Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2017-2018

[p. 155]

Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2018
Advies van de commissie van voordracht

Arjen Mulder, Wat is leven? Queeste van een bioloog. Amsterdam: Arbeiderspers, 2014.

De Dr. Wijnaendts Francken prijs, dit jaar uitgereikt op het gebied van het essay en de literaire kritiek, is een prijs voor de bevlogen, de tastende en tegelijk duidende, de interpreterende en kritische lezer. Vandaag is er meer dan ooit behoefte aan zulke lezers, niet alleen van literatuur, maar van de cultuur in meer algemene zin - om orde aan te brengen in al die taal en beelden en vertogen die op ons afkomen en waarin we soms dreigen te verdrinken. Een lezer die zin aanbrengt, die getuigt van een eigen smaak, die niet bevreesd is te oordelen, maar evenmin bang is om toe te geven dat één mens nooit volledige zekerheid in pacht heeft.

In 2018 gaat de Dr. Wijnaendts Francken prijs naar een hecht gecomponeerd boek waaraan één basale, hoogst belangrijke vraag ten grondslag ligt: wat is leven? In welke vormen deelt het zich ons mee? Is het zeer persoonlijk, of cultureel bepaald, of moeten we ons toch eerder tot de natuurwetenschappen richten om een voorlopig antwoord te kunnen formuleren?

De essayist Arjen Mulder, van opleiding bioloog, heeft altijd al de kunsten, de media en de literatuur vanuit zeer eigen, onorthodoxe hoeken bestudeerd. In Wat is leven? Queeste van een bioloog keert hij terug naar de studie waar hij naar eigen zeggen goed in was, omdat hij begreep waarom de vragen die men er stelde interessant waren. Zijn uitgangspunt was misschien naïef, maar tegelijk verreikend: wanneer hij zou weten wat leven was, zou hij ook weten hoe hij moest leven. Mulder legt uit dat de biologie voor hem altijd een geesteswetenschap is geweest, en specifiek ook een historische wetenschap. In de zoektocht naar wat leven is, hebben we in zijn ogen de natuurwetenschap even hard nodig als de literatuur, en de ratio evenzeer als onze persoonlijke ervaring en beleving. Mulder schrijft (p. 15):

‘Leven is niet vanzelfsprekend [...]. Het wordt continu bedreigd. Het gevaar komt niet alleen van buitenaf [...]. En telkens weer speelt mannelijk

[p. 156]

verlangen op om alles te vernielen wat niet door de mens is gemaakt. Hoe dat te doorstaan, te overwinnen, daarover vertellen de schrijvers, niet die van de wetenschap, maar van de literatuur [...]. Elk hoofdstuk in dit boek is een ontmoeting met een vreemdeling onderweg in de zoektocht naar het antwoord op the riddle of the ages. Het leven op aarde is het middel dat de kosmos heeft gevonden om zich van zichzelf bewust te worden. Dat gebeurt in ons.’

De lezer van Wat is leven? leert een aantal wetenschappers kennen die niet altijd even bekend zijn, maar die hartstochtelijk hebben gezocht naar wat het leven is - het leven van het lichaam, van de ziel, van de dieren, van de planten, van de culturen. Het heeft geen rol gespeeld in de toekenning, maar aardig is om te vermelden dat Mulder met zijn ruime geesteswetenschappelijke belangstelling raakt aan de fascinaties van Cornelis Johannes Wijnaendts Francken (1863-1944), die plant- en dierkunde studeerde, maar evengoed essayeerde over de theologie, de filosofie, seksuologie. In Wat is leven? leest en weegt Mulder de oeuvres van wetenschappers als Frobenius, Francé, Van Uexküll. In Mulders lezing beoefenen zij een (geestes)wetenschap die zich hoedt voor het reductionisme, die het leven ziet als een systeem dat zichzelf wil overstijgen; die inziet dat mensen machines worden als je ze als machines behandelt. In die zin bedrijft Mulder een vorm van kritiek die uitstijgt boven de cultuurkritiek - hij schrijft over de mogelijkheid om kritisch te kijken naar diverse culturen, niet alleen de menselijke variant. ‘Typerend voor het menselijk kenvermogen is dat het zo beperkt is dat, als er eens een regel wordt ontdekt die iets lijkt te verklaren, men meteen de sleutel tot alles denkt te hebben gevonden,’ stelt Mulder. Hem gaat het niet zozeer om de regels, als wel om de zinnen, de verbanden. Hem gaat het om het geloof dat je door te schrijven hele werelden kunt oproepen én, om de essayistische ontdekking die Montaigne deed, dat er geen ik bestaat zonder een mens dat zijn eigen zelf op schrift stelt.

Zo schrijft Mulder over de ten tonele gevoerde levenswetenschappers alsof het de auteurs van literaire oeuvres zijn - en tegelijkertijd schrijft hij over de scheppers van literaire oeuvres nauwgezet en puntig als een bioloog. Op die manier verrijzen lezingen van literatuur die we niet vaak tegenkomen. De drie schrijvende broers Cowper Powys analyseert Mulder als drie visies op het leven: de levenslustige, de levenshater, en de derde die na een lange zoektocht ontdekt dat leven en dood gelijkwaardige

[p. 157]

krachten zijn. Het invoelende essay over de novelle Huize Sonja van Beb Vuyk gaat over de relatie tussen ons eigen lichaam en de buitenwereld, en over de mogelijkheid van een vrije wil: ‘De vrije wil bestaat wel, maar zo heel vaak kun je hem niet gebruiken.’

In Wat is leven? smelt de analytische scherpte samen met onthutsend eerlijke en persoonlijke essayistiek - een genre dat in het Nederlandse taalgebied vaak met argwaan wordt bekeken. Mulder essayeert over de geboorte van zijn zoon, het overlijden van zijn vader; over zijn grote liefde, die hij nooit heeft durven aanspreken, maar over wie hij decennia later nog droomt - en dat alles zonder pathetisch te worden. Wat is leven? eindigt met een van de mooiste essays die ooit over een moeder geschreven zijn, op één lijn met John Bergers ‘Mother’. Aangrijpend is de wijze waarop hij haar omgang met leven en dood in beeld brengt: ‘Ik heb de laatste twintig jaar van haar leven bij mijn moeder één keer tranen gezien, en dat was vóór de begrafenis van mijn vader, aan de wasbak in de badkamer van hun bejaardenwoning. “Dan heb ik het alvast maar gehad,” verduidelijkte ze.’

Mulders biologisch-en-literaire, persoonlijk-én-wetenschappelijke zoektocht heeft ons anders en opnieuw laten nadenken over literatuur en over het leven. Zij eindigt waarmee zij begon: ‘Leven is wat ons waarde geeft in een totaal niet in ons geïnteresseerd universum. [...] Daar begint en eindigt onze queeste’. Maar: zij heeft in de tussentijd ook enige helderheid gebracht. Leven blijkt leren lezen - en leren lezen is dat je niet alleen staat, dat je bent gemaakt, niet eens door een hoger wezen, maar door de mensen en de verhalen die aan je voorafgingen.

Arjen Mulder, die als lezer en redacteur zo vaak aandacht aan andere auteurs heeft geschonken, staat vandaag aan de ontvangende kant. We wensen hem toe dat hij in zijn onschatbare rol als ‘successtaker’ (de titel van zijn meest recente essaybundel) als schrijver en denker actief blijft.

Namens de Commissie van voordracht:

Yra van Dijk

Daniël Rovers

Sarah Posman

Jacqueline Bel

Feike Dietz

[p. 158]

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten, overeenkomstig het advies van de Commissie van voordracht, de Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2018 toe te kennen aan Arjen Mulder voor zijn boek Wat is leven? Queeste van een bioloog.