Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2017-2018

[p. 159]

Dr. Wijnaendts Franckenprijs 2018
Dankwoord, uitgesproken door Arjen Mulder bij de overhandiging van de Dr. Wijnaendts Franckenprijs 2018 tijdens de Laureatenmiddag van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde op 29 september 2018 te Leiden

Wij, dilettanten

Ik wil de Commissie van aanbeveling en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde van harte bedanken voor de toekenning van de Dr. Wijnaendts Franckenprijs aan mijn boek Wat is leven? Ik had me nooit zo verdiept in het oeuvre van Dr. Wijnaendts Francken, en vond dit een mooie gelegenheid daar nader kennis mee te maken. Ik vond toevallig zijn boekje Drie aesthetische studiën (1904), waarin ik vooral gecharmeerd was van het essay over het lachen en het komische. De overeenkomsten tussen ons beiden zijn treffend. Dr. Wijnaendts Francken studeerde net als ik cum laude af in de biologie, maar na zijn studie deed hij niets meer met z'n vak, al bleef hij wel als bioloog denken, naar ik afleid uit zijn essay over de gezichtsbewegingen die aan het lachen ten grondslag liggen. Dr. Wijnaendts Francken wandelde in zijn oeuvre net als ik door het grensgebied tussen literatuur (het uitgangspunt), wetenschap en filosofie, en deed daarin merkwaardige ontdekkingen. Hij zou nu multidisciplinair worden genoemd, maar omdat dat woord niet bestond in zijn tijd noemde men hem een dilettant.

Wat een prachtig woord is dat. Ik verklaar mij dan ook graag solidair met Dr. Wijnaendts Franckens dilettantisme, en ik zou voor een nadere onderbouwing van mijn eerbetoon drie typische eigenschappen willen noemen van ons, dilettanten. Ten eerste zijn wij dilettanten heel erg geïnteresseerd in ons onderwerp. Daar willen we alles van afweten en we doen dan ook grondig onderzoek, zowel door goed om ons heen te kijken als door literatuurstudie, reisjes, bezoeken aan lezingen enz. enz. En als we dan ten slotte over ons onderwerp schrijven, zeggen we daar alles over, maar over onze onderzoeksmethode melden we niets. Dit verschilt fundamenteel van de aanpak van professionele wetenschappers. Voor hen is het onderwerp van studie min of meer toeval, terwijl ze juist enorm in hun onderzoeksmethode zijn geïnteresseerd en

[p. 160]

daar ook uitgebreid aandacht aan besteden in hun publicaties.

Ten tweede hebben wij dilettanten geen vaste methode en ook geen systeem om ons vastigheid te geven in ons onderzoek en schrijven. We denken op eigen risico en moeten maar zien hoe we onze lezers overtuigen. Hierin verschillen wij fundamenteel van de professionele filosofen. Zij construeren altijd eerst een denkkader aan de hand van de geschriften van Kant, Heidegger, Benjamin of een andere combinatie, met nog een eigentijds snufje Deleuze of Badiou, voordat zij zelf een gedachte durven (of kunnen) formuleren. Wij dilettanten vinden Kant ook boeiend, maar zijn inzichten zijn voor ons niet wezenlijk belangrijker dan een uitspraak van de buurvrouw om de hoek.

En ten derde gaan wij dilettanten als we een vraag stellen over ons onderwerp zo lang door met ons onderzoek en schrijven tot we het definitieve antwoord hebben geformuleerd en de uiteindelijke waarheid hebben gevonden. Dat zullen wetenschappers nooit doen: de uitkomst van hun onderzoek dient te zijn dat er meer onderzoek nodig is. Anders zou de wetenschapper zichzelf overbodig hebben gemaakt. De dilettant daarentegen kan zich voor een heel ander onderwerp gaan interesseren.

En mijnheer Mulder, beste dilettant, wat is het antwoord op de vraag van uw boek Wat is leven? Bij het schrijven merkte ik na enige tijd dat waar ik het antwoord ook zou kunnen vinden, dat niet in de eigentijdse wetenschap of filosofie zou zijn. De biologie vond pas erkenning als echte wetenschap op het moment dat men die vraag afschafte en verving door de veel beter te onderzoeken kwestie hoe leven werkt. Maar na verder zoeken ontdekte ik dat er al twee eeuwen lang biologen zijn geweest die de vraag wel aan de orde hebben gesteld, zonder daarbij te vervallen in vaag gezwam of gekwelde polemiek. Ik heb het over een stroming die nog steeds in biologische boeken en publicaties wordt aangevallen, ook al is er niemand meer (op de regelbevestigende uitzondering na) die dit vitalisme nog serieus neemt. Vitalisme is een woord dat ik uit de literatuurgeschiedenis kende, waar het bestemd is voor auteurs uit de jaren 1920 en 1930 die het leven ten volle uit wilden leven, grootst en meeslepend. Je herkent dit vitalisme aan uitdrukkingen als ‘de wijn die tot de boorden opbruist’ of kreten als: ‘O Vrouw, in uw schoot...’ Heerlijke lectuur.

Er bestaat, al een jaar of 2500, ook een filosofische school van het vitalisme. Om uit te drukken wat het verschil is tussen wat leeft en dood is, stelt men daar dat het leven beschikt over een speciale levenskracht, een

[p. 161]

élan vital of entelechie. Deze wonderlijke termen zijn te vertalen met het Nederlandse woord ‘puf’. Als je even geen puf hebt is je élan vital wat verminderd en als je je er eindelijk toe kan zetten iets te doen, draait je entelechie weer prettig. Zo'n woord als ‘puf’ maakt duidelijk dat er met het filosofisch vitalisme geen wetenschappelijk onderzoek te bedrijven valt.

Toch bestaat er wel degelijk ook een natuurwetenschappelijk vitalisme dat veel en uiterst precies onderzoek heeft opgeleverd, maar nu grotendeels vergeten is. Hier gaat men niet uit van een levenskracht die onafhankelijk van de lichamen van planten of dieren of mensen bestaat, maar wil men weten wat levende planten, dieren en culturen wel kunnen en dode dingen of structuren niet. In mijn boek Wat is leven? ga ik in op de geschriften van een aantal van deze wetenschappelijk vitalisten uit verleden en heden. Ik zal er drie noemen uit de eerste helft van de 20^ste eeuw. Hun werk laat zich, onafhankelijk van enigerlei wetenschappelijke discussie, lezen als eersterangs essayistiek.

De Hongaar Raoul Francé was een vitalistische plantenbioloog en zijn stelling luidt dat leven altijd de omstandigheden waarin het zich voordoet, verandert, op zo'n manier dat het zich er kan ontwikkelen tot een ecosysteem, of wat Francé noemt een biocoenose. Een biocoenose is het landschap nadat het door planten, bomen, schimmels en dieren is vormgegeven en ingericht om er met elkaar te kunnen leven. Een zeer interessant inzicht: leven is een veranderende kracht, gericht op samenwerking.

De vitalistische zoöloog Jakob von Uexküll, uit Estland, werkte op basis van een tientallen jaren omspannend onderzoeksprogramma de stelling uit dat het lichaam van dieren steeds zo is opgebouwd dat ze bepaalde signalen uit hun omgeving wel kunnen opvangen om erop te reageren, en andere niet. De wereld die een hond, zwaluw, teek of zeester waarneemt en als werkterrein gebruikt noemt Uexküll hun Umwelt. Een Umwelt is niet het milieu in het algemeen, zoals tegenwoordig gebruikelijk is in het Duits, een Umwelt is die ene specifieke bubbel van herkende signalen en bekende reacties waarin een dier leeft en zich voortplant. Dus opnieuw een zeer interessant kenmerk van leven: de lichamen waarin het zich voordoet krijgen hun kenmerkende vorm doordat ze in relatie staan tot de levende lichamen van andere soorten.

Als laatste voorbeeld - ik behandel in het boek ook eigentijdsere vitalisten - noem ik nog de vitalistische antropoloog of etnograaf Leo Frobenius. Hij was een bigger than life-achtige figuur, afkomstig uit Pruisen, en lijkt met zijn reuze-expedities door de binnenlanden van Afrika zo te zijn

[p. 162]

weggelopen uit een film van Werner Herzog. Frobenius vraagt zich af wat er nu precies zo vitaal is aan een levende cultuur, en op grond van een hele reeks expedities komt hij met het begrip ‘paideuma’. Cultuur is niet iets wat mensen hebben of maken, de verschillende culturen bestaan onafhankelijk van de mensen en worden door hen door ruimte en tijd heen gedragen. Frobenius beschrijft een aantal verschillende paideuma's, onder meer van jager-verzamelaars, boeren en de westerse stedelijke culturen. Een paideuma wordt actief en uit zich als een van de dragers ervan door de levenskracht erin gegrepen wordt, waarna ze de merkwaardigste, originele en tegelijk voor de dragers van de betreffende paideuma volkomen navoelbare verhalen of beelden worden gecreëerd. Dit idee van gegrepen-worden door een creatieve kracht die als het ware onafhankelijk van jou leeft en je leidt in wat je doet, zal elke schrijver of kunstenaar wel herkennen. Levende kunst en literatuur kun je niet puur vanuit je wilskracht maken. Leven is iets wat altijd al bestaat en waaruit kunstenaars eerder tappen dan dat ze er iets aan toevoegen.

Dus wat is nu het antwoord op de vraag Wat is leven? Het vreemde is dat ik de vraag pas helemaal aan het einde van het schrijven van het boek formuleerde en er de titel van maakte, na honderd afgewezen alternatieven. Toen ik ten slotte - met dank aan mijn redacteur Michel van der Waart van De Arbeiderspers - de titel had vastgelegd, bedacht ik dat het natuurlijk wel typisch was dat ik die vraag helemaal als laatste bedacht. Je kunt alleen maar naar het leven vragen als je al leeft. Je moet het antwoord weten voordat je de vraag kunt stellen. Het komt er alleen op aan het antwoord te formuleren en de consequenties van dat antwoord te exploreren.

Heb ik dus het antwoord gevonden zodat ik het onderwerp nu verder kan laten voor wat het is, zoals mijn dilettante benadering van me zou eisen? Integendeel, ik heb de vraag gevonden die me de rest van mijn oeuvre zal bezighouden en die me, terugkijkend, ook in mijn eerdere boeken al motiveerde.

Dat ik nu juist voor het vinden van een vraag in plaats van een antwoord de Dr. Wijnaendts Franckenprijs heb mogen ontvangen, maakt mij des te gelukkiger.

Arjen Mulder