Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2017-2018

[p. 149]

Kruyskampprijs 2018
Dankwoord, uitgesproken door Herman Brinkman bij de overhandiging van de Kruyskampprijs 2018 tijdens de Laureatenmiddag van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde op 29 september 2018 te Leiden

Ik dank de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en de juryleden van harte voor de eervolle toekenning van de Kruyskampprijs aan Ike, postuum, en aan mij. Omdat zij niet meer onder ons is, wil ik van de gelegenheid gebruik maken om het belang van haar aandeel in de editie te benadrukken. Zonder Ike's inventiviteit, muzikaliteit en toewijding zou het liedboek, het gezichtsbepalende middendeel van het handschrift, stom zijn gebleven. Dat de melodieën van de nog reconstrueerbare liederen nu weer opklinken is, vooral gelet op de enorme hindernissen die zij daarbij had te nemen, een reusachtige prestatie. Daarvoor mogen wij allen haar bijzonder dankbaar zijn.

Ik kan ook niet nalaten te wijzen op de onschatbare waarde van het aandeel van enkele belangrijke adviseurs. Ik kan ze niet allemaal opnoemen (het zouden er werkelijk teveel zijn - in het voorwoord van de editie worden zij vermeld), maar in het bijzonder wil ik noemen: Frank Willaert, Joris Reynaert en Karl Kügle. Zij hebben ons, ieder op ons eigen terrein, in cruciale fasen van het werk bijgestaan en ruimhartig laten delen in hun expertise. Ook hen en alle anderen, voor ons onmisbare steunpilaren, dank ik bij deze.

We mogen ook niet vergeten dat deze editie nooit tot stand was gekomen zonder het vertrouwen van de leiding van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis in het welslagen van dit langjarige project. Nu ik hier toch sta zou ik graag ook iets zeggen over de cultureel-politieke betekenis die ik hecht aan de toekenning van deze prijs, juist aan de editie van een literair-muzikaal document dat meer dan een half millennium geleden tot stand kwam.

[p. 150]

Koos van Zomeren liet in zijn in 2006 verschenen Nog in morgens gemeten. Nieuw Herwijnens dagboek aan de hand van ontmoetingen en gesprekken met oude bewoners uit zijn geboortedorp zien, wat de uitwerking is geweest van de radicale landbouwpolitiek van ruilverkaveling na de Tweede Wereldoorlog. Onomkeerbare veranderingen in de dorpscultuur voltrokken zich overal in het rivierengebied en maakten een einde aan diepgewortelde sociale verbanden in de streek, waar ‘brede rivieren traag door oneindig laagland gaan’. Gemeenschappen die men tot voor kort ‘typisch Nederlands’ zou hebben genoemd, verdwenen. Een op zichzelf niet ongunstige recensie van het boek in de nrc (23 juni 2006) besloot met de vraag ‘of er niet steeds minder mensen zijn die zoiets [de verhalen hierover, hb] willen weten.’ Let wel: dit gaat over de wereld van onze directe, vaak nog in leven zijnde voorouders.

Ik geloof dat deze recensent twaalf jaar geleden een vooruitziende blik had. Het tij lijkt inmiddels te zijn gekeerd. Onder de titel ‘Diversiteit in de kunst dwingen wij vanaf nu af met subsidie’ presenteerden de zes Rijkscultuurfondsen een maand geleden een gezamenlijke visie op hun vernieuwde subsidiebeleid (nrc, 22 augustus 2018). Topprioriteiten zijn een inclusieve cultuursector, diversiteit van makers en publiek, en pluriformiteit van uitingen. Hun doel is niet-gehoorde verhalen uit kleine kring een landelijk podium bezorgen. Die verhalen zoekt men in ‘een netwerk van broedplaatsen, labs, hubs, festivals en matchmakers in de regio’, waarna ze worden beoordeeld op representativiteit, doelgroep en thematiek. Er komt speciale aandacht voor jongeren, want die zijn ‘experts in diversiteit’. Ze beschikken namelijk over nieuwe netwerken, ze ontdekken nieuwe genres, ze komen ook ‘op andere manieren aan hun informatie - via apps en sociale media’.

Wat mij in dit stuk vooral zorgen baart, is dat er in ferme bewoordingen stelling wordt genomen tegen kunst die zich bezighoudt met het thema identiteit: ‘We zien soms met lede ogen aan hoe het gepolariseerde maatschappelijke en politieke debat, met steeds zwaardere nadruk op identiteit, mensen eerder in een hokje plaatst dan eruit bevrijdt. We zien en ervaren hoe benauwend dat hokje voor kunstenaars is. Voor schrijvers, beeldend kunstenaars, theatermakers, ontwerpers, filmmakers. Dat moet veranderen.’

[p. 151]

Mijn vrees is, dat als dit beleidsmanifest richtinggevend wordt in de subsidiewereld, er bepaalde schrijvers, vertalers, musici en andere kunstenaars buiten deze visie op inclusiviteit zullen vallen, namelijk diegenen die hun kunstenaarschap voeden vanuit een fascinatie met de levens- en denkwerelden van onze voorouders.

Nu sta ik hier niet als schrijver of als kunstenaar, maar als wetenschapper. Maar ik sta hier wel met een prijs voor wat welbeschouwd een poging is om het literaire en muzikale leven niet van vijftig maar van zeshonderd jaar geleden voor wie nu leeft toegankelijk, begrijpelijk, invoelbaar en genietbaar te maken. En volgens mij heeft die doelstelling in hoge mate te maken met het thema identiteit. Daarom kan ik moeilijk om de vraag heen: wat heeft zo'n poging voor zin, als wetenschap en cultuurpolitiek gescheiden wegen begaan? Als datgene wat de wetenschap nastreeft en met veel moeite tot stand brengt, door de cultuurpolitiek nadrukkelijk als benauwend wordt bestempeld? Ik kan die vraag nu niet beantwoorden, maar kan hem ook moeilijk los zien van nog bredere ontwikkelingen in de omgang met de Nederlandse identiteit. Voorbeelden daarvan lijken mij de implosie - eerst van het vak Historische Nederlandse letterkunde en nu ook van de hele studierichting Nederlands aan de universiteiten.

Wie een kritische editie maakt van een historische tekst of van muziek blijft niet ‘hangen in het verleden’, maar opent mijns inziens de deuren naar vaak onbekende gebieden waar we onze voorouders nog kunnen ontmoeten. Wie weet hebben zij ons nog iets te zeggen, weten zij dingen die wij inmiddels vergeten zijn, of kunnen zij ons ontroeren op een manier die ons verrast.

De recente toekenning van de Constantijn Huygensprijs aan Nelleke Noordervliet, onder meer omdat volgens de jury ‘uit haar werk [...] steeds de actualiteit van het verleden en de historiciteit van het heden [spreekt]’ is op dit punt dan weer bemoedigend. De toekenning van de Kruyskampprijs aan de makers van de Gruuthuse-editie beschouw ik in het verlengde daarvan daarom ook graag als een steun in de rug aan alle schrijvers, vertalers, musici, theatermakers of beeldend kustenaars die - wellicht tegen de stroom in - omzien naar wat ons bindt met het verleden, wat onze taalgemeenschap sterkt en naar al datgene wat vroeger kan betekenen

[p. 152]

voor vandaag of morgen. Een cultuur die open staat voor het eigen verleden, die zich erdoor laat inspireren - door er kritisch op te reflecteren of er een bron van verrijking in te zien - is in mijn ogen pas een waarachtig inclusieve cultuur.

Dank u wel.

Herman Brinkman