’ (1987) nieuwe diepten verkende. In 1989 was Jan voorzitter van de redactie die de Leidse archivaris Leverland bij diens afscheid eerde met de bundel Uit Leidse Bron geleverd. Zijn eigen bijdrage daarin, over ‘De eerste stadsloterij in Leiden’ sloot aan bij de thematiek van zijn proefschrift, omdat die loterij van 1504 was georganiseerd - in navolging van Haarlem - om met de opbrengst van de lotenverkoop de stedelijke schulden en de daarmee verbonden rentenlast te reduceren. Niet de Leidse, maar de Haarlemse geschiedenis stelde daarna nieuwe uitdagingen. Na enkele losse artikelen over drapeniers in Haarlem en de ontwikkeling van de Haarlemse vroedschap, schreef hij de hoofdstukken ‘De geografische, institutionele en politieke ontwikkelingen’ (pp. 19-45) en ‘Een ontluikende stad: economie en sociaal leven in het middeleeuwse Haarlem’ (pp. 49-62) in G.F. van der Ree-Scholtens e.a. (eds.), Deugd boven geweld. Een geschiedenis van Haarlem, 1245-1995 (Hilversum 1995).

Bijna waren zijn bijdragen in Deugd boven Geweld posthuum verschenen, omdat Jan in november 1993, 's morgens op weg naar zijn werk, met de auto te water raakte in een tochtsloot nabij zijn huis, toen de eerste nachtvorst een vliesje ijs op het water had getoverd èn de weg spekglad had gemaakt. Een oplettende buurvrouw èn de onderkoeling zorgden dat hij het net overleefde. Maar het duurde jaren voor Jan zijn gezondheid en werkkracht weer terug had. Dankzij deze merkwaardige herrijzenis waren de Haarlemse publicaties de opmaat voor wat vanuit de verte een terugkeer naar de Leidse geschiedenis lijkt: in 2002 was Marsilje de eindredacteur van Leiden. Geschiedenis van een Hollandse stad. Deel I. Leiden tot 1575. In deze ‘nieuwe Blok’, die onder verantwoordelijkheid van R.C.J. van Maanen verscheen, verzorgde hij bovendien - naast inleiding en epiloog - de hoofdstukken over ‘Bestuur en rechtswezen’ (pp. 59-94) en ‘Het economisch leven’ (pp. 95-112). Het was echter eerder de bekroning van een voortgaande relatie dan een terugkeer. In zijn werkcolleges bleven Leiden en haar bronnen voortdurend een belangrijke rol spelen en met een artikel ‘Bestonden er in het middeleeuwse Leiden volwaardige gilden?’, Leids Jaarboekje 91 (1999), pp. 48-58, verkende Marsilje een lastig thema uit de Hollandse geschiedenis.

Zo waren de laatste jaren tot en direct na zijn pensionering in 2001 na-

[p. 127]

drukkelijk gevuld met de stadsgeschiedenis in vele gedaanten, die veertig jaar tevoren zijn interesse had gewekt. Gelijktijdig was hij actief betrokken bij andere projecten in de ‘stal van Jansen’, zoals het editieproject van enkele ‘kruisjaren’ met grafelijkheidsrekeningen uit de Beierse Periode in het kader van de Rijks Geschiedkundige Publicaties. Hij hielp mee het afsluitende symposium te organiseren toen dat project werd afgesloten en beschreef in ‘De “Werkgroep Holland” en de editie van de “Beierse' rekeningen” (in: D.E.H. de Boer, J.W. Marsilje en J.G. Smit (red.), Vander Rekeninghe. Bijdragen aan het symposium over onderzoek en editieproblematiek van middeleeuws rekeningmateriaal, gehouden in Utrecht op 27 en 28 februari 1997 (Den Haag 1998), pp. 199-207) de genese en ontwikkeling van dat project.

Na zijn pensionering koos Jan voor een invulling van zijn leven die even zichtbaar was geweest in één publicatie: ‘Aangelijnd in middeleeuws Leiden. De houding van de magistraat ten opzichte van de hond in de periode tot 1573’. Daarin kwam de passie voor honden tot uiting, die Jan deelde met zijn vrouw Addy Dieleman, uit Zaamslag en zijn lief sinds zijn jeugd. Wonend in De Bent, in het groene hart van Zuid-Holland tussen de dorpen Hazerswoude en Benthuizen, waren enkele Groenendalers of Tervuerense herders en altijd één schippershondje hun levensgezellen. Van tijd tot tijd werd na een gewetensvol selectieproces ergens in Europa een reu gezocht die voor een gezond nest kon zorgen. En als het vrolijke gepiep van pups rond het huis klonk, staken Jan en Addy al hun liefde in een verzorging en training die de hondjes voorbereidde op de grotemensenwereld.

Jan Marsilje was een gedreven historicus, een uitstekend docent, een plichtsgetrouw bestuurder. Maar de bestuurstaak die hij het langst - bijna 25 jaar - vervulde was die van voorzitter van de Kynologenvereniging Rijnland. Hij overleed na een kortstondig ziekbed, ruim 80 jaar oud. Zoals hij wilde kwam op de rouwkaart te staan ‘Ik heb van het leven genoten’. En dat was ook zo.

dick e.h. de boer

[p. 128]

Voornaamste geschriften

Met Govert van Driel: ‘De rekeningen van Hulst over 1326 en 1341’, in: Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap, 80 (1966) pp. 95-140.

J.W. Marsilje, H.W. Pleket en D.J. Roorda, Speurtocht door de eeuwen. Groningen 1968-1974 (4 dln.).

Het financiële beleid van Leiden in de laat-Beierse en Bourgondische periode, ± 1390-1477. Hilversum 1985. (diss. Leiden)

‘De Honderdjarige Oorlog, traditie en vernieuwing’ in A.J. Brand (red.), Oorlog in de Middeleeuwen. Hilversum 1989, pp. 141-151.

Ordeverstoring en partijstrijd in laat-middeleeuws Holland' in: J.W. Marsilje (red.), Bloedwraak, partijstrijd en pacificatie in laat-middeleeuws Holland. Hilversum 1990, pp. 34-61.

‘Het Haarlemse klerkambacht in de 15^e eeuw’, in: D.E.H. de Boer en J.W. Marsilje (red.), De Nederlanden in de Late Middeleeuwen. Utrecht/Antwerpen 1987, pp. 182-198.

J.W. Marsilje (red.), Leiden. Geschiedenis van een Hollandse stad. Deel I. Leiden tot 1575. Leiden 2002.

‘Aangelijnd in middeleeuws Leiden. De houding van de magistraat ten opzichte van de hond in de periode tot 1573’, in: Leids Jaarboekje 83 (1991), pp. 51-67.