Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2016-2017

[p. 195]

Frans Kellendonkprijs 2017

Dankwoord van Hanna Bervoets, uitgesproken op 20 februari 2017 te Nijmegen, bij de uitreiking van de Frans Kellendonk-prijs 2017

De Frans Kellendonk-prijs is een prijs die wordt toegekend aan ‘een oeuvre dat getuigt van een onafhankelijke en originele kijk’, las ik in het juryrapport. Een groter compliment kan iemand niet ten deel vallen denk ik, niet als schrijver, maar ook niet als mens - de drang om origineel te zijn is een van de dingen die ons van andere dieren onderscheidt, de hang naar onafhankelijkheid als bewijs van onze menselijkheid. Toch is hier ook iets vreemds aan de hand. Want dat verlangen naar onafhankelijkheid gaat vaak gepaard met een hunkering naar saamhorigheid, naar gemeenschap, geestverwanten - naar voorbeelden.

Ik kwam voor het eerst in aanmerking met het werk van Frans Kellendonk toen ik nog op de middelbare school zat. Ik las Mystiek lichaam voor mijn lijst en weet nog dat ik dat met plezier deed - al was ik misschien vooral ook opgelucht dat het niet zo vreselijk saai was als Ivoren wachters van Vestdijk, het boek dat ik daarvoor las.

Ik herinner me dat Mystiek lichaam me fascineerde, maar ook dat ik, tijdens het lezen van sommige passages, een zekere weerzin voelde. Die weerzin, besefte ik veel later pas, kwam waarschijnlijk voort uit herkenning, zoals we ons bij anderen kunnen ergeren aan eigenschappen die we zelf bezitten. Die ergernis komt voort uit jaloezie, misschien, omdat die anderen de eigenschappen beter beheersen - en met beheersen bedoel ik zowel onderdrukken als inzetten. Daarnaast komt de irritatie voort uit schaamte, omdat we de waargenomen eigenschap bij onszelf tot nog toe als zwakte aangemerkt hebben.

Toen ik als zestienjarige Mystiek lichaam las, speelden, denk ik, beide mechanismen een rol. Het boek gaat, zoals zoveel van Kellendonks werk, over identiteit, en dus, onvermijdelijk, over de worsteling met wie we zijn. Kellendonk schreef over homoseksualiteit, afkomst - over de ander. Thema's die ik later ook zou behandelen, niet in de laatste plaats omdat ze in mijn persoonlijk leven een grote rol spelen. Kellendonk liet zien hoe onuitgesproken wetten konden kwellen, in mijn eigen werk zoek ik

[p. 196]

uit wat er gebeurt wanneer we maatschappelijke normen juist oprekken - wat als verliefdheid een psychische aandoening was, wat als we mensen met dieren zouden kruisen, wat als de wereld zoals we die kennen, er morgenochtend niet meer was?

Wat ook in het werk van de Kellendonk terugkomt, is dat de wetten van de buitenwereld bepalen wie we zijn. Identiteit is geen kern, geen grote gloeiende bol in onze borstkas maar een construct, een bouwwerk dat bestaat uit puzzelstukjes die ons door anderen worden aangereikt: afkomst, geslacht, geaardheid - thema's waar mijn oeuvre dat van Kellendonk kruist: dat de jury mij vanavond in zijn traditie plaatst, beschouw ik als een enorme eer.

Ook Ivanov, mijn laatste boek, gaat over de grenzen die we trekken om te bepalen wie of wat we zijn. Het gaat over identiteit, en daarmee over hokjes, over de categorieën die we creëren om onszelf en de ander te duiden.

Dat duiden is niet neutraal en het lukt niet zonder woorden. Ik denk dat we in een tijd leven waarin het belangrijk is, misschien wel van levensbelang, om goed te blijven opletten wie de grenzen bepaalt, wie de categorieën creëert en welke woorden daarbij worden gebruikt.

‘De wereld is een verhaal dat we onszelf over de wereld vertellen’, zei schrijver Vikram Chandra. The world is a story we tell ourselves about the world - ik gebruikte de uitspraak als het motto van Efter, en ik geloof dat ze op dit moment ook politieke betekenis heeft. Wanneer we de wereld in woorden vatten, beschrijven we de wereld niet alleen, we geven haar ook vorm.

Ik denk dat daarbij een taak is weggelegd voor schrijvers, misschien wel iedereen binnen onze literaire gemeenschap. Wij zijn niet de hoeders van de waarheid maar wel wakers over woorden, dus laten we erop toezien dat ons gereedschap, want dat zijn woorden, dezer dagen niet wordt misbruikt om de ander van ons te vervreemden.

Dat brengt ons weer terug op die vreemde tegenstelling. De hang naar onafhankelijkheid versus de drang om ergens bij te horen, de menselijke behoefte aan grenzen, kaders - hokjes. Ik geloof niet dat we zonder kunnen. Maar laten we, net als Kellendonk, goed blijven kijken naar de verhalen die de hokjes vormen.