Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2017-2018

[p. 57]

Kornelis Jacob (Kees) Cath
Leeuwarden 12 september 1921 - Den Haag 24 maart 2012

‘Nou Paul, dat wist ik allang,’ merkte Kees Cath fijntjes op toen ik hem van mijn benoeming tot bibliothecaris van de Universiteit Leiden vertelde. Al lag het voorzitterschap van het College van Bestuur al zes jaar achter hem toch kwam hem nog heel wat ter ore van wat er zoal speelde in het Leidse. Ik was dan ook een beetje verbaasd toen me enkele jaren later bleek dat hij niets wist over de toekenning van de naar hem genoemde prijs aan de Universiteitsbibliotheek, hetgeen hem veel genoegen gaf als promotor van de bibliotheek voor onderwijs en onderzoek en als liefhebber van het boek.

Cath bracht zijn jeugd door in Leeuwarden waar hij in 1921 het levenslicht zag. Hij doorliep vlot de lagere school en vervolgens het gymnasium. Zijn vader, kno- en oogarts of zoals men zei ‘de dokter voor boven het boordje’, wees hem de weg naar Leiden om naar zijn zeggen de grote wereld te leren kennen zoals hij die indertijd zelf ontdekt had. Het was voor de aankomende student ook een onvergetelijke ervaring toen hij in de zomer van 1939 in het Haagse Statenkwartier een bezoek bracht bij een ouderejaars die hem aanbevolen was door Piet Cleveringa, een oudere schoolgenoot, om hem bij te staan in de groentijd. Want dat Cath lid

[p. 58]

van het Leidsch Studentencorps zou worden was vanzelfsprekend. Dat was minstens zo belangrijk als de studie. In de besloten gemeenschap van het corps werden immers banden gesmeed die in het bijzonder voor een juridische carrière onmisbaar waren. Dat gaf een scherpe tweedeling in de Leidse studentenwereld: zij die er bij hoorden en zij die er buiten stonden. Op velerlei wijzen werd dit verschil zichtbaar gemaakt. Zelfs bij kamerverhuur. Stond er te lezen ‘cubicula locanda’ dan wist een jongeling zoals Cath dat hij daar behoorde aan te kloppen. Zo hij ‘kamers te huur’ zag dan vervolgde hij onverstoorbaar zijn weg. Voor Cath eindigde die weg op Rapenburg 51 - nu bekend als café Barrera - waar Erik Hazelhoff Roelfzema, de ‘Soldaat van Oranje’, zijn domicilie had. Hij betrok later diens kamer. Kortom, Cath maakte in 1939 zijn entree zoals dat in zijn kring hoorde.

Die vanzelfsprekendheid en voorspelbaarheid namen na de Duitse inval weldra een einde. De geschiedenis is genoegzaam bekend. Het protest van Cleveringa en de staking van de studenten leidden eind november 1940 tot de sluiting van de universiteit. Cath bleef in Leiden met een vals persoonsbewijs als ‘hulpprediker’ - wat dat ook mocht zijn. Al snel raakte hij betrokken bij initiatieven om na de bevrijding de academische wereld fundamenteel te hervormen, initiatieven die al voor de bezetting leefden maar nu in een stroomversnelling kwamen. Wekelijks kwam de clandestiene ‘hulpprediker’ met medestudenten bijeen ten huize van de jonge hoogleraar theologie Piet de Boer aan de Rijnsburgerweg. Daar werden plannen gesmeed om na de oorlog te komen tot een hechte gemeenschap van hoogleraren en studenten, een civitas academica. Gemeenschapsbelang diende eigen- en groepsbelangen te overstijgen. Oxford en Cambridge fungeerden als lichtende voorbeelden.

‘Hulpprediker’ Cath wierp zich op als verslaglegger van de brainstormsessies en vereenzelvigende zich gaandeweg met de civitasgedachte. Na de bevrijding droeg hij haar moeiteloos en onvermoeibaar uit onder zijn medestudenten. Dat deed hij met succes, niet in de laatste plaats omdat hij deel uitmaakte van verschillende gremia binnen het corps waar de lijnen voor de toekomst werden uitgezet. Zo maakte hij deel uit van de zogenaamde ‘overgangscommissie’ die het corps, dat sedert 1942 ondergronds was gegaan, moest reorganiseren en werd hij in 1945 verkozen in het hoogste bestuursorgaan, het collegium, eerst als abactis en later als praeses. Deze functies boden Cath een platform om met gelijkgezinden binnen eigen kring de civitasgedachte niet alleen uit te dragen maar ook

[p. 59]

draagvlak te creëren - wat wonderwel lukte. Zo werd het corps als enige studentenvereniging aanvankelijk toegankelijk voor alle mannelijke studenten. Ook buiten Leiden blies Cath zijn partij mee als pleitbezorger van de civitasgedachte die elders eveneens wortel had geschoten. Zelfs raakte hij zijdelings betrokken bij de door minister Van der Leeuw in 1946 ingestelde Staatscommissie ter hervorming van het Hoger Onderwijs. Cath identificeerde zich in deze jaren zozeer met zijn alma mater dat hij zich in later jaren geheel kon vinden in de uitspraak van de beroemde headmaster van de Rugby School, Thomas Arnold: ‘No one ought to meddle with universities, who does not know them well and love them well; they are great and noble places, and I am sure that no man in England has a deeper affection for Oxford or more appreciates its inimitable advantages.’

Deze adoratie, die niet vrij was van enige arrogantie, was overigens andere Leidenaren, zoals bekend, niet vreemd. Het was niemand minder dan de held van het studentenprotest, Cleveringa, die ter gelegenheid van de lustrumviering in september 1945 fijntjes wees op wat ‘den Leidenaar van anderen onderscheidt en hoezeer het daarom noodzakelijk is dat de teugels der Leidsche Academie niet in handen dier anderen liggen.’ In de ogen van ‘die anderen’ belichaamde deze air de spreekwoordelijke Leidse arrogantie, die ook Cath niet vreemd was. De uitspraak van Cleveringa, dat hij niemand kende die Leiden beter kende dan hijzelf, was ook de latere collegevoorzitter op het lijf geschreven, wat bij anderen niet zelden irritatie wekte.

In 1972 keerde Cath terug naar Leiden, na aanvankelijk in de advocatuur en vervolgens grotendeels in het bedrijfsleven gewerkt te hebben. Inmiddels was hij getrouwd met Johanna Henriëtte (Hanneke) Menalda en vader van een dochter en twee zonen. Het was als voorzitter van het College van Bestuur van de universiteit dat hij zijn rentree maakte. Een nieuwe functie in het leven geroepen door de nieuwe wet op het universitair bestuur wub (Wet Universitaire Bestuurshervorming) die de zorg voor beheer, onderzoek en onderwijs toevertrouwde aan een College van Bestuur. Daarmee kwam er een einde aan de zogenaamde duplex ordo die sedert de negentiende eeuw van kracht was waarbij het beheer van de universiteit in handen lag van een curatorium en de academische aangelegenheden tot de verantwoordelijkheid van de senaat behoorden. Overigens had Den Haag het laatste woord inzake financiën en benoemingen. Dat zorgde niet zelden voor ergernis en frustratie. Een voor-

[p. 60]

dracht van de faculteit kon wel of niet overgenomen worden door curatoren die vervolgens moesten afwachten hoe de minister besliste. Zo werd in 1959 de wens van de juridische faculteit om de spraakmakende Groningse polemoloog Bert Röling naar Leiden te halen voor het bezetten van de leerstoel Volkenrecht afgezwakt doordat curatoren die geen voorkeur wilden laten blijken een ex aequo-voordracht naar Den Haag stuurden. Naar verluidt was men daar niet zo gecharmeerd van Röling om diens kritiek op de Nieuw-Guineapolitiek en werd uiteindelijk Haro van Panhuys benoemd, de ouderejaars bij wie Cath in Den Haag had aangeklopt. Daar kwam met de wub een einde aan; benoemingen zouden voortaan tot de verantwoordelijkheid van het College van Bestuur gaan behoren.

De benoeming van Cath bleek een gelukkige greep. Niet alleen omdat hij zo geïnvolveerd was met de Leidse universiteit, maar ook gezien zijn bestuurlijke ervaring. Hij had zijn sporen verdiend als gewiekst onderhandelaar in dienst van Borsumij (Borneo Sumatra Handel Maatschappij) en vervolgens als president-directeur van Van Gelder Papier. Cath als diplomaat, onderhandelaar en manager was de nieuwe functie van voorzitter van het College van Bestuur op het lijf geschreven. Zowel diplomatieke gaven als bestuurlijk overwicht waren bepaald niet overbodig in het nieuwe gremium waarin jonge honden zoals Jankarel Gevers en Roel In 't Veld hun partij luidruchtig meebliezen. Cath kon niet zelden de angel uit kritiek halen met zijn veel gebezigde interventie: ‘Daar kon je wel eens gelijk in hebben.’ En wanneer de gemoederen te verhit waren, paste hij ervoor om besluiten te nemen. Het College moest immers als een team functioneren. Het was een zoeken en tasten naar het juiste machtsevenwicht binnen het divergerende bestuursorgaan. Die dynamiek wist de Leidse kunstenaar Rein Dool in 1977 raak te treffen in een meer dan levensgroot groepsportret: massieve koppen die elkaar weinig ruimte lieten.

Als bestuurder liet Cath zich leiden door het harmoniemodel dat ook de kern vormde van de civitasgedachte. Dat ging hem zo aan het hart dat wie die overtuiging niet deelden, in Cath een strijdbare opponent vonden. Met name de Universiteitsraad was het gremium waar dit aan het licht trad. Dit nieuwe vertegenwoordigende lichaam dat zijn voedingsbodem had in de studentencontestaties uit de jaren zestig, was een grote zeggenschap toebedeeld in het universitaire bestuur, in het bijzonder door zijn budgetrecht. Kritische geluiden en manipulaties zag Cath als

[p. 61]

ondermijning van zijn geliefde harmoniemodel, deelbelangen leken het te vaak te winnen van het universitaire belang. Vooral in de Raadsvergaderingen gaf Cath niet zelden openlijk lucht aan zijn ongenoegen, wat zijn medebestuurders met trappen onder de bestuurstafel tevergeefs binnen de perken trachtten te houden. Over en weer zat men elkaar dwars. Zo gaat het verhaal dat de verwoede pijproker Cath opstond toen hem plagerig gewezen werd op het bordje ‘verboden te roken’ en hij met een sardonische grijns het bordje tot verbijstering van de aanwezigen laconiek omdraaide.

Cath zag zichzelf het liefst als een admiraal die zijn faculteiten en diensten als eskaders in slagorde wenste te zien. Eén slagschip had zijn bijzondere aandacht en dat was de universiteitsbibliotheek. Dat was niet alleen om haar bijzondere collecties van oude drukken, handschriften en kaarten die zij herbergde maar ook om haar onmisbare functie voor onderzoek en onderwijs. Wat dit betreft zou hij het de legendarische humanist Joseph Scaliger hebben kunnen nazeggen die de bibliotheek onmisbaar achtte voor de onderzoeker: de bibliotheek als een magna commoditas. De zakelijke en instrumentele betekenis van commoditas bleek naar het oordeel van Cath sinds Scaliger plaats te hebben gemaakt voor verhevenheid die de bibliotheek gaandeweg in een isolement had gebracht, een splendid isolation. De bibliothecaris had meer weg van een schatbewaarder dan van een dienstverlener. Het beschikbaar stellen van boeken en tijdschriften werd op de keper beschouwd als een noodzakelijk kwaad, een verschijnsel dat zich ook bij andere klassieke universiteiten in binnen- en buitenland voordeed. Van Oxford werd bijvoorbeeld de volgende anecdote verteld, die Cath met genoegen aanhaalde: ‘No book passes ever out of the sacred precincts of the Bodleian - and some say that very few Oxford residents ever pass.’

Zo erg was het in Leiden niet gesteld maar het was Cath niettemin een zorg dat de bibliotheek zich op een bijna Olympische hoogte bewoog zonder zich rekenschap te geven van actuele behoeften van onderzoekers en studenten. Onthullend was in dit opzicht de uitspraak van de toenmalige bibliothecaris dat hij collectioneerde voor generaties die nog geboren moesten worden. De bibliotheek diende af te dalen en zich dienstbaar op te stellen. Zij behoorde in overleg met docenten studenten de juiste vaardigheden bij te brengen voor het vinden van informatie. Met instemming citeerde Cath weer een Engelse universiteitsbestuurder die van mening was dat een student toch zeker een drietal uren per dag in de

[p. 62]

bibliotheek diende door te brengen. De bibliotheek als werkplaats was ook Caths ideaal.

Dat ideaal leek verwezenlijkt te worden toen het gebouw van de bibliotheek aan het Rapenburg niet meer voldeed aan de eisen van de tijd. Het nieuw te bouwen onderkomen moest de universitaire functie, haar educatieve en wetenschappelijke taken ten aanzien van informatievoorziening belichamen. Zo kwam de bibliotheek te liggen te midden van de gebouwen van de instituten van de faculteit der geesteswetenschappen. Haar toegankelijkheid werd gerepresenteerd door meerdere entrees die leidden naar twee immense hallen waar het buitenlicht via transparante koepels vrije toegang had en waar het op de begane grond, de balkons en de trappen één en al va-et-vient was. Bij het betreden van de studiezalen maakte het koele daglicht vervolgens plaats voor een feeëriek kleurenspel dat het rijk der verbeelding beoogde te suggereren. Het boek of schrift dat op tafel open lag leek zo licht uit te stralen ter verlichting van de geest. Noties als studierendement zouden in dit licht verbleken, zo niet die van de Bildung waar de ‘hulpprediker’ tijdens en na de bezetting voor ijverde - al zal hij dat woord waarschijnlijk niet over zijn lippen hebben kunnen krijgen. En, wie in de bibliotheek kwam om een boek in ontvangst te nemen, begaf zich naar de hal in het hart van het gebouw waar een majestueuze koepel een zekere wijding uitstraalde als om het bibliothecaire bedrijf uit een al te alledaagse sfeer te willen verheffen.

Kortom, de nieuwe huisvesting leek de woorden van Scaliger waar te maken: een oase voor student en onderzoeker. Het laat zich dan ook raden hoe Cath zich voelde toen hij in 1984 als bouwheer koningin Beatrix en architect Bart van Kasteel vergezelde bij de opening. De aandacht die Cath aan de dag legde voor de humaniora en in het bijzonder voor de bibliotheek bleef de Maatschappij niet onopgemerkt, niet in de laatste plaats omdat haar collectie er gehuisvest was en zou delen in de voorzieningen van haar nieuwe onderkomen. Het hoeft dus niet te verbazen dat de collegevoorzitter in 1981 tot lid benoemd werd. Sinds 1991 maakte hij deel uit van Commissie van advies voor de financiën en hij hanteerde vanaf 1995 tot zijn overlijden in 2012 de voorzittershamer.

Voor de verwerving van stukken voor de bijzondere collecties van de bibliotheek, waaronder die van de Maatschappij, werd nimmer een vergeefs beroep op Cath gedaan die als geen ander de weg naar fondsen wist te wijzen. Als dank organiseerde de bibliotheek bij zijn afscheid in 1988 een tentoonstelling van alle aanwinsten die onder zijn bewind gere-

[p. 63]

aliseerd werden, met de speelse titel Museum Cathianum, een verwijzing naar de collectie van Jacob Cats uit de bibliotheek van de Maatschappij die bekend staat als Museum Catsianum.

Ook in breder kring bleek Cath veel waardering ten deel te vallen, zoals bleek bij de herdenkingsdienst op 30 maart 2012 in de Pieterskerk. Die waardering kreeg een blijvend karakter in de naar hem genoemde tweejaarlijkse prijs voor leden of onderdelen van de Leidse academische gemeenschap die zich verdienstelijk onderscheiden hadden. Daarvan had de jonge Fries, voor wie Leiden zich in 1939 als een terra incognita presenteerde, toch niet kunnen dromen.

paul gerretsen