Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2015-2016

[p. 124]

Jan Posthumus
Groningen 16 april 1925 - Roden 9 mei 2016

Jan Posthumus werd op 16 april 1925 in Groningen geboren uit Friese ouders, die beiden onderwijzer waren. In Groningen ging hij ook naar school. Na het behalen van zijn gymnasiumdiploma moest hij, om aan de Arbeidsdienst te ontkomen, enkele maanden onderduiken in Steenwijk. In mei 1945 dook hij weer op en vatte hij, onder prof. R.W. Zandvoort, aan de Rijksuniversiteit Groningen (rug) de studie Engels aan. In diezelfde tijd wist Jan Posthumus, samen met zijn vriend Gijs Stappershoef, het Militair Gezag te overtuigen van het belang van radiouitzendingen. Zo ontstond begin 1946 Radio Noord. In die eerste tijd draaiden de twee vrienden jazzplaten. Hierbij werd ook de grondslag gelegd van Jans omvangrijke kennis van de jazzmuziek.

In 1953 studeerde Posthumus cum laude bij Zandvoort af, nadat hij zijn studie twee jaar had moeten onderbreken voor het vervullen van zijn dienstplicht, één jaar als pelotonscommandant in Nederlands-Indië en één jaar als militair toezichthouder bij de drooglegging van Walcheren.

In 1950 trouwde Jan Posthumus met Dorothy Bayliss, die hij tijdens een studieverblijf in Engeland had leren kennen en die hem naar Nederland volgde. Zij vestigden zich metterwoon in Amersfoort waar Jan een baan aan het Amersfoorts Lyceum had aangenomen en waar hij tot

[p. 125]

1959 aan verbonden bleef. In dat jaar werd hij door zijn oude leermeester Zandvoort aangezocht om zich bij de groeiende staf van het Anglistisch Instituut (ai) te voegen. Na de grote belangstelling voor het Engels in de jaren vlak na de oorlog, was die interesse in de daarop volgende jaren ook weer aanzienlijk ingezakt. Dat gold trouwens ook voor de andere vakken van de faculteit. Om de noodlijdende faculteit uit de brand te helpen en om in het grote lerarentekort te voorzien kreeg Groningen toestemming om een MO-dagopleiding te beginnen. Deze ging in 1958 van start. Posthumus werd belast met de ‘theoretische en practische taalbeheersing van de Engelse taal’, zoals het heette in zijn taakomschrijving. Daarin is hij tot aan zijn vroegtijdige uittreding in 1987 werkzaam gebleven.

Posthumus was een bedachtzame, serieuze en kritische man, iemand die je geen knollen voor citroenen kunt verkopen, een gedegen wetenschapper ook, die niet over één nacht ijs ging. Hij had grote belangstelling voor de formatie van de spraakklanken, de articulatorische fonetiek, belangrijk voor het aanleren van een goede uitspraak van een vreemde taal - een deel van zijn taak bij de opleiding Engels. Hij was aan het begin van de jaren '70 vooral bezig een antwoord te zoeken op de vraag hoe je de uitspraak van een student enigszins objectief kunt beoordelen. Daartoe had hij een Analysis Chart ontworpen, gebaseerd op de toenmalige gangbare, betrouwbare beschrijvingen van het Southern British of Received Pronunciation (rp), aan de hand waarvan het beoordelen van iemands uitspraak een redelijk uniforme basis kreeg.

Al snel bleek dat Posthumus op dit terrein over goede contacten beschikte, in zowel hier te lande als in het Verenigd Koninkrijk, met name bij Peter MacCarthy (University of Leeds), A.C. Gimson (University College, Londen) en diens opvolger J. Windsor Lewis. Zijn uit deze contacten opgedane kennis kwam hem uitstekend van pas bij de interuniversitaire samenwerking op het gebied van het uitspraakonderwijs Engels, waar hij, samen met W.J. Meys van de vu, de Intensieve Uitspraak Cursus ontwikkelde. Van Peter MacCarthy had Posthumus, voor het oefenen van de individuele klinkers, zogenaamde key sentences meegekregen, van het type ‘we need tea for three please, for Jean, Steve and me’. Als uitspraakdocent kon Jan Posthumus door de koptelefoon de prestaties van de student beluisteren en eventueel bijsturen. Het toen ontwikkelde materiaal is nog jarenlang in allerlei opleidingen in gebruik geweest.

Posthumus was vooral goed in de articulatorische fonetiek, en was al-

[p. 126]

tijd in voor nieuwe ontwikkelingen op zijn vakgebied. Een voorbeeld: het Instituut voor Perceptie Onderzoek (ipo) in Eindhoven had al naam gemaakt, met name op het gebied van de studie van de intonatie. Vanuit Groningen reisden zo'n tien uitspraakdocenten uit de verschillende talenafdelingen van de letterenfaculteit per trein naar het ipo, waar ze allerlei interessants hoorden over de studie van de intonatie van het Nederlands - toen in onderzoekerskringen een nog grotendeels onontgonnen gebied.

Begin jaren zeventig schreef Posthumus een artikel over het uitspraakonderwijs in Levende Talen (‘Opmerkingen over het uitspraakonderwijs’), sinds jaar en dag het tijdschrift voor praktiserende taaldocenten in het voortgezet onderwijs. Het was, zoals eigenlijk alles wat hij schreef, een goed, doorwrocht stuk en het bleek achteraf jarenlang richtinggevend te zijn geweest in het voortgezet onderwijs, met name voor de nieuwe eindexamens.

Posthumus zelf was geen lid van de Vereniging van Leraren in Levende Talen. Hoewel hij na zijn afstuderen toch zo'n zeven jaar in het voortgezet onderwijs in Amersfoort werkzaam was geweest, was de kloof tussen voortgezet onderwijs en wetenschappelijk onderwijs zijns inziens zo groot dat hij het nut van een lidmaatschap van die vereniging niet inzag. Zijn belangstelling lag primair bij het wetenschappelijk onderwijs. Later, in 1984, schreef hij in Toegepaste Taalwetenschap in Artikelen, samen met twee collega's, een evaluatief overzicht van in ons land veel gebruikte fonetiekboeken voor het Engels. Op verzoek van Zandvoort had Posthumus eerder voor het tijdschrift English Studies recensies geschreven. En elk van die bijdragen getuigde van dezelfde voorzichtige degelijkheid.

Wat zijn wetenschappelijke productiviteit betreft piekte Jan Posthumus pas laat in zijn carrière. Dat was tegen de tijd dat hij in 1987 met de vut vertrok. Voor die tijd al was hij actief geweest op het gebied van het verzamelen van leenwoorden uit het Engels en hun inburgeringsgeschiedenis in het Nederlands, uitmondend in A Description of a Corpus of Anglicisms (1986). Dit was een onderwerp, waarmee ook Zandvoort zich vlak voor zijn emeritaat had beziggehouden. Het leidde tot Posthumus' belangstelling voor de lexicografie en voor de lotgevallen van woordenboeken en hun makers. Daarbij verliet de anglist Posthumus geleidelijk de anglistiek en betrad hij het terrein van de neerlandistiek, meer specifiek dat van de Nederlandse lexicografie. Hoe heeft deze overgang zich voltrokken?

[p. 127]

Als medewerker te Groningen bestudeerde Posthumus in het kader van een Europees onderzoeksproject (het zogenaamde ‘Zagreb-project’) het opkomen van invloeden van het Engels in niet-Engelstalige landen in Europa. Daarbij vormden woordenboeken een belangrijke informatiebron. Vandaar dat hij begon met het verzamelen van verschillende drukken van allerlei lexica. Drie kamers van zijn huis in Roden raakten gevuld met oude woordenboeken. Posthumus bleek niet alleen een gedreven ‘woordenaar’, maar ook een gedreven en kritisch onderzoeker van woordenboekschrijvers uit heden en verleden. Hij werd dan ook lid van het Matthias de Vries-genootschap, het in 1991 opgerichte ‘genootschap van woordenboekverzamelaars’, dat het blad Trefwoord uitgaf. Daarin heeft hij veel en regelmatig gepubliceerd. Zijn laatste bijdrage was een In Memoriam van een goede vriend, de vroegere Leidse neerlandicus en woordenboekredacteur Arie de Ru (1949-2015).

Posthumus heeft ook meegewerkt aan het vierdelige Etymologisch woordenboek van het Nederlands (2003-2009). Van 1997 tot 2008 was hij voorzitter van het Matthias de Vries-genootschap. Met zijn oud-collega Geart van der Meer redigeerde hij gedurende zes jaar (1997-2002) het blad De Woordenaar. Dit blad was in eerste instantie bestemd voor kortere bijdragen en work in progress, maar het blad groeide in omvang en ging ook plaats bieden aan langere bijdragen en boekbesprekingen van diverse aard. Hij zelf publiceerde er een groot aantal artikelen en besprekingen in. Na twaalf afleveringen werd het blad opgeheven: Posthumus wilde tijd vrij maken voor andere activiteiten en er kon geen opvolger voor hem gevonden worden.

In 2009 werden veertien van zijn artikelen uit Trefwoord en De Woordenaar gebundeld als Woordenboeken en hun lotgevallen. Studies over lexicografische praktijk (ca. 1850 tot heden). Een tweede bundel eerder verschenen opstellen, aangevuld met twee lange artikelen die de homogeniteit van het geheel moesten waarborgen, diende hem in 2010 tot proefschrift. Dit boek kreeg als titel Lexicografie in Nederland. Peilingen in de negentiende en twintigste eeuw. Het was een kloek boekwerk van bijna 300 pagina's. De promotieplechtigheid werd aanvankelijk vastgesteld voor 22 december 2009, maar in verband met een zware sneeuwstorm die het reizen vanuit zijn woonplaats Roden onmogelijk maakte, werd de promotie verdaagd naar 10 maart 2010. Zo promoveerde Jan vlak voor zijn 85^e verjaardag aan de vu. Prof. Theo Jansen en dr. Jan Noordegraaf waren de promotores; Hans Hamburger en ondergetekende traden aan als paranimfen. Post-

[p. 128]

humus' voormalige leidinggevende prof. Hans Gerritsen was één van de opponenten. Ook bij deze gelegenheid liet Posthumus zich kennen als de nauwkeurige en gedegen vakgenoot, wiens expertise niet naliet indruk te maken. Hij sloeg zich dan ook glansrijk door de oppositie heen.

In weerwil van deze prachtige afronding, die de landelijke media haalde, blijft het opmerkelijk dat Jan Posthumus' wetenschappelijke productie eigenlijk pas na zijn vroegtijdige uittreding in de zomer van 1987 goed op gang is gekomen. Zoals vele hoogleraren in die tijd trachtte Zandvoort in Groningen school te maken. Het gevolg was dat aanvankelijk vooral medewerkers uit eigen kweek werden aangesteld en er weinig vernieuwende impulsen van buitenaf werden toegelaten. Voeg daarbij de grote onderwijsdruk waarmee de afdeling te kampen had en die voor de medewerkers blijkbaar prioriteit genoot. Posthumus nam ook wat dat betreft zijn taak zeer serieus. Hij vervulde jarenlang het secretariaat van de m.o.-opleiding en later van de gehele afdeling Engels. Dat was een functie die hem geheel en al opslokte. Posthumus was in die tijd de rechterhand van prof. Gerritsen en als zodanig vervulde hij niet zelden ook nog eens de rol van pr-functionaris van de afdeling. Hij was ieders vraagbaak, men liep doorlopend bij hem binnen. Hij was veler toeverlaat. Voor vele studenten was hij als een vader, hoorde ik later op congressen. Een andere voor Posthumus remmende factor kan geweest zijn dat de afdeling Engels destijds sowieso weinig publicitaire activiteit te zien gaf. Zijn late productiviteit heeft wat dat betreft veel goed gemaakt. Zoals wij hierboven hebben gezien heeft Jan Posthumus in betrekkelijk korte tijd in de daarvoor in aanmerking komende tijdschriften een groot aantal uiterst leesbare publicaties weten te verrichten waarvan zijn proefschrift de apotheose vormde.

Na zijn promotie kon Jan echt op zijn lauweren gaan rusten. Maar dat betekende allerminst dat hij niets meer deed. Hij schreef nog een aantal necrologieën, zoals die van Rudi Bremer (een oud-collega van het ai) en Hans Gerritsen. In dit genre toonde hij zich een meester. Naast zijn bekende detaillisme, degelijkheid en humor, bleek Posthumus ook zeer empathisch. Ook daarna nog, en eigenlijk tot het laatst, bleef hij betrokken bij de wereld, bij Dorothy, zijn kinderen en kleinkinderen, zijn vrienden. Hij bleef het leven vieren, gaf feesten en genoot zichtbaar van het eerbetoon dat hem links en rechts ten deel viel. En bij al die gelegenheden getuigde hij met dankbaarheid van het feit dat hij buitengewoon bevoorrecht was door samen met Dorothy zo goed zo oud te mo-

[p. 129]

gen worden. Toen zijn einde zich aankondigde, klaagde hij niet.

In kleinere kring gaf Jan regelmatig hoog op van de rol van het Home Front in zijn leven. Hij had nooit zoveel kunnen presteren als niet altijd Dorothy, en later ook zijn dochters, hem zoveel praktische zaken uit handen hadden genomen. Met het verscheiden van Jan Posthumus is een alom gewaardeerde, betrokken vakgenoot en goede vriend heengegaan.

arthur van essen

Voor het schrijven van dit Levensbericht ben ik dank verschuldigd aan dr. Jan Noordegraaf, Alphen a/d Rijn, voor het ter beschikking stellen van zijn gegevens betreffende de activiteiten van Jan Posthumus op het terrein van de Nederlandse lexicografie en aan Mary en Emily Posthumus.

Voornaamste geschriften

‘Opmerkingen over het uitspraakonderwijs’, in: Levende Talen 299 (1973), pp. 323-336.

‘Nederlandse leerboeken voor de fonetiek en de uitspraak van het Engels'/ Arthur van Essen, Tjeerd de Graaf en Jan Posthumus, in: Toegepaste Taalwetenschap in Artikelen 20 (1984), pp. 123-154.

A Description of a Corpus of Anglicisms, Groningen 1986.

‘Nolst Trenité en het onderwijs in de uitspraak van het Engels’, in: Meesterwerk. Berichten van het Peeter Heynsgenootschap 12 (april 1998), pp. 13-30.

‘De flexievormen van Engelse leenwoorden in het Nederlands’, in: Fons verborum: feestbundel voor prof. dr. A.M.F.J. (Fons) Moerdijk aangeboden door vrienden en collega's bij zijn afscheid van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie; onder redactie van Egbert Beijk, Lut Colman, Marianne Göbel, Frans Heyvaert, Tanneke Schoonheim, Rob Tempelaars en Vivien Waszink. Leiden: Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Amsterdam 2009, pp. 381-392.

‘De Vooys en de vreemde woorden’, in: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 27 (2010), pp. 93-116.

Meesterwerk. Berichten van het Peeter Heynsgenootschap (https://sites.google.com/site/peeterheynsgenootschap/publicaties/e-meesterwerk)

Honderd jaar Koenen / Jan Posthumus, Siemon Reker, Arie de Ru; [eindred. Jan Posthumus en Arie de Ru] 1997.

[p. 130]

Woordenboeken en hun lotgevallen: studies over lexicografische praktijk (ca. 1850 tot heden). Amsterdam: Stichting Neerlandistiek vu/Münster: Nodus Publikationen. 2009.

Lexicografie in Nederland: peilingen in de negentiende en twintigste eeuw. Amsterdam: Stichting Neerlandistiek vu/Münster: Nodus Publikationen. 2009 [= 2010].

Johan Gerritsen. Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 2013-2014, pp. 61-69.