Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2015-2016

[p. 19]

Jubileumrede
ter gelegenheid van de viering van het 250-jarig bestaan op 20 mei 2016, uitgesproken door de voorzitter, Wijnand Mijnhardt

Koninklijke Hoogheid, Mijnheer de Commissaris des Konings, Mijnheer de Burgemeester, Mijnheer de Decaan van de Faculteit Geesteswetenschappen, genodigden en leden van de Maatschappij, allen van harte welkom bij deze feestelijke viering van het 250-jarig bestaan van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.

Wanneer je zo maar een Nederlander op straat aanschiet en vraagt naar hoogtepunten uit de Nederlandse geschiedenis van de achttiende eeuw, is de kans dat onze Maatschappij wordt genoemd praktisch nihil. Het is een schrale troost dat maar weinig gebeurtenissen uit deze eeuw in het publieke geheugen gegrift zijn. De gouden zeventiende eeuw komt gegarandeerd veel beter uit de bus. Iedereen kent Rembrandt en de voc en heroïsche gebeurtenissen als de overwintering op Nova Zembla en de zeeslagen van Michiel de Ruyter hebben dankzij recente filmsuccessen weer een nieuw leven gekregen. Menigeen verbindt daaraan de conclusie dat het hedendaagse Nederland toen zijn vorm en imago kreeg. Het is echter maar de vraag of dat idee juist is. Hoe graag we ons er ook aan spiegelen, de wortels van de Nederlandse identiteit - en die bestaat wel degelijk al is ze niet onveranderlijk - die wortels liggen niet in de zeventiende maar in de achttiende eeuw. De vroege geschiedenis van de Maatschappij levert daarvoor mooi illustratiemateriaal. We hoeven alleen maar naar haar boodschap en naar haar organisatievorm te kijken. Eerst maar eens de organisatievorm.

We zijn verheugd en vereerd met de aanwezigheid van Zijne Majesteit de Koning, onze Beschermheer. Zijn tegenwoordigheid zou ons echter licht doen vergeten dat de oorsprong van onze Maatschappij niet, zoals in Frankrijk, te danken is aan de vorst. Daar was de Académie française een cruciale stap in het vorstelijke centralisatieproces en waren de academieleden onderdanen. Ook onze zusterinstelling, de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, is het product van vorstelijke bemoeienis. Ten teken daarvan kregen de eerste leden, net als hun Franse collega's, de opdracht een oogstrelend ambtskostuum te dragen - een

[p. 20]

fraai groen geborduurd vest, een geborduurde lange jas, een steek en ook een zwaard. Dat de eerste leden van dat Koninklijke Instituut dit en masse weigerden, kan goed verklaard worden uit de radicaal andere traditie waarin ze wortelden, namelijk die van de burgerlijke sociabiliteit.

Deze civiele traditie heeft in het Nederland van de achttiende eeuw een enorme vlucht genomen. Burgers namen zelf de verantwoordelijkheid voor maatschappelijke problemen. Dat gold de Maatschappij tot Nut van het Algemeen die met onderwijs en spaarbanken alle inwoners van de Republiek tot zelfredzame burgers wilde opkweken, dat gold de Oeconomische Tak die een sociaal gefundeerd economisch beleid voorstond en dat gold, al heel vroeg, ook onze eigen Maatschappij die met de bevordering van taal, letterkunde en geschiedenis Nederland tot een culturele eenheid wilde smeden. Ze bood vervolgens op eigen gezag de erfstadhouder de functie van beschermheer aan. We zijn het Huis van Oranje dankbaar dat ze de afgelopen 250 jaar dat verzoek steeds weer opnieuw hebben ingewilligd. Burgerlijke sociabiliteit impliceerde derhalve dat niet de staat of de vorst maar de burger de kern van de samenleving was. Burgerlijke genootschappen vormden daarmee de perfecte invulling van de door Montesquieu geformuleerde noodzaak van corps intermédiaires, buffers tussen staat en individu. De negentiende en twintigste eeuw zouden een indrukwekkende groei van dit soort intermediaire en op zelfredzaamheid gerichte burgerorganisaties te zien geven, van de Maatschappij Toonkunst tot onderlinge verzekeringsmaatschappijen en de Vereniging van Natuurmonumenten tot coöperatieve instituties als banken en woningbouwverenigingen.

Ook waar het de missie aangaat, is de Maatschappij een typisch achttiende-eeuws product. Rond 1766 bestond er geen moderne Nederlandse natie. De Republiek was een bonte lappendeken met forse verschillen tussen de regio's in macht, economisch gewicht, cultuur en taal. In die context van culturele heterogeniteit moeten we de oprichting van de Maatschappij plaatsen. De meeste leden van het eerste uur waren vooral geïnteresseerd in het dichten en schrijven zelf en het produceren van beschouwingen daarover. De invloedrijkste groep probeerde echter, aanvankelijk aarzelend maar na enkele decennia met steeds meer succes, de Nederlandse taal te perfectioneren: van Pieter Weilands 11-delig Nederduitsch Taalkundig Woordenboek (Amsterdam 1799-1811) tot de spelling van Matthijs Siegenbeek van 1804. Daarnaast bevorderde ze enthousiast de beoefening van de vaderlandse taal- en letterkunde en van de vader-

[p. 21]

landse geschiedenis. Die kruistocht voor het Nederlands kreeg spoedig brede steun uit de wereld van de wetenschap. Ook daar stimuleerde men geestdriftig de publicatie van onderzoeksresultaten in het Nederlands.

Nu kunt u op deze vrolijke dag tegenwerpen dat hoe mooi en nuttig ook in een ver verleden, de Maatschappij vandaag zowel qua missie als qua organisatiestructuur veel van zijn functie is kwijtgeraakt. Wie maalt er nog om vaderlandse taal en cultuur in een wereld waarin de natie zijn betekenis verliest? Is de toekomst niet aan een Verenigd Europa? Lonkt niet een geglobaliseerde wereldorde in de verte? Zou de Maatschappij niet, net als in de achttiende eeuw, de tekenen van de tijd moeten verstaan en zich concentreren op de schepping van een echte lingua franca voor die nieuwe orde?

Ook de verenigingsvorm staat onder druk. Een belangrijke oorzaak is de radicale individualisering van de laatste decennia. Om de Amerikaanse socioloog Robert Putnam (Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. New York 2000) te parafraseren: we voetballen tegenwoordig het liefst alleen. Er zijn praktisch geen burgerlijke instituties, of het nu gaat om politieke partijen of maatschappelijke organisaties, die niet te kampen hebben met ernstig ledenverlies. Ook maatschappelijke ontwikkelingen leggen de vereniging en de coöperatie obstakels in de weg. De steeds inniger cohabitatie van staat en kapitaal van de laatste decennia heeft er voor gezorgd dat intrinsiek burgerlijke ondernemingen als woningbouwverenigingen en onderlinge verzekeraars zijn afgebroken en aan de tucht van de markt zijn uitgeleverd, dat wil zeggen aan de grillen van de financiële sector. In de wereld van de cultuur is het zo mogelijk nog erger. Die raakt vermalen tussen een zich terugtrekkende overheid en een markt die hier slechts zelden rendement ziet. Kunst en literatuur blijven als gevolg verweesd achter. Je zou haast wensen dat onze Maatschappij net als de knaw aan de boezem van het vorstelijk absolutisme was ontsproten. Dan was financiering tenminste verzekerd en hadden we misschien zelfs wel een zwaardje mogen dragen.

Moeten we daarom maar gelaten het einde van deze 250-jarige Maatschappij afwachten? Ik zou haast uitroepen, driewerf neen. De idealen van destijds, bevordering van de eigen taal en cultuur in binnen- en buitenland, en de cultivering van burgerlijke interventiekracht, zijn vandaag nog even nuttig en noodzakelijk. We moeten ons goed realiseren dat taaldefaitisme vooral een kenmerk van de kleine natie is. Wie van de hier aanwezigen durft te beweren dat we best zonder literatuur en poëzie in

[p. 22]

de eigen taal kunnen? Voor de wetenschap heeft de eigen taal een minstens zo groot belang. Het is hopeloos naïef, de adoptie van het Engels in de wereld van universiteit, literatuur en wetenschap als de opmars van een kosmopolitisch ideaal in een globaliserende wereld te bezien. Of het nu gaat om de wetenschap van de economie, het recht, de gezondheid of de geschiedenis, in al die gevallen veroorzaakt het gebruik van het Engels onvermoede problemen. Het gaat namelijk niet simpelweg om de adoptie van een praktische lingua franca. Het gaat om de sluipende introductie van Angelsaksische sociaaleconomische en politieke modellen, conceptuele terminologie en interpretatienormen, waardoor er steeds minder ruimte is voor culturele diversiteit en eigen lokale oplossingen.

Dit probleem doet zich in heel Europa voor. Overal leidt de opmars van het steenkolen-Engels tot een culturele schijneenheid die een schrikbarende neergang in taal- en cultuurvariatie maskeert. Deze uitsluiting van de traditionele volkstalen leidt tot geestelijke verarming en uiteindelijk tot intellectuele verloedering. Wat nodig is, is een actualisering van de missie van onze Maatschappij, uiteraard met behoud van het goede, maar vooral met een veel actievere verdediging ervan naar buiten.

Ook de teloorgang van de burgerlijke sociabiliteit is slechts schijn. Die is niet verdwenen, ze neemt onder druk der omstandigheden alleen steeds weer andere vormen aan. Nog steeds gaat het om het creëren van ruimte tussen een almachtige staat en een gulzige markt. Nieuwe organisatievormen waarbij burgers het heft in eigen handen nemen op het vlak van energie, zorg, maar vooral ook van cultuur zijn steeds vaker succesvol. Communities zoals ook onze Maatschappij in newspeak zou heten, hebben de toekomst en crowd funding (ook ik ben, zoals u hoort, een slachtoffer van het Engelse virus) neemt de plaats in van contributiebetaling. De Maatschappij dient daarom de huik naar de wind te zetten. De onlangs gestarte website met Facebook en Twitter is op dit gebied slechts een eerste, bescheiden stap. We hebben nog veel te leren, al zijn er gelukkig legio voorbeelden van succesvol gebruik van nieuwe media. We beloven wel plechtig dat we u niet zullen trakteren op kiekjes van het bestuur in badkostuum op Instagram.

Koninklijke Hoogheid, dames en heren, we kunnen niet op onze lauweren rusten, hoe verdiend ook na 250 jaar. We moeten met de vernieuwing aan de slag, maar dan hebben we ook een schone toekomst voor de boeg.