Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2015-2016

[p. 168]

Henriëtte de Beaufort-prijs 2016
Advies van de commissie van voordracht

Complexe figuren vormen voor de biograaf een grote uitdaging. De niet zelden onverzoenlijke tegenstrijdigheden in hun persoonlijkheid, hun wisselende, onderling moeilijk te verenigen identiteiten, de spanningen die dat voor hen zelf en hun omgeving oplevert, het levert een overstelpende hoeveelheid stof op voor een levensverhaal vol dramatiek, climaxen en anticlimaxen, diepte- en hoogtepunten. Het vertellen van zo'n levensverhaal stelt zeer hoge eisen aan de biograaf. Die kan niet volstaan met het simpelweg noemen, benoemen en opsommen, maar moet verhelderen, nuanceren, een context scheppen waarin dit ene individuele leven met al zijn stroomversnellingen en draaikolken een ruimere bedding vindt.

De jury van de Henriëtte de Beaufort-prijs is van mening dat de biografie die Elisabeth Lockhorn heeft gewijd aan de schrijfster Andreas Burnier (1931-2002), alias de criminologe Catharina Irma Dessaur, alias het meisje Ronnie dat liever een jongen was, aan de genoemde uitdaging en de daarmee gepaard gaande risico's op bewonderenswaardige wijze het hoofd heeft geboden. In de meeslepend geschreven biografie Metselaar van de wereld ontvouwt Lockhorn een boeiend, rijk geschakeerd, uitstekend gedocumenteerd en vooral afgewogen en evenwichtig beeld van een complexe, niet altijd sympathieke, maar toch steeds fascinerende persoonlijkheid. Omdat de biograaf afstand weet te behouden tot haar onderwerp, wordt de lezer in staat gesteld een eigen beeld en oordeel te vormen.

De tegenwerking die Burnier vanwege haar geboorte in een vrouwelijk lichaam ondervond, riep als vanzelf een mannelijke identiteit in het leven. Ze signeerde haar eerste pennenvruchten met een mannelijke schuilnaam en poseerde zelfs met een aangeplakte baard en snor. Nadat ze tien jaar lang echtgenote en moeder was geweest, stapte ze uit haar huwelijk en voltooide een afgebroken studie filosofie. Ze promoveerde, begon een wetenschappelijke loopbaan, omarmde het feminisme maar liet dat los zodra ze er dogmatische en conformistische kanten in ontwaarde, en begon zich vervolgens meer en meer te storen aan de orthodoxie van de ‘Kerk van de Rede’ die na de aftocht van het christendom, fascisme en

[p. 169]

marxisme optrad als de nieuwe gewetensinquisitie voor de gemiddelde intellectueel. Ze laafde zich aan antroposofie, platonisme en boeddhisme, erkende dat het leven te allen tijde geëerbiedigd moet worden en kantte zich om die reden tegen de bevorderaars-door-dik-en-dun van de euthanasie. Tenslotte kreeg ze oog voor haar joodse wortels en de rijke traditie die daarmee verbonden was. Haar beschouwelijk getinte romans en prikkelende essays geven zicht op een persoonlijkheid die voortdurend haar houding in en tegenover de tijd bepaalde en zo markant en geprofileerd vorm gaf aan haar eigen bestaan.

Dankzij haar onbevangen blik, haar nieuwsgierigheid en haar afkeer van conventies en taboes was Burnier haar tijd altijd ver vooruit. Dat ze het zogenaamde waardenvrije rationalisme ontmaskerde als de zoveelste ideologie is een van haar belangrijkste verdiensten. De moed om zich ertegen te kanten was des te opmerkelijker nu ze daarmee de haat van weldenkend Nederland op de hals haalde. Maar ze bleef onwrikbaar in haar diagnose: wie het hield bij de rede alleen, kneep de geest af en liep gevaar om slachtoffer te worden van wanen en projecties.

Burnier heeft haar cultuurkritische bekommernissen nooit beperkt tot haar beschouwelijke geschriften. In haar romans analyseerde en betoogde ze minstens zo nadrukkelijk. Tegelijk nam ze de samenleving telkens weer de maat. En door dat alles te doen, markeerde ze de stadia van haar eigen ontwikkelingsgang, zonder zich daarmee op een standpunt vast te leggen. In haar debuutroman Een tevreden lach (1965) snijdt ze een thema aan dat als een rode draad door haar oeuvre blijft lopen: de spirituele metamorfose die wordt begeleid door leermeesters als Plato, Plotinus en Rudolf Steiner. De hoofdpersoon van De huilende libertijn (1970) keert zich af van de feministische mars door de instituties die ze zelf geestdriftig heeft helpen voorbereiden en besluit zich te wijden aan het schrijven van het boek Beyond Reductionism, waarin kenners de onder de auteursnaam Dessaur gepubliceerde studie De droom der rede herkennen.

Metselaar van de wereld is een schrijversbiografie, een genre dat naast de gebruikelijke klippen en valkuilen die de biografie in het algemeen aankleven ook nog eens de complexe verhouding tussen leven en werk als probleem heeft. Dat het literaire oeuvre van Andreas Burnier in hoge mate autobiografisch is, staat buiten kijf. Maar ook dan ziet de biograaf zich gesteld voor de taak om te laten zien hoe de levensfeiten zijn getransformeerd tot literatuur. Ook daarin is Elisabeth Lockhorn ruimschoots geslaagd. Zonder in enigerlei vorm van reductionisme te ver-

[p. 170]

vallen laat ze op basis van nieuw onderzoek zien hoe Burniers lotgevallen als joods onderduikkind bepalend zijn geweest voor de ontwikkeling van haar persoonlijkheid. Uiterst relevant voor het begrijpen van dit karakter is ook de manier waarop Lockhorn ingaat op de strijd die Burnier al vroeg is aangegaan met de haar opgelegde vrouwelijke identiteit. De dwingende noodzaak om daar zo jong voor uit te komen, heeft haar op alle andere gebieden de moed heeft gegeven om voor zichzelf uit en op te komen.

In haar verantwoording schrijft Lockhorn dat ze geprobeerd heeft de diverse compartimenten waaruit het leven én het werk van Burnier was opgedeeld, te belichten en bijeen te brengen. Ook daarin is ze voortreffelijk geslaagd. Ronnie Dessaurs joodse jeugd in Scheveningen, haar als traumatisch ervaren onderduikjaren, haar eerste Amsterdamse studentenjaren die ze doorbracht in het gezelschap van Lucebert, Remco Campert, Hans Andreus en andere Vijftigers, het esoterische milieu van Castrum Perigrini, de studie van de criminologie en de invloed van haar leermeester Nagel, de geboorte van de schrijverspersona Andreas Burnier, haar belangrijke rol ten tijde van de Tweede Feministische Golf, haar bijdrage aan de emancipatie van de homoseksualiteit, haar wending van rationalisme naar spiritualiteit, haar kruistocht tegen het ‘euthanasiasme’ en tenslotte haar terugkeer tot het jodendom, het is alles met zeer veel kennis van zaken en de nodige nuances door Lockhorn geëxposeerd en belicht. Daarenboven toont Elisabeth Lockhorn zich in deze biograaf meester van een uiterst soepele stijl en een verteltrant die recht doet aan de enerverende en dikwijls ook zo dramatische gang van dit leven. De biografie motiveert de lezer om het werk van Burnier te gaan lezen of herlezen. Het werk is ook interessant voor wie Burniers oeuvre niet goed kent - en dat is een grote verdienste.

Al deze overwegingen hebben de jury geleid tot het advies om Andreas Burnier, metselaar van de wereld van Elisabeth Lockhorn te bekronen met de Henriëtte de Beaufort-prijs 2016.

Rick Honings (voorzitter)

Manu van der Aa

Elsbeth Etty

Jaap Goedegebuure

Kris Humbeeck

[p. 171]

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten, overeenkomstig het advies van de Commissie van voordracht, de Henriëtte de Beaufort-prijs 2016 toe te kennen aan Elisabeth Lockhorn voor haar biografie Andreas Burnier, metselaar van de wereld.