Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2017-2018

[p. 76]

Pim Kooij
Dordrecht 11 juni 1945 - Groningen 9 augustus 2016

Professor emeritus Pim Kooij overleed onverwacht op 9 augustus 2016 in Groningen, 71 jaar oud. Wie hem tegenkwam was onder de indruk van zijn charmante en belangstellende persoonlijkheid. Begiftigd met geduld en veel natuurlijke diplomatie - ongetwijfeld versterkt door de omgang met zijn nogal expliciete leermeester Han Baudet - was hij een echte teambuilder die er steeds in slaagde studenten en jonge wetenschappers enthousiast te krijgen voor het uitvoeren van gezamenlijke projecten.

Geboren op 11 juni 1945 in Dordrecht als oudste van zes kinderen volgde Pim in de jaren 1957-1963 gymnasium-b. Dat gebeurde aanvankelijk in Dordrecht, maar vanaf 1960 bezocht hij wegens verhuizing naar Harlingen - zijn vader werd onderdirecteur bij de suikerwerkfabriek Frisia aldaar - het gymnasium in Leeuwarden. Zijn interesse voor geschiedenis deelde hij met zijn grootmoeder aan vaders zijde, maar ook economie en sociologie trokken hem aan. Het werd economische en sociale geschiedenis.

In 1963 begon hij met twaalf medestudenten de studie geschiedenis aan de faculteit der letteren te Groningen. In die jaren volgde de

[p. 77]

belangstelling voor het vak een soort varkenscyclus, gerelateerd aan de marktvraag naar leraren; pas na 1970 zou het aantal studenten krachtig toenemen. Op 9 juli 1970 legde hij zijn doctoraal examen af, met als hoofdvak economische en sociale geschiedenis (bij Han Baudet) en als bijvakken nieuwe en nieuwste geschiedenis (bij E.H. Waterbolk en E.F. Kossmann). Kandidaatsbijvakken waren middeleeuws Latijn en sociologie. Zijn docent sociologie was P.J. Bouman, die een diepe indruk op hem maakte. In hetzelfde jaar huwde hij met Anje R. Bakker, lerares geschiedenis, met wie hij twee kinderen kreeg, geboren in 1972 en 1976.

Han Baudet, in 1956 in Groningen als opvolger benoemd van B.H. Slicher van Bath, werd door Kooij zeer gewaardeerd omdat hij studenten placht te inspireren en niet te controleren. Dat was iets wat hijzelf later ook in de praktijk bracht. Baudet bracht hem als doctoraalstudent rond 1968 in contact met de geschiedenis van de verspreiding van innovaties, in het bijzonder de gloeilamp. De vondst van een oude plattegrond van het elektrisch net die bewaard werd in het archief van de Groningse elektriciteitscentrale bracht Kooij tot de idee van de ontwikkeling van de stedelijke infrastructuur. Hij wijdde zijn doctoraalscriptie aan de eerste gebruikers van elektriciteit in Groningen.

Na student-assistent te zijn geweest werd Kooij na zijn afstuderen in 1970 aangesteld als assistent. De afdeling economische en sociale geschiedenis groeide dankzij de expansie van het universitair onderwijs snel en omvatte behalve Baudet en Kooij ook Frits van Holthoon en Taco Kastelein. Spoedig volgden Jan Willem Drukker, Henk van der Meulen en Gé Prince. In 1973 volgde Kooij's aanstelling tot wetenschappelijk medewerker in vaste dienst. In 1978 werd hij bevorderd tot wetenschappelijk hoofdmedewerker en in 1985 tot universitair hoofddocent.

Kooij's interesse concentreerde zich op stadsgeschiedenis met een geografisch-analytische inslag. Zijn vroege publicaties vertonen een grote aandacht voor enerzijds theorievorming over stadsgeschiedenis en bevatten daarnaast historische studies - vaak van kwantitatieve aard - over sociale en economische verschillen tussen maatschappelijke groepen, straten en wijken, de ontwikkeling van centrale plaatsen en verzorgingsgebieden en het ontstaan van hiërarchieën tussen steden. Zijn proefschrift over de sociale en economische ontwikkeling van de stad Groningen in de jaren 1870-1914 - met als promotor Baudet - was de culminatie hiervan. In deze studie zat twintig jaar arbeidsintensief archiefonderzoek,

[p. 78]

tot op het niveau van de leefwerelden van individuele personen en families. Dat hij het pas in 1986 afrondde lag aan zijn moeilijk bedwingbare neiging steeds meer te willen uitzoeken, de lastige overgang naar het gebruik van computers, zijn vele lezingen en publicaties van artikelen, en zijn met hoor- en werkcolleges drukbezette agenda. Pas toen hij een knie-operatie moest ondergaan en langere tijd uitgeschakeld was, vond hij de rust zijn dissertatie af te ronden.

Behalve de stadsgeschiedenis onderzocht Pim Kooij al vanaf 1975 ook de historische interactie tussen stad en platteland. Daarbij kwam de plattelandsgeschiedenis steeds meer centraal te staan. Met zijn Utrechtse collega dr. Gerard Trienekens verwierf hij in 1987 bij nwo middelen om een vierjarig programma uit te voeren, genaamd ‘Integrale Geschiedenis’, waarin plattelandsgebieden in Brabant en Groningen in de 19de eeuw werden vergeleken. De sociale structuur, huwelijk, sterfte en bevolkingsgroei, door hun kwantificatie goed vergelijkbaar, stonden in de vergelijkingen centraal. Het resultaat was onder meer de veelgeprezen studie Dorp naast de stad. Hoogkerk 1770-1914 (1993).

Nadat Baudet in 1984 als hoogleraar afscheid had genomen ontstonden complicaties. De immer diplomatiek opererende en zorgdragende Pim Kooij nam tijdelijk waar. Het probleem was dat de nieuwe hoogleraar als vanouds primair de economische faculteit moest bedienen. Deze faculteit aarzelde echter een onderzoeker met een sterk sociaal-historisch profiel - zoals de inmiddels als universitair hoofddocent werkzame en in 1986 gepromoveerde Pim Kooij - te benoemen. Uiteindelijk werd de voorkeur gegeven aan de uit Berlijn afkomstige economist Rainer Fremdling die in de jaren 1987-2006 de leerstoel Economische en Sociale Geschiedenis bekleedde. Voor Kooij werd een andere oplossing gevonden. In november 1988 werd hij in de Groningse faculteit van economische wetenschappen vanwege de Stichting Hoger Landbouwonderwijs benoemd tot bijzonder hoogleraar in de economische geschiedenis van stad en platteland (in het bijzonder het Noord-Oosten van Nederland).

Via Jan van de Broek, archivaris van de Groningse archieven, kwam Kooij in contact met Russische onderzoekers van de 19de eeuw. In 1991 startte hij met steun van nwo samenwerkingsprojecten. Het doel was regionale, sociale en demografische ontwikkelingen in de periode voor 1917 in Nederland en Rusland te vergelijken. Historische onderzoekers en archivarissen uit Moskou, St-Petersburg, Tambov and Yaroslavl

[p. 79]

werkten hieraan mee. De resultaten werden gepubliceerd in 1998 and in 2004. Kooij vond deze onderneming erg interessant en stimulerend. De bewaking van de voortgang van de projecten - nwo eiste boter bij de vis - bezorgden hem echter heel wat slapeloze nachten, te meer daar zijn opmerkingen bij sommige tussentijdse resultaten door de Nederlandse onderzoekers wat beter werden gewaardeerd dan door hun Russische collega's.

In 1998 werd Kooij - nu door de faculteit der letteren - eindelijk tot gewoon hoogleraar in de economische en sociale geschiedenis aangesteld. Het jaar tevoren was hij met enkele collegae verplaatst van de economische faculteit naar de faculteit der letteren. Wegens krapte van middelen kon zijn aanstelling slechts voor 50% gefinancierd worden. Nog in hetzelfde jaar bezette hij voor de andere 50% de leerstoel agrarische geschiedenis aan de Landbouwuniversiteit te Wageningen, als opvolger van Ad van der Woude. Tevens werd hij directeur van het Nederlands Agronomisch Historisch Instituut (nahi) dat in Groningen was gevestigd en sterke banden had met de Groningse landbouw. Een lastige situatie. Daarbij kwam nog dat het functioneren van twee hoogleraren economische en sociale geschiedenis in Groningen - de een bij Economie en de andere bij Letteren - tegen een achtergrond van voortdurende universitaire bezuinigingen niet altijd probleemloos verliep.

In Wageningen zag Kooij als zijn grote voorbeeld Bernard Slicher van Bath, die in de jaren vijftig eveneens met de combinatie Groningen-Wageningen belast was geweest. In 2005 schreef hij een levensbericht over hem in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Al spoedig werd zijn leeropdracht ‘Agrarische Geschiedenis’ met zijn instemming omgedoopt tot ‘Geschiedenis van de Groene Ruimte’. Zijn Wageningse inaugurale rede - Mythen van de groene ruimte - maakte een uitstekende indruk en bood een vernieuwing van het werkterrein van de leerstoelgroep aldaar in de richting van ruimtelijke aspecten van de agrarische geschiedenis. Dit betekende een koersverandering, want Van der Woude en zijn voorganger Slicher van Bath waren onderzoekers van de sociaal-economische structuur van de plattelandsbevolking in de 16de-18de eeuw geweest. Van der Woude wilde graag nog blijven meedraaien maar het lukte hem niet altijd aan de nieuwe beleidslijnen van zijn opvolger te wennen.

Kooij's wetenschappelijke loopbaan kenmerkt zich door een brede belangstelling voor het sociaal-economisch verleden, met de nadruk op

[p. 80]

stadsgeschiedenis, plattelandsgeschiedenis en geschiedenis van de groene ruimte. De geografische inslag die hij hierbij hanteerde kwam deels voort uit zijn bijvakstudie sociologie in Groningen en deels door het lezen van werken van de Franse historische school van de Annales. Zijn afscheidsrede in Groningen in 2010 ging over dierentuinen als sociaal-cultureel fenomeen, onder meer Blijdorp in Rotterdam waar hij 60 jaar eerder voor de eerste keer was geweest. Als wetenschapper opereerde hij graag in het grensgebied van disciplines. Voor de studenten gold hij als een zeer toegankelijke, humoristische docent met een aanstekelijk enthousiasme. Hij trok veel studenten en promovendi. Zijn geheim was dat hij hen steeds met zichtbaar plezier wist te stimuleren met ze wat al bedacht en gepresteerd hadden, ook al vergde dat soms veel geduld en leiding. Bij hem promoveerden 26 onderzoekers, van wie velen een full-time job buiten de universiteit hadden.

Vanaf het eind van de jaren tachtig tot zijn vertrek in 2010 vervulde Kooij vele bestuursfuncties, waaronder het lidmaatschap van de Board van de Urban History Association. Hij was 12 jaar secretaris van de European Association for Urban History (1996-2008). Binnen het N.W. Posthumus Instituut zette hij zich vanaf 1997 in voor de landelijke opleiding van promovendi op het terrein van de economische en sociale geschiedenis en introduceerde hij het landelijke onderzoeksthema Regio en Ruimte. Voor wat de bevordering van de algemene Nederlandse geschiedenis betreft was hij bestuurslid van het Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap (knhg, 1988-1994) en was hij lid, later bestuursvoorzitter van het Instituut van Nederlandse Geschiedenis (ing, 1996-2003). Daar droeg hij bij aan de omschakeling van het Instituut van ‘eeuwige’ naar in de tijd beperkte projecten. In 2001 werd hij lid van de Wetenschappelijke Adviesraad van de Fryske Akademy. Hij zat tevens 15 jaar in het Nederlandse organisatiecomité van de Vlaams-Nederlandse Historische congressen, waar hij jonge onderzoekers voorstelde als sprekers.

Daarnaast was hij zeer actief op maatschappelijk vlak. Hij had zitting in tal van besturen en adviesorganen van musea, stichtingen en andere instellingen in het Noorden. Met veel plezier zette hij zich in voor het bestuur van de Schuurman Schimmel van Outeren stichting (Haarlem, 1993-2016), waarvoor hij ook een jubileumbundel schreef, het bestuur van de Stichting Borg Verhildersum (Leens, 1995-1998) en het H.S. Kammingafonds (Groningen, 1998-2016). Mede om deze maatschappe-

[p. 81]

lijke activiteiten werd hij in 2007 onderscheiden als Officier in de Orde van Oranje-Nassau.

paul m.m. klep

Voornaamste geschriften

‘Stadsgeschiedenis en de verhouding stad-platteland’, in: Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek 38 (1975), pp.124-141. Herdrukt in: P.A.M. Geurts en F.A.M. Messing (eds.), Theoretische en methodologische aspecten van de economische en sociale geschiedenis. Den Haag 1979, pp. 90-109.

‘Urbanization. What's in a name?’, in: H. Schmal (ed.), Patterns of European urbanization since 1500. London 1981, pp. 31-61.

Groningen 1870-1914. Sociale verandering en economische ontwikkeling in een regionaal centrum. (dissertatie Groningen 1986)

‘Peripheral cities and their regions in the Dutch urban system until 1900’, in: Journal of Economic History (1988), pp. 357-371.

Stadsgeschiedenis. Cahiers voor de lokale en regionale geschiedenis, deel 4. Zutphen 1989. Hoe provinciaal is de regio? Kaders voor een economische en sociale geschiedenis van stad en platteland. (inaugurele rede Groningen 1990)

Maarten Duijvendak en Pim Kooij, Sociale geschiedenis: theorie en thema's. Assen/Maastricht 1992.

Pim Kooij (ed.), Where The Twain Meet. 19th Century Russian and Dutch Regional Development in a Comparative Perspective 1800-1917. Groningen/Wageningen 1998.

P. Kooij en R.F.J. Paping (eds.), Where the twain meet again. New results of the Dutch-Russian project on regional development 1750-1917. Groningen/Wageningen 2004. Mythen van de groene ruimte. (inaugurele rede Wageningen 1999)

Pim Kooij en Vincent Sleebe (eds.), Geschiedenis van Dordrecht van 1813 tot 2000. Dordrecht 2000.

‘Hoe ons Nederland een groen hart kreeg en het ook weer verloor’, in: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, 121 (2006), pp. 753-770. Town and countryside in a Dutch perspective. Groningen/Wageningen 2010.

Zie voorts over Pim Kooij:

L. Noordegraaf, ‘In gesprek met Pim Kooij’, in: L. Noordegraaf, Waarover spraken zij? Economische geschiedbeoefening in Nederland omstreeks het jaar 2000. Amsterdam 2006, pp. 183-192.

[p. 82]

Geurt Collenteur, Maarten Duijvendak, Richard Paping en Hanneke de Vries (red.), Stad en regio. Opstellen aangeboden aan prof. dr. Pim Kooij bij zijn afscheid als hoogleraar economische en sociale geschiedenis aan de Rijks-Universiteit Groningen. Assen 2010 (Groninger Historische Reeks dl 40).