Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2017-2018

[p. 64]

Robert Lambertus Erenstein
Semarang 12 september 1939 - Hilversum 1 juli 2017

Rob Erenstein werd geboren in Semarang (Nederlands-Indië), waar zijn vader in dienst was van de Nederlandsch Indische Spoorweg Maatschappij. Na de oorlogsjaren - en een verblijf van drie jaar in het interneringskamp Halmaheira - keerde hij met zijn vader, moeder en jongere broertje terug naar Nederland. Via Groningen en Rotterdam belandde het gezin uiteindelijk in Breda, waar Erenstein het gymnasium voltooide.

Daarna vertrok hij naar Leiden om Nederlandse taal- en letterkunde te gaan studeren, aangevuld met colleges Italiaans. In 1964 behaalde hij zijn kandidaats. Naar eigen zeggen twijfelde hij op dat moment tussen de Neerlandistiek en het toneel. Gedurende zijn Leidse jaren was hij niet alleen actief bij het Leidse studententoneel, maar ook bij de Haagsche Comedie, waar hij vanaf 1962 regelmatig werd ingehuurd als (edel)figurant. Toen bleek dat hij voor professioneel acteur te kort schoot, en hij bij de artistiek leider Paul Steenbergen informeerde of er geen andere functie voor hem was binnen het Haagse gezelschap, verwees deze hem door naar Amsterdam. Daar zou de net als hoogleraar benoemde Benjamin Hunningher aan de Universiteit van Amsterdam openbare hoorcolleges over de geschiedenis van de dramatische kunst en werkgroepen dramaturgie gaan geven. Die colleges waren voor Erenstein -

[p. 65]

naar eigen zeggen - een openbaring. Het was ook Hunningher die Erenstein op het spoor van een wetenschappelijke carrière zette. Na de voltooiing van zijn doctoraal, in 1969, werd hij door Hunningher als wetenschappelijk medewerker toegevoegd aan de staf van het snelgroeiende Nederlands Theater Instituut voor Dramatische Kunst, zoals het toen nog heette.

In oktober van dat jaar barstte Aktie Tomaat los en begonnen de studenten, samen met leerlingen van de Amsterdamse toneelschool en linkse activisten, hun kruistocht tegen het bestaande toneelbestel en de conventionele, plichtmatige voorstellingen die daarvan het gevolg waren. De ‘tomatisten’ kwamen iedere maandagavond samen in het Instituut aan de Nieuwe Doelenstraat en Erenstein werd een van de woordvoerders. In een interview met Het Parool karakteriseerde hij zichzelf als een ‘tevreden Leienaar’, die zelf tot de gevestigde orde behoorde, maar die de grieven van de (iets jongere) actievoerders wel onderschreef. Het toneel was dringend aan vernieuwing toe en de kans om bijvoorbeeld met de leiding van de Nederlandse Comedie in discussie te gaan, moest met beide handen aangegrepen worden. Erenstein nam dan ook zitting in de analysecommissie, die het beleid van de Nederlandse Comedie kritisch tegen het licht zou houden. Voordat die analyse kon worden afgerond, bloedde de actie dood, maar intussen was er zoveel rumoer ontstaan dat de toenmalige minister van crm, Marga Klompé, een belangrijke aanzet gaf tot een stelselwijziging, waardoor het toneel in de jaren zeventig een drastische verandering zou ondergaan.

Dat gold ook voor het Instituut in de Nieuwe Doelenstraat, waar Erenstein zijn hele verdere werkzame leven aan verbonden zou blijven. De studentenaantallen en de staf bleven groeien, het vakgebied werd uitgebreid met film- en televisiewetenschap, en in 1983 veranderde de studie van een kopstudie in een volledige opleiding. Naast het verzorgen van hoorcolleges en werkgroepen, werkte Erenstein in die jaren aan zijn proefschrift, waarop hij in 1978 promoveerde. En was hij actief als redacteur-dramaturg voor de omroep. Zo schreef hij met Marianne Fennema, met wie hij van 1972 tot 1995 getrouwd was, het script voor de televisieserie De zesde klas (1980-1981). Ook droeg hij bij aan de serie Amsterdam 700 (1975). Van 1975 tot 1981 was hij tevens kroonlid van de Raad voor de Kunst.

De geschiedenis van het Instituut voor Theaterwetenschap is soms turbulent geweest, met name in de eerste helft van de jaren negentig. De

[p. 66]

afsplitsing van de film- en televisiewetenschappers en de benoeming van een nieuwe hoogleraar na het vertrek van Hunninghers opvolger Hogendoorn gingen met hoogoplopende meningsverschillen gepaard. Ook waren er conflicten met de faculteit over onder meer de zeggenschap over het eigen pand, inclusief de theaterzaal, waarvoor Hunningher zich in de jaren zestig hard gemaakt had. Erenstein verdedigde die erfenis met hand en tand. En met succes, al leverde zijn strijdwijze hem binnen de faculteit en onder de film- en televisiewetenschappers zeker niet louter vrienden op. In 1994 stelde de faculteit een bewindvoerder aan die de taak kreeg te mediëren in de verstoorde relaties, en de normale werkverhoudingen te herstellen. Erenstein verbleef in deze periode in het nias te Wassenaar waar hij met een aantal collega's werkte aan wat zijn magnum opus zou worden. Na zijn terugkeer nam hij het voorzitterschap van de vakgroep weer op zich. In 1997 werd hij als hoogleraar Theaterwetenschap benoemd en kon hij zich - bijna 25 jaar na het vertrek van Hunningher - niet alleen diens leerling maar ook diens opvolger noemen. In zijn oratie (Over poetic justice, 1998) stelde hij met een knipoog vast dat de universiteit bij zijn benoeming niet over een nacht ijs was gegaan.

Net als zijn leermeester hield Erenstein zich nadrukkelijk bezig met de geschiedenis van het theater. In de bundel die hem bij zijn afscheid werd aangeboden (Theaterwetenschap spelenderwijs, 2004), wordt hij op dat gebied een omnivoor genoemd. Zijn belangstelling reikte van de Griekse tragedie en het middeleeuwse toneel tot aan het moderne, Nederlandse theater. Veel van zijn artikelen verschenen in de twee tijdschriften waaraan hij ook als redacteur verbonden was. In 1978 trad hij toe tot de redactie van Scenarium. Nederlandse reeks voor theaterwetenschap (1977-1985), dat voornamelijk gericht was op de Nederlandse theatergeschiedenis. Daarnaast was hij betrokken bij Dramatisch Akkoord (1967-1986), dat jaarlijks een aspect of onderdeel van het actuele Nederlandse theaterlandschap belichtte. Erenstein redigeerde de afleveringen over poppenspel, vrouw en theater en over de nieuwste theatertrends anno 1986. In 1992 schreef hij voor het ministerie van oc&w, samen met Rob van Gaal, een laagdrempelig overzicht van het Nederlands theater voor een internationaal publiek (Dutch Arts. Theatre in the Netherlands). Al deze bezigheden en publicaties kunnen als een aanloop worden gezien naar 1996, toen het monumentale Een theatergeschiedenis der Nederlanden verscheen, met als ondertitel ‘Tien eeuwen drama

[p. 67]

en theater in Nederland en Vlaanderen.’ Het was, bijna een eeuw na Worps Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland, een eerste poging om in 120 losse essays de gehele Nederlandse theatergeschiedenis te omvatten. De bijdragen werden geschreven door een vijftigtal specialisten en belichten de geschiedenis van het drama en het theater niet alleen vanuit esthetisch perspectief. Theater wordt nadrukkelijk als een maatschappelijk systeem gezien en de voorstelling als een ‘social event’, binnen zijn specifieke maatschappelijke context. ‘De dikke Erenstein’ is tot op de dag van vandaag het belangrijkste overzichtswerk dat er van het Nederlandse theater bestaat en, helaas, al sinds lang niet meer verkrijgbaar. Een ‘verbeterexemplaar’, met een steeds groeiende lijst van correcties, aanvullingen en suggesties voor nieuwe essays, hield Erenstein jarenlang onder handbereik, op zijn bureau. Ondanks serieuze pogingen is het hem uiteindelijk niet gelukt een tweede, editie van het boek te realiseren.

Erensteins proefschrift ging over opvoeringen van herderspelen aan de hoven van het zestiende-eeuwse Italië. Dat proefschrift zette hem op het spoor van de beroepsacteurs, die juist in die periode elders in de Italiaanse samenleving opkwamen, en dat bracht hem bij de Commedia dell'arte, een tweede belangrijk aandachtsgebied in de carrière van Erenstein. Na verschillende artikelen verscheen in 1985 het rijk geïllustreerde De geschiedenis van de Commedia dell'arte, waarin ook uitgebreid aandacht wordt besteed aan de invloed en doorwerking in Europa en Nederland. Van die studie verscheen, in 1991, wel een tweede herziene druk.

In samenhang met Erensteins onderzoek naar het Italiaanse toneel en de Commedia dell'arte ontstond tenslotte zijn belangstelling voor theater-iconografie: de manier waarop acteurs en scènes op schilderijen en prenten worden verbeeld. Dat was een specialisme waar tot op dat moment binnen de theaterwetenschap nog maar weinig belangstelling voor was geweest. Erenstein leverde een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van dit onderzoeksgebied.

In 1983 organiseerde hij onder auspiciën van de International Federation of Theatre Research in Amsterdam een symposium over dit onderwerp; in 1994-1995 kwam in Wassenaar bij het nias onder zijn leiding de met Europees geld gefinancierde Theatre Iconography Working Group samen. Die werkgroep resulteerde in een symposium waaraan twintig specialisten deelnamen. Het leverde verschillende publicaties op. Twee jaar na dato was Erenstein gastredacteur van het themanummer

[p. 68]

over theater-iconografie van Theatre Research International (tri); in 1999 en 2002 verschenen er bundels waar hij als auteur en redacteur aan bijdroeg.

Onder zijn studenten stond Erenstein bekend om zijn meeslepende colleges. Hij was een fantastische verteller die alles wat hij wist maar al te graag met zijn toehoorders deelde. Legendarisch zijn ook de studiereizen naar Italië en Griekenland die hij organiseerde, en waar hij zijn verhalen in situ nog meer tot de verbeelding kon laten spreken, of dat nu bij het graf van Eleonora Duse was, of in het theater van Epidaurus. De herinneringen aan die reizen, die jaren later nog steeds gekoesterd werden door oudgedienden in de Nieuwe Doelenstraat, waren in 2009 reden om de studiereis te herintroduceren en later zelfs als verplicht studieonderdeel in het bachelor-programma op te nemen. Zijn enthousiasme en kennis deelde Erenstein ook tijdens de talloze publieke lezingen en inleidingen, zoals hij die bijvoorbeeld jarenlang in Zoetermeer verzorgde. In die zin kan hij ook als een middelaar tussen het Nederlandse theater en zijn publiek gezien worden. Naast zijn bestuursfuncties en al het commissiewerk, was het zeker ook deze kwaliteit waarvoor hij bij zijn emeritaat met een koninklijke onderscheiding (ridder in de Orde van Oranje-Nassau) werd gehonoreerd. In 2009 en 2010 verschenen twee boeken die beschouwd kunnen worden als de neerslag van zijn publieke optredens: Toneel: spiegel van het leven (2009) en Toneelbespiegelingen. Inleiding op drama's uit het wereldrepertoire (2010).

Liep Erenstein tot aan 2010 nog wel eens het Instituut in de Nieuwe Doelenstraat binnen, en gaf hij regelmatig acte de présence bij boekpresentaties, symposia en discussiemiddagen, vanaf 2010 werd dat allengs minder. Meer en meer ging hij zich richten op zijn twee kinderen, zijn kleinkinderen, zijn tuin en zijn keuken. In het liber amicorum dat hem werd aangeboden bij zijn emeritaat, roemen verschillende vakgenoten niet alleen zijn charme, maar ook de manier waarop hij zijn functie als gastheer wist te vervullen en zijn voorliefde voor en kennis van met name de Italiaanse en Indische keuken. De Amerikaanse theaterwetenschapper Laurence Senelick - die een bijdrage wijdde aan eten en het toneel in het fin de siècle - legde in zijn introductie een verband met Erensteins jaren in het kamp, waar hij zwaar ondervoed raakte en continu honger moet hebben gehad. In zijn laatste levensjaren ontpopte Erenstein zich ook tot aanspreekpunt en spil in de Hilversumse Torenlaan, waar hij vanaf 1972

[p. 69]

gewoond had. Hij had een belangrijk aandeel in de gemeenschappelijke maaltijd die daar jaarlijks voor en door buurtgenoten werd georganiseerd. Net als zijn familie en zijn vrienden ontvingen die buurtgenoten na zijn overlijden een boekje met zijn succesrecepten.

rob van der zalm

Voornaamste geschriften

De herder en de hoveling. Een onderzoek naar de aard en de functies van pastorale voorstellingen aan de hoven van Noord-Italië in de zestiende eeuw. Berlicum 1978.

De geschiedenis van de Commmedia dell’Arte. Amsterdam 1991. [tweede, gecorrigeerde druk]

R.L. Erenstein (red.), Een theatergeschiedenis der Nederlanden. Tien eeuwen drama en theater in Nederland en Vlaanderen. Amsterdam 1996.

Robert L. Erenstein (red.), Theatre Research International: Theatre and Iconography, 1997 vol. 22, nr. 3.

Voor een zo goed als volledige publicatielijst, zie Peter Eversmann, Rob van Gaal en Rob vander Zalm, Theaterwetenschap Spelenderwijs. Liber amicorum voor prof. dr. Rob Erenstein. Amsterdam 2004, pp. 291-297.