Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2014-2015

[p. 173]

Thera Francine Wijsenbeek-Olthuis
Rotterdam 24 januari 1946 - Den Haag 19 juni 2010

Vijf jaar geleden overleed Thera Wijsenbeek-Olthuis (1946-2010). Toen ze eind 2009 ziek werd, was ze nog volop actief binnen de sectie Economische en Sociale Geschiedenis van de Universiteit Leiden. Ze had op dat moment 70 studenten onder haar hoede en gaf onder meer colleges over Oral History en over Agressie en Geweld. Thera kwam in 2000 naar Leiden van de Universiteit van Amsterdam. Ze wisselde van plaats met Boudien de Vries. Een van de redenen voor deze wissel was de hoop dat Thera de sfeer op de Leidse esg-afdeling zou kunnen verbeteren. En dat deed ze. De economisch historicus Cees de Voogd, die toen in Leiden werkte, merkte later op dat ‘het pas gezellig werd toen de meisjes kwamen’. Behalve Thera (die op het moment dat Cees de Voogd zijn uitspraak deed, 60 jaar was) waren die meisjes Corrie van Eijl (57) en ik (47). ‘Meisjes’ was niet helemaal het goede woord, maar feit was dat Thera de sfeer op de afdeling beslist ten goede wist te keren. Ze was sociaal en betrokken, en een zeer gedreven docent. Ze ging met haar studenten naar het archief en naar een venduhuis, in het kader van haar college over veilinghuizen. Bij het venduhuis legde ze haar studenten uit dat het grootste gevaar van een bezoek was dat je iets kocht terwijl je het niet van plan was. Prompt voegde ze de daad bij het woord en kocht iets moois.

[p. 174]

Thera Wijsenbeek was van 1975 tot 2000 docent Economische en Sociale geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en ze promoveerde daar in 1987 op het proefschrift Achter de gevels van Delft: bezit en bestaan van rijk en arm in een periode van achteruitgang (1700-1800). Thera was voor een promovenda relatief oud: 40plus. Ze was getrouwd met Florus Wijsenbeek, langjarig Europarlementariër voor de vvd. Samen hadden ze drie kinderen - Siep, Florentien en Bregje - over wie Thera graag en veel sprak. Thera combineerde haar (promotie)onderzoek met het opvoeden van haar kinderen terwijl haar man veel in Brussel en Straatsburg was voor zijn werk. Thera's huis in Den Haag, met de grote keuken en tuin, was voor de vrienden van haar kinderen tijdens de middelbareschooltijd een zoete inval. Thera genoot daarvan.

Toen Thera Wijsenbeek in Leiden kwam werken was het aantal vrouwen bij Geschiedenis met een vaste (academische) aanstelling op de vingers van een hand te tellen. Toen ik in 2003 naar Leiden kwam was er op dat punt niet veel veranderd. In de aanloop van onze bespreking van de tweede feministisch golf met de eerstejaars studenten deden Thera en ik bij herhaling een spelletje. We vroegen de studenten wat ze wilden worden na hun studie. De jongensstudenten hadden steevast een plan: journalist, politicus, leraar, onderzoeker, ambtenaar of diplomaat. De meisjesstudenten hadden zelden een plan: ‘weet niet’ was het standaardantwoord. Thera en ik hielden er lijstjes van bij, en vergeleken die bij de lunch in de kantine. In de loop der jaren veranderden de antwoorden van de meisjesstudenten en Thera zag dat mede als resultaat van haar ‘zendingswerk’. Thera ergerde zich ook aan de portrettengalerij van emeriti, die aan de muren van het instituut waren opgehangen als wandversiering. Zonder uitzondering waren dat witte, oude mannen. Als daad van verzet hing Thera een kleurige poster op van de Femme au grand chapeau in 1906 geschilderd door de Rotterdamse schilder Kees van Dongen. Het ophangen van de dame van Van Dongen, slechts gekleed in een kleurige hoed en sjaal, was haar feministische verzetsdaad tegen het Leidse mannenbolwerk.

Thera Wijsenbeek was een productief historica. Haar boek Achter de gevels van Delft was gebaseerd op zeer uitvoerig en gedetailleerd onderzoek in boedelinventarissen en telde bijna 500 pagina's. In deze dissertatie werd het dagelijks leven van Delftenaren - uit alle lagen van de bevolking - uit de achttiende eeuw gereconstrueerd. Thera voerde alle gegevens in haar computer in en gebruikte een computerprogramma voor de

[p. 175]

analyse van haar omvangrijke bronnenmateriaal. Daarmee liep ze, halverwege de jaren 1980, beslist voor de troepen uit. Haar bestanden worden bewaard op het Meertens Instituut. Haar publicatie Boedelinventarissen (gepubliceerd in 1995 in de reeks Broncommentaren) kwam voort uit haar dissertatie. Ze maakte daarin duidelijk hoe boedelinventarissen systematisch en kritisch voor onderzoek konden worden gebruikt. In haar hoofdstuk ‘Vreemd en eigen. Ontwikkelingen in de woon- en leefcultuur binnen de Hollandse steden van de zestiende tot negentiende eeuw’ (in Cultuur en Maatschappij in Nederland onder redactie van Peter te Boekhorst, Peter Burke en Willem Frijhoff, 1992) en ‘Het Hollandse interieur in beeld en geschrift’ (in Theoretische Geschiedenis, 1996) plaatste ze haar Delftse onderzoek in een groter academisch debat. In dit kader publiceerde ze ook haar artikel ‘Van priseersters en prostituées: beroepen van vrouwen in Delft en Den Haag tijdens de achttiende eeuw’ (in Vrouwenlevens 1500-1850, 1987). Het was een publicatiestrategie die ze systematisch toepaste: van een gedetailleerde en empirisch sterk onderbouwde studie naar het grotere debat.

In 1990 publiceerde Thera Wijsenbeek Zieke lieverdjes: 125 jaar kinderzorg in het Emma Kinderziekenhuis. Het boek werd geschreven in opdracht van het Stichting Emma Kinderziekenhuis. Voor haar onderzoek maakte ze uitgebreid gebruik van het archief van het kinderziekenhuis en van materiaal uit het gemeentearchief van Amsterdam. Ze hield ook interviews met (ex)stafleden en ex-patiënten. Foto's waren cruciaal in het verhaal. Illustraties waren in alle publicaties van Thera niet iets wat op het laatste moment werd toegevoegd, maar een integraal en instrumenteel deel van het betoog.

In 1994 vormde ze samen met Eric Fischer en Hetty Berg de redactie van het boek Venter, fabriqueur, fabrikant: joodse ondernemers en ondernemingen in Nederland, 1796-1940. Onder leiding van Thera Wijsenbeek deden, ter voorbereiding van dit boek, achttien studenten bij de UvA aanvullend onderzoek. De onderzoeken van die studenten en die van de andere auteurs die bij het boek betrokken waren, waren verrassend. Het boek ging over grote bedrijven - onder meer Unilever, de Bijenkorf, Hema en Akzo - en over talloze kleine. Belangrijk voor het boek waren de objecten. Een houten kastje, dat door een marskramer op zijn rug kon worden gedragen, leidde tot een schier eindeloze en zeer gedreven zoektocht door Thera. Belangrijke vragen in het boek waren of er zoiets was als ‘Joods ondernemerschap’. De begrippen ‘joodse ondernemer’ en

[p. 176]

‘joodse onderneming’ waren aanleiding voor lange discussies binnen de redactie. Er kwam in het boek bij gevolg een stevige theoretische inleiding over continuïteit, discontinuïteit en typologieën; er was nadrukkelijk belangstelling voor heterogeniteit. Er waren niet zozeer joodse ondernemers, zo luidde een conclusie, maar er was wel een beeldvorming rondom joods ondernemerschap. Bij het boek hoorde een tentoonstelling over Joods ondernemerschap in het Joods Historisch museum, die vervolgens onderdeel ging vormen van de vaste collectie.

In 1994 schreef Thera Wijsenbeek bovendien mee aan het boek Koffie in Nederland: vier eeuwen cultuurgeschiedenis (samen met Pim Reinders en anderen). In dit boek werden consumptiegeschiedenis, bedrijfsgeschiedenis (Albert Heijn, Van Nelle, Douwe Egberts), koloniale geschiedenis (de rol van de voc in het ontstaan van de koffiecultuur) en reclamegeschiedenis gecombineerd. Koffie was, na aardolie, het belangrijkste handelsproduct ter wereld, schreven Reinders en Wijsenbeek in de inleiding. Het boek was heel nadrukkelijk een interdisciplinaire studie, en koffie leende zich bij uitstek voor een dergelijke benadering. Ook bij dit boek hoorde een schitterende tentoonstelling.

In 1998 volgde Het Lange Voorhout: monumenten, mensen en macht. In dit boek over de voorname Haagse laan bij het Binnenhof, werd onder redactie van Thera Wijsenbeek de geschiedenis van het land beschreven aan de hand van de geschiedenis van een straat. Het is een insteek die later door Wim Willems (hoogleraar Sociale geschiedenis, Leiden) werd overgenomen. Het boek was onderdeel van een groter project op initiatief van de Geschiedkundige Vereniging Die Haghe, ter gelegenheid van het 750-jarig bestaan van Den Haag. Het werd gecombineerd met een tentoonstelling in het Haags Historisch Museum over architectuur en bekende bewoners van het Voorhout, waaronder Johan van Oldebarnevelt en Constantijn Huygens. Het Lange Voorhout was een straat met een grote dynamiek en een zeer mobiele bevolking. Behalve voor de bekende bewoners was er in het boek aandacht voor de bewoners die minder opvielen: de grote schare aan dienstpersoneel.

In 2005 verscheen onder haar redactie Den Haag. Geschiedenis van de stad. De tijd van de Republiek. In dit meer dan 300 pagina's tellende boek werden alle aspecten van Den Haag in de tijd van de Republiek beschreven waaronder economie, architectuur, politiek, justitie, buurten en gilden, geloof, sociaal leven en beeldende kunst. In de lijn van Thera's eerdere werk was er ook in dit boek opnieuw uitgebreide aandacht voor ver-

[p. 177]

schillen: ruimtelijk, naar geloof, naar klasse en naar sekse.

In 2006 hield Thera de zogenaamde 3-oktoberlezing in Leiden. De lezing werd uitgegeven onder de titel Honger. Thera organiseerde een werkgroep rondom de Leidse 3 oktoberviering - het grootste volksfeest boven de grote rivieren - en zorgde ervoor dat haar Leidse studenten 's morgens vroeg acte de présence gaven bij de uitdeling van haring en wittebrood. Onderwijs en onderzoek waren bij haar altijd verbonden en juist daardoor wist ze studenten aan zich te binden en hen te stimuleren. In haar 3 Oktoberlezing liet ze zien dat het verhaal over de hongersnood tijdens het beleg van Leiden grotendeels een mythe was. Ze plaatste in die rede het Leidse verhaal in het grotere debat over collectieve identiteitsvorming en in de grotere context van mythevorming omtrent honger en oorlog. Ze legde een verband met de Nederlandse hongerwinter van het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog. Thera Wijsenbeek stelde op basis van onderzoek in dagboeken vast dat de Leidse bevolking tot op de laatste dag van het beleg te eten had. De zesduizend mensen die stierven tijdens het beleg waren vooral het slachtoffer van dysenterie en pest. Honger werd wel het dominante element in het collectieve geheugen omdat de Spanjaarden en Willem van Oranje er baat bij hadden. De Spanjaarden gebruikten honger als wapen en het uithongeren van steden als dreiging. Willem van Oranje prees de standvastige en heldhaftige bevolking, die niet zwichtte voor honger. Het trauma van het beleg leidde er wel toe dat Leidenaren nog tien jaar na het ontzet eten hamsterden en dat er grote vraag was naar schilderijen met brood en kaas, en stillevens met groente, fruit, wijn en vis.

Kort voor ze ziek werd begon Thera aan een familiegeschiedenis op basis van een kookboek. Dit was opnieuw typerend voor haar insteek. Uitgangspunt was een kookschrift uit Zutphen, dat begonnen was in 1774. Louise Toe Water kreeg het boekje met 157 recepten en veel ruimte voor aantekeningen als huwelijkscadeautje van haar zeven jaar oudere zus Jacqueline. Louise schonk het aan de vrouw van haar oudste zoon, die het doorgaf aan haar oudste dochter. Iedere eigenaresse breidde de verzameling recepten uit. In 1920 was het schrift met 504 recepten vol. Het boekje had het uitgangspunt moeten zijn voor een familiegeschiedenis, in combinatie met een beschouwing over sociale stratificatie, etiquette en eetcultuur. Het boekje werd uiteindelijk door Thera's vriendin Marianka Spanjaard bewerkt en uitgegeven.

In het bovenstaande zijn niet alle publicaties van Thera's hand ge-

[p. 178]

noemd. Wel mag inmiddels duidelijk zijn dat er in haar publicaties een duidelijk lijn ter herkennen is: aandacht voor diversiteit (naar klasse, geloof, gender, etniciteit) en haar interdisciplinaire benadering. Bovendien deed Thera in haar werk uitgebreid aan wat later door nwo valorisatie werd genoemd: ze werkte veelvuldig samen met organisaties, waaronder met heel veel musea, en ze zorgde er voor dat haar publicaties een groot (niet alleen academisch) publiek bereikten. Zoals gezegd, was Thera Wijsenbeek, met elke paar jaar een grotere publicatie en daartussendoor tal van kleinere, een productief historica die beslist invloed heeft gehad op historici in Nederland en daarbuiten. Ze publiceerde niet veel in het Engels. Op haar publicatie uit 2007 ‘Identity lost: Huguenot refugees in the Dutch Republic and its former colonies in North America and South Africa, 1650 to 1750: A comparison’ (South African Historical Journal) was ze trots. Ze publiceerde ook het hoofdstuk ‘Nobless Oblige, Material culture of the nobility in Holland’ (in de bundel Private Domain, public inquiry, onder redactie van Anton Schuurman en Pieter Spierenburg) en samen met Leo Noordegraaf, ‘Painting for a Living: The Economic Context of Judith Leyster's Career’. Ze had het voornemen meer in het Engels te publiceren, maar dat plan bleef op een overvolle plank liggen samen met alle andere enthousiaste plannen die ze nog had toen ze vijf jaar geleden te vroeg overleed.

marlou schrover

Voor een volledige lijst van publicaties van Thera Wijsenbeek, zie Digitale Bibliografie Nederlandse Geschiedenis (www.dbng.nl)