Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2015-2016

[p. 166]

Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2015

Dankwoord, uitgesproken door de heer Joep Leerssen bij de overhandiging van de Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2015 tijdens de Laureatenmiddag van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde op 26 september 2015 te Leiden

Dames en heren,

Het is een voorrecht om me in het gezelschap van zoveel prominente voorgangers te weten, als laureaat van de literaire prijs met de ongetwijfeld lastigste spelling van ons hele taalgebied. De naamgever en stichter van deze prijs was een veelzijdig en erudiet man. Alpinist en religiewetenschapper; auteur van werken met intrigerende titels zoals Het sexueele leven en daarmee samenhangende problemen (1921); en een tijdlang echtgenoot van de eerste-golf-feministe Weimoed Wijnaendts Francken - Dyserinck. Dat alles geeft de prijs, naast zijn indrukwekkende culturele prestige, een zekere excentrieke, ongerijmde charme, die uitgerekend de auteur van Spiegelpaleis Europa moet bekoren.

Spiegelpaleis Europa is me afgedwongen door Marc Beerens van Uitgeverij Vantilt. Hij had me herhaaldelijk verzocht om iets Nederlandstaligs voor zijn fonds, en ik kon hem dat niet weigeren omdat hij een van de beste uitgevers van Nederland is, zijn fonds een plek is waar ik me thuisvoel, en hij mijn eerdere boek De Bronnen van het vaderland zo geweldig had bezorgd. Bovendien wilde ik in het klimaat van het gemakzuchtige euroskepticisme, dat ook onder intellectuelen bon ton begon te worden, nog eens de bevestiging laten horen dat Europa meer is dan louter een door stuntelende burocraten geregeerde interne markt. Maar wat dat méér nu precies was...

Om dat in kaart te brengen kon ik geen rechttoe-rechtaan-betoog schrijven. Het werd een mozaïek van vignetjes, onderling verbonden in de structuur van een fuga, waarin thema's over en langs elkaar heen schuiven, verdwijnen en dan weer opduiken, contrapuntisch met elkaar resoneren. De bedoeling kon niet zijn om de lezer met kracht van wetenschappelijke argumenten te dwingen om het met me eens te zijn. De bedoeling kon ook niet zijn om de lezer met nieuwe, door mij ontdekte feiten te overtuigen. Het ging er veeleer om het associatievermogen van de lezer te prikkelen en een alternatieve zienswijze te suggereren die aan de

[p. 167]

bekende feiten een andere samenhang en daardoor een andere betekenis geeft.

Een dergelijke schrijfwijze had ik tot nu toe alleen uitgeprobeerd in de Limburgstalige, en thans geheel vergeten bundel D'r Herinneringskunstenaer: Veersj broed in 'n vraemd hoes. Het gaat om het genot dat we ontlenen aan de samenhang der ongerijmde dingen; wat Dr. Johnson omschrijft als the discovery of obscure resemblances between things apparently unlike. Die bekoorlijke samenhang stelt ons op een bijna religieuze wijze gerust dat er méér is in dit leven dan alleen de banale gegevenheid van kale feiten.

Gaande het productieproces van Spiegelpaleis Europa werd duidelijk dat de dermate dicht-geweven tekst verlucht moest worden. De ene illustratie na de andere werd ingevoegd, eerst als veraanschouwelijking van de tekst, later ook meer autonoom, met eigen iconische resonanties. Allengs bleek dat die illustraties een sleutelrol zouden spelen in mijn poging, de lezer tot andere zienswijzen te verleiden. Uiteindelijk begon de tekst te lijken op een lezing die ondersteund wordt door een powerpoint-presentatie. Dat werd een experiment op zich: een multimedia-essay. De tekst beoogde de lezer anders te laten denken. De plaatjes wilden de lezer anders laten kijken.

Daarom moest, en moet, Spiegelpaleis Europa het hebben van een doordachte vormgeving, die de samenhang tussen plaatjes en zinnen goed tot zijn recht kan laten komen. En opnieuw was het Marc Beerens, en nu vooral ook de door hem aangezochte vormgeefster Mijke Wondergem, die hierin een sleutelrol zou spelen. Wat telt in Spiegelpaleis Europa is niet alleen de verbale tekst, maar ook de onderlinge vervlechting van woord en beeld. Aan Marc en Mijke wil ik dan ook een bijzonder woord van erkentelijkheid uitspreken. Spiegelpaleis Europa is niet zozeer een essay of een tekst als wel een boek en ontleent zijn allure voor een groot deel aan het feit dat het als boek bevallig, handzaam en oogstrelend is.

Dat alles over de achtergrond en de productie. Uiteindelijk gaat het bij een essay om de lezer, met wie de auteur wil flirten. Wat voor blijdschap voelt de auteur als hij merkt dat er met deze of gene lezer inderdaad oogcontact is gemaakt, een vonk is overgeslagen! Het genot van het schrijven wordt huizenhoog overtroffen door het geluksgevoel dat de auteur krijgt van appreciërende lezers. De jury van de Dr. Wijnaendts Francken-prijs heeft me met haar sympathieke lectuur en haar genereuze rapport dan ook diep, diep gelukkig gemaakt. Ook daarvoor mijn innige dank.