Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2016-2017

[p. 197]

Henriette Roland Holst-prijs 2017
Advies van de Commissie van voordracht

Het reglement van de driejaarlijkse Henriette Roland Holst-prijs schrijft voor dat de bekroning toekomt aan een werk van literair niveau dat uitmunt door sociale bewogenheid. Waaruit deze bewogenheid moet blijken, blijft onbeantwoord, net als de vraag of ze samenhangt met het gesignaleerde literaire niveau of eerder een toegevoegde waarde is. Echt verrassend is deze vaagheid niet. In het literaire debat circuleren weinig andere begrippen die zo ondergedefinieerd blijven als maatschappelijke betrokkenheid, engagement en aanverwante buzzwords. Blijkt betrokkenheid uit het verkondigen van een niet mis te verstane boodschap? Uit morele standpunten? Uit het aanpakken van actuele kwesties? Of wortelt het ware engagement in de ontwrichtende effecten die literatuur kan bereiken, juist door vormelijk tegendraads te zijn en rechttoe-rechtaan standpunten te vermijden? Gelukkig bestaat er literair werk dat deze wellicht onoplosbare discussie overbodig maakt, omdat het scherpe standpunten te over biedt, met bravoure oude en hete hangijzers aanpakt, tot nieuwe perspectieven dwingt, barst van de urgentie, maar ook stilistisch wervelt, weerbarstig is gecomponeerd en verteltechnisch uitdaagt. De roman De tolk van Java (2016) van Alfred Birney is zo'n werk.

De tolk van Java bevat, zoals de titelpagina de lezer voorspiegelt, ‘de herinneringen van een kamerolifantje, de memoires van een oorlogstolk gehamerd op een schrijfmachine, onderbroken met verhalen, brieven en gemopper van de oudste zoon, becommentarieerd door zijn broer’. Daarmee zijn meteen de belangrijkste getuigen in deze meerstemmige familiekroniek neergezet: het kamerolifantje is de uit het Brabantse Helmond afkomstige moeder van Alan Noland, de oorlogstolk diens in Nederlands-Indië geboren vader Arend. Phil is Alans tweelingbroer. In de roman duikt Alan in het verleden van zijn vader, die als zoon van een Chinese moeder en een Nederlandse vader tijdens de Tweede Wereldoorlog de Japanners bestreed en nadien de kant koos van het Nederlandse regeringsleger tegen de Indonesische onafhankelijkheidsstrijders. Werd hij als kind al getekend door bruut geweld, dan raakt Arend door de oorlogsgruwel helemaal op drift. Later zal hij zijn agressie, paranoia en sadisme

[p. 198]

afstandelijk registreren in zijn memoires. Die tikt hij woest uit op een remington in Den Haag waar hij inmiddels met het eerder vermelde kamerolifantje een gezin heeft gesticht. De oorlog woedt binnenshuis, duizenden kilometers van Arends geboortegrond vandaan, gewoon verder: zijn kinderen zijn permanent aan zijn driftbuien en onthutsende brutaliteiten blootgesteld.

Van de allereerste, meer dan anderhalve pagina voortrazende openingszin sleept De tolk van Java de lezer mee in een kolkende stroom van getuigenissen, herinneringen, commentaren en commentaar op commentaren. Naar adem happen kan slechts tussen de taferelen door die afwisselend verbijstering, ontroering en verontwaardiging opwekken. De roman is één nietsontziende poging van Alan om de terreur van zijn vader te begrijpen alsook diens politieke keuzes. Vergevingsgezind toont de zoon zich nauwelijks - daarvoor was de mishandeling door zijn vader te pijnlijk, de verwaarlozing door zijn moeder te schrijnend. Toch is zijn relaas niet liefdeloos en al helemaal niet larmoyant. Daarvoor is het te strijdvaardig en, verrassend genoeg, te laconiek en te humoristisch.

Zowel Arend als zijn zoon schrijven om de waanzin voor te blijven. Toch is De tolk van Java veel meer dan een bezwering van persoonlijke trauma's. De roman is ook een schokkende confrontatie met een voorheen onverteld en dus onverwerkt deel van Nederlands koloniale verleden. Tot een postkoloniale voetnoot bij de gecanoniseerde literatuur zal deze onderneming zich niet laten reduceren. Als literaire erfgenaam van Tjalie Robinson gaat Alfred Birney in de clinch met gezaghebbende stemmen als die van Multatuli, Couperus en Haasse. Vast van plan om het geruststellende tempo-doeloe beeld en de verheerlijking van de blanke idealist type Havelaar te versplinteren. In lijn van zijn polemische essay De dubieuzen (2012), waarin hij zich ook al als een ‘schrijver met de vuisten’ manifesteerde, eist Birney zo voor zichzelf en een Nederlands-Indische tegentraditie onvervaard een plek op in de canon - en worden eerder getrokken krijtlijnen in die canon uitgewist.

Kortom, De tolk van Java is zonder meer een grensverleggend boek, dat literair niveau aan sociale bewogenheid paart. Toch is het bovenal een langgerekte demonstratie van de verbluffende vermogens van vertelkracht: de roman heelt, ontwricht, vernieuwt en ontroert.

Op grond van bovenstaande overwegingen heeft de Commissie van voordracht tijdens een vergadering in Rotterdam op 24 februari 2017 una-

[p. 199]

niem besloten om De tolk van Java (2016) van Alfred Birney voor te dragen voor de Henriette Roland Holst-prijs 2017. De Commissie verzoekt het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde om instemming met deze voordracht.

Saskia Pieterse

Arjen Fortuin

Kevin Absillis

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten, overeenkomstig het advies van de Commissie van voordracht, de Henriette Roland Holst-prijs 2017 toe te kennen aan Alfred Birney voor zijn boek De tolk van Java.

Uitreiking: zaterdag 23 september in het Klein Auditorium, Academiegebouw, Rapenburg 73 te Leiden.