Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2014-2015

[p. 148]

Peter Wolfgang Klein
Langenzersdorf (O.) 10 december 1931 - 16 oktober 2014^1.

Peter Klein was een levendig, geestig en hartelijk mens, die zich voor niets te groot voelde. Als hem iets niet zinde kon hij heftig, soms zelfs wat bozig reageren en zich aardig kwaad maken. Hij genoot intens van zijn vak en stortte zich hartstochtelijk op het ene na het andere onderwerp. ‘In het woud der historie laat ik mijn sporen na als omnivore vlinder’, was het toepaslijk motto van zijn overlijdenskaart.^2.

Klein heeft zich inderdaad als veelzijdig historicus gemanifesteerd, eerst verbonden aan de Nederlandsch Economische Hoogeschool (later: Erasmus Universiteit te Rotterdam, 1959-1985), en vervolgens aan de Rijksuniversiteit te Leiden (1985-1996). Zijn wetenschappelijke statuur bracht hem in 1978 het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Klein was eerder lid van de Akademie dan van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde: dat werd hij pas in 1986. Zijn maatschappelijke verdiensten werden in opgaande lijn erkend: in 1981 ontving hij de Ad Fontes-penning van de eur, in 1985 van de stad Rotterdam de Wolfert van Borselenpenning en in 1992 werd hij Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Inhoudelijk blijkt de brede waardering voor Kleins persoon en werk uit de majestueuze bundel studies die hem bij zijn Leidse afscheid is aangeboden.^3.

1. Voor dit levensbericht is intensief gebruik gemaakt van P.W. Klein, Kaddisj voor Isaäc Roet. Amsterdam-Antwerpen 2001; vgl. voorts: ‘“Een dooie vlieg in de zalf”: Remco Raben in gesprek met Peter Klein’, Leidschrift 10 (1994), p. 171-185; Harm Peter Smilde en Rien Rouw, Die oorlog. Opgroeien in bezettingstijd. Amsterdam 2010, p. 108-119.

2. Vgl. Leidschrift 10, p. 180.

3. C.A. Davids e.a. (red.), Kapitaal, ondernemerschap en beleid. Studies over economie en politiek in Nederland, Europa en Azië van 1500 tot heden. Amsterdam 1996, waarin ook drie fundamentele artikelen van Klein zelf.

[p. 149]

Klein was gespitst op verandering en vernieuwing. Dat resulteerde tot tweemaal toe in het entameren van een nieuwe studierichting. Eerst als volledige variant op de bestaande situatie in den lande de studierichting Maatschappijgeschiedenis - met onder andere aandacht voor de ‘Derde Wereld’, in het jargon: ‘agrarisch-metropolitaire samenlevingen’ -, vervolgens als kopstudie Japankunde. Dat niet-Europese uitgangspunt kleurde later in hoge mate zijn Leidse activiteiten. De Rotterdamse hoogleraar Hein Klemann had dat op het oog toen hij naar aanleiding van Kleins overlijden verwees naar diens uitspraak: ‘Tinbergen zou best eens gelijk kunnen krijgen: de mensen uit de Tweede en Derde Wereld komen het hier halen. En waarom ook niet! Wij gingen vroeger daar toch ook heen?’^4.

Peter Wolfgang Klein werd geboren in Langenzersdorf, een dorp aan de Donau dichtbij Wenen, als tweede kind van Erich Klein (1896-1983) en Hildegarde Charlotte Henriette von Jeckl (1900-1969); hun oudste kind was een meisje, Liselotte Susanna (1927-1993), weliswaar ‘geniaal’, maar vanaf 1960 geestesziek.^5. Erich Klein was oorspronkelijk van mosäische Religion, maar liet zich dopen en werd bij zijn huwelijk als evangelisch omschreven. Moeder Klein was een strijdbaar atheïste en zeer antiklerikaal. Zoon Peter Klein beweerde later te zijn ‘blijven steken in agnostische twijfel’ en ‘heel gematigd’ te zijn in vergelijking tot het antiklerikalisme van zijn moeder. Beide ouders waren econoom - that dismal science, zoals Klein dat vak in het voetspoor van de grote Britse historicus Carlyle een paar keer zou noemen.^6.

Toen na de Anschluss het leven in Oostenrijk bezwaarlijk werd, kon Klein sr. dankzij Frederik Hendrik Sixma (1894-1958), directeur van de Goudse Machinale Garenspinnerij met wie hij eerder in contact was gekomen, in het najaar van 1938 uitwijken naar Gouda, waar hij in Sixma's bedrijf een baan kreeg. In de lente van 1939 volgde het gezin, dat, inclusief de geliefde hond en heel wat bagage maar zonder geld, per trein naar Keulen reisde. Daar werd het gezelschap per auto door Sixma opgehaald om te voorkomen dat er bij de Nederlandse grens problemen zouden rijzen. In latere herinnering duikt met name het ruime boekenbezit op dat uit Oostenrijk was meegenomen en dat Klein als opgroeiende jongen heeft verslonden. Persoonlijke relaties bleven in stand: nog tot in de jaren tachtig onderhield Klein contacten, eens door met twee medewerkers per fiets naar Wenen te gaan om daar zijn kindermeisje op te zoeken.

4. Klemanns in memoriam op de website www.eshcc.eur.nl.

5. Klein, Kaddish, p. 155.

6. Thomas Carlyle, ‘Occasional discourse on the Negro Question’, Fraser's Magazine for Town and Country xl (1849), p. 672.

[p. 150]

Het gezin werd gehuisvest in de directeurswoning, waar het enige tijd later gezelschap kreeg van wat destijds heette een ‘voljoods’ gezin, dat - verraden - het einde van de oorlog niet heeft gehaald. Peter Klein ging onmiddellijk naar school en leerde ‘binnen drie of vier weken... accentloos Nederlands’. Hoewel ook zijn ouders snel Nederlands leerden - volgens de zoon was zijn vader ‘toch echt een talenwonder’ -, sprak men thuis tot in de jaren zestig een eigenaardige mengelmoes van Duits en Nederlands. In een gemêleerd en angstig joods emigrantengemeenschap heeft Klein in Gouda de oorlog aan den lijve meegemaakt.

Voor een buitenstaander is het moeilijk te peilen wat de oorlogsjaren voor een opgroeiende jongen kunnen hebben betekend. Zijn ervaringen kwamen in onze verstandhouding sporadisch en dan slechts zijdelings ter sprake. Meer ging het dan over wat het leven later had gebracht: de school- en studiejaren, het spanningsveld tussen economie en geschiedenis, het haken naar volledige erkenning als historicus. Immers, Klein had liever geschiedenis dan economie gestudeerd, maar zijn hbs-a-diploma aan de Rijks hbs te Gouda (1950) maakte een academische studie geschiedenis toen onmogelijk. Het werd economie in Rotterdam, aan de Nederlandsch Economische Hoogeschool, waar hij in mei 1957 afstudeerde in de ‘algemeen-economische variant van de bedrijfseconomische studierichting’.

Aan de neh ontmoette hij in de hoogleraar Lambers (1916-2004) een breed georiënteerde en inspirerende docent en vond hij in de hoogleraar Van Stuijvenberg (1915-1996) een leermeester die hem de weg naar de (economische) geschiedenis wees. Daarnaast onderging Klein naar eigen zeggen de invloed van vooral Joseph Alois Schumpeter (1883-1950) en de ‘onvolprezen’ Joan Robinson (1903-1983). ‘Als Schumpeter niet geschreven zou hebben, zou ik mijn dissertatie over het ondernemersgedrag op de Hollandse stapelmarkt van de zeventiende eeuw nooit hebben kunnen schrijven. Dan zou de wereld toch wel wat gemist hebben. Dat althans is mijn mening’, aldus Klein niet zonder zelfironie en enige eigendunk. Robinson's Freedom and necessity noemde hij in dezelfde ontboezeming ‘mijn bijbeltje’.^7.

Na zijn militaire dienstplicht te hebben vervuld trad Klein bij de neh in dienst, de start van een voorspoedige carrière. Toename van financiële middelen voor het Hoger Onderwijs vergrootte destijds de ruimte voor aanstellingen. Bovendien werd in de jaren zestig besloten de Nederlands Economische Hogeschool te laten uitgroeien tot een volwaardige uni-

7. Klein, Kaddisj, p. 118-120.

[p. 151]

versiteit, wat in 1973 resulteerde in de oprichting van de Rijksuniversiteit te Rotterdam, die zich Erasmus Universiteit Rotterdam (eur) mocht gaan noemen.^8.

In diezelfde periode voltrok zich in Kleins privéleven een aantal ingrijpende veranderingen. Op 11 april 1960 trouwde hij met Elly Martha [Els] van Leeuwen (*1936). Uit dat huwelijk werden drie kinderen geboren: Hilde (*1961), Eric (*1963) en Menno (*1971). Woonplaats Gouda werd ingeruild voor Rotterdam, waar het gezin Klein een ruime behuizing aan de Kralingse Plaslaan betrok. Daar hebben dankzij het gastvrij onthaal van het echtpaar Klein heel wat samenkomsten plaatsgevonden die af en toe ook zeer bevorderlijk waren voor een soepele voortgang van universitaire ontwikkelingen. Het huwelijk zou overigens in 1990 op een echtscheiding uitlopen.

Klein werd aanvankelijk onder de schutse van Van Stuijvenberg wetenschappelijk ambtenaar in de Faculteit van Economische Wetenschappen. Dankzij zijn ‘patron’ kreeg Klein zijn eerste opdracht: een gedenkboek. Hij kreeg zo'n drie maanden de tijd om uit een ongeordend archief een leesbaar verhaal te peuren, wat volgens de schrijver zelf in een ‘uitstekend boek’ resulteerde.^9. Dat had dan thuis wel voor de nodige commotie gezorgd, getuige de woorden die hij in het met ‘oktober 1961’ gedateerde voorwoord aan het aandeel van zijn echtgenote wijdde: ‘In voor haar moeilijke omstandigheden [op 18 september was Hilde geboren] wist zij een sfeer van rust te scheppen, waarin de - in verband met de korte tijd - noodzakelijk geconcentreerde arbeid mogelijk werd. Vele uren nachtrust offerde zij op om het geschrevene aan te horen en daarop nuchtere kritiek uit te oefenen... Tenslotte werden de gegevens voor de bijlagen door haar bijeengebracht.’^10.

In 1965 promoveerde hij ‘cum laude’ op De Trippen in de 17e eeuw uit 1965, dat na ruim dertig jaar ook een Engelse vertaling beleefde.^11. Meteen na zijn promotie in 1965 werd Klein in de Faculteit van Sociale Wetenschappen tot lector benoemd. In 1967 werd hij in de Faculteit van Economische Wetenschappen als opvolger van Van Stuijvenberg, die naar Amsterdam was vertrokken, hoogleraar in de ‘Sociale en economische geschiedenis van de 19e en 20e eeuw’, met tijdelijk een medebenoeming in de Faculteit van Sociale Wetenschappen.^12. Twee jaar later volgde de eerste band met ‘Leiden’ in de vorm van de benoeming tot buitengewoon hoogleraar in de economische geschiedenis. Daar trof hij een groep enthousiaste en talentvolle studenten waarvan er één later - in-

8. J. van Herwaarden, ‘Van Hogeschool en Faculteit tot Universiteit: het ontstaan van de Erasmus Universiteit Rotterdam’, in: M. Davids en J. van Herwaarden, Erasmus Universiteit Rotterdam 1973-1993. Rotterdam 1993, p. 3-80.

9. Leidschrift 10, p. 173.

10. P.W. Klein, Dienend verdienend. Samengesteld ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan der Coöperatieve Tuinbouwveiling ‘Rotterdam en Omstreken’ G.A. Rotterdam 1961, p. 11: het citaat.

11. De Trippen in de 17e eeuw: een studie over het ondernemersgedrag op de Hollandse stapelmarkt. Historische Bibliotheek 76. Assen 1965; Engelse versie: The emergence of international business, 1200-1800. Londen 1999.

12. Hij vervulde die post totdat in 1970 de Leidse historicus Daan Roorda (1923-1983) daar als lector werd benoemd.

[p. 152]

middels hoogleraar geworden - zou schrijven: ‘toen was daar ineens een frisse, kritische, rechtstreeks eerlijke, maar tegelijk hartelijke nieuwe prof die... ons geweldig wist te begeesteren’.^13.

Klein had zich inmiddels in het Rotterdamse academische milieu een vooraanstaande plaats verworven, wat op 1 februari 1974 resulteerde in de aanvaarding van het Rectoraat van de prille Erasmus Universiteit. Het bestuurlijk pluche zocht hij niet, maar ontliep hij evenmin: het kwam op zijn weg. Zo werd hij in 1977 decaan van de Faculteit voor Economische Wetenschappen, maar trad al in 1978 terug om als decaan te gaan fungeren van de Subfaculteit Maatschappijgeschiedenis in oprichting, die per 1 september van dat jaar van start ging en als zíjn geesteskind genoemd kan worden.^14. Door gasthoogleraarschappen - onder andere in Djakarta, Japan en India -, lezingen en bijdragen aan internationale congressen verwierf Klein internationaal aanzien. In 1978 was hij organisator van een internationaal seminar van historici, geografen, juristen en economisten over de betekenis van de Rijn-Maas-Schelde delta.^15.

Na 1981 waren het voortaan wat de universiteit betreft externe bestuursfuncties die op zijn weg kwamen. Te noemen zijn het voorzitterschap van het Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap (1987-1992) en dat van de Afdeling Letteren van de knaw (1990-1993). In internationaal verband kan worden gerefereerd aan zijn lidmaatschap van de International Economic History Association. Opvallend is in later jaren zijn bijzondere aandacht voor de geschiedenis der joden in Nederland als blijk van persoonlijke betrokkenheid. Daarvan getuigt met name zijn studie over het Philips-Kommando. Met het hier al enkele keren aangehaalde autobiografische Kaddisj voor Isaäc Roes behoort dit tot zijn meest doorleefde werk.

Zijn nevenfuncties wortelden steeds in de praktische vakbeoefening, wat het meest geldt voor zijn redactielidmaatschap van diverse periodieken, zoals het Tijdschrift voor Geschiedenis, de Bijdragen en Mededelingen tot de Geschiedenis der Nederlanden, het Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek en, heel typerend voor de ‘latere’ Klein, van Changing Economy of Indonesia. Hoewel Klein het herhaaldelijk heeft gehad over de politieke geplogenheden van historisch-wetenschappelijke activiteiten, heeft hij vrijwel geen publiek-maatschappelijke functies bekleed. Voor zover ik heb kunnen nagaan is dat beperkt gebleven tot het lidmaatschap van de Culturele Raad van Zuid-Holland.

Behoudens zijn proefschrift bestaat zijn werk niet uit omvangrijke,

13. [Prof. dr] Jan Lucassen aan Marianne Klein-Meijer.

14. De voorbereidingscommissie in engere zin bestond naast Klein uit de rechtshistoricus prof. mr Herman van den Brink (1930-2013) en de historicus prof. dr D.J. Roorda (1923-1983) met schrijver dezes als secretaris; dat was ook de kern van bredere commissies met leden ‘van buiten’, terwijl alle leden van betrokken vakgroepen in Rotterdam in principe deel uitmaakten van het discussieforum; vgl. Davids en Van Herwaarden, Erasmus Universiteit Rotterdam 1973-1993, p. 101-115: ‘Maatschapijgeschiedenis’.

15. Met de econometrist Jean Paelinck (*1930) verzorgde hij de uitgave van de daar gelanceerde bijdragen: P.W. Klein en J.H.P. Paelinck (ed.), The Rhine-Meuse-Scheldt delta: historical perspectives, present situation and future prospects (z. pl., z.j. [Rotterdam 1979]).

[p. 153]

maar wel uit zeer verscheiden en intrigerende studies.^16. Naast alle wel gerealiseerde publicaties blijft het betreurenswaard dat het Klein niet gegeven is geweest zijn aandeel in het vervolg op het geschiedwerk van Charles Wilson over Unilever gepubliceerd te zien.^17. Een grotendeels gereed manuscript vond in de ogen van de opdrachtgever op grond van intern-bedrijfspolitieke gronden geen genade, wat voor Klein op zijn minst gezegd een teleurstellende ervaring was.^18.

Kleins veelzijdigheid moge blijken uit het noemen van twee boekrecensies in één aflevering van een historisch tijdschrift. In de ene bespreekt hij even kritisch als persoonlijk een bundel historische studies over de Rekenkamer, een puur-Nederlandse instelling. In de andere gaat het om een boek over de Japanse bezetting van Java en Luzon (1942-1945), waarover Klein zich even persoonlijk betrokken toont.^19. Ook als popularisator heeft hij zijn sporen verdiend, met name door zijn redactielidmaatschap van en bijdragen in de seriewerken Bericht van de Tweede Wereldoorlog, Onze Jaren na 1945 en 14-18: de Eerste Wereldoorlog.^20. Voorts maakten bijdragen aan het Historisch Nieuwsblad en dagbladen als nrc-Handelsblad en de Volkskrant zijn inzichten in breder kring bekend.

Klein was een pragmaticus die koerste op gezond verstand met als eerste vraag ‘klopt het wel wat er staat?’ of ‘wat men zegt’? Een algemeen als ‘waar’ beschouwd standpunt kan best wel eens minder valide zijn dan op het eerste gezicht lijkt. Hij genoot van discussies over juist dat soort meningen en voorstellingen, zoals bij voorbeeld blijkt uit zijn discussiestuk over de crisis van de jaren dertig. Deze bijdrage verscheen voor het eerst in de bundel Lof der Historie, in 1973 gepubliceerd ter gelegenheid van de oprichting van de Erasmus Universiteit om aan te geven dat er een groep historici bezig was met de voorbereidingen van een geschiedenisopleiding in Rotterdam.^21. Of zijn mening juist dan wel onjuist is, is niet zozeer van belang - in zijn intreerede bij de vu ‘bewees’ Jan Luiten van Zanden in 1988 de ‘onjuistheid’ van Kleins opvattingen in dezen^22. -, want het gaat om de open discussie, waarover Klein zelf herhaaldelijk in navolging van Geyl stipuleerde: ‘geschiedenis is een discussie zonder eind’.^23.

Die eenvoudige vaststelling is de meer theoretisch onderlegde historicus een gruwel, immers, die is op zoek naar de dieper liggende patronen van het feitelijk gebeuren. Klein heeft zich zelf meer dan eens als ‘popperiaan’ gekarakteriseerd.^24. Daarbij gaf hij te kennen niet te delen in de neiging tot dieper graven in de onderstromen van historische verschijnselen, of, zoals hij het noemde ‘theoretische poespas’.

16. Zie de verwijzingen in de noten en de bijgaande selectie.

17. Charles Wilson, The history of Unilever: a study in economic growth and social change, 2 vols. Londen 1954; vertaald door Jane de Jongh: Geschiedenis van Unilever: een beeld van economische groei en maatschappelijke verandering. 's-Gravenhage 1954.

18. Leidschrift 10, p. 179.

19. Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 107 (1992), p. 510-512 (Rekenkamer); p. 550-553 (Japan, Java en de Filippijnen).

20. Met A.F. Manning en A.H. Paape (red.), Bericht van de Tweede Wereldoorlog. Utrecht 1970-1972; met A.F. Manning, P.R.A. van Iddekinge e.a. (red.), Onze Jaren: de wereld na 1945: de geschiedenis van de eigen tijd. Amsterdam 1972 e.v.j.; tweede bijgewerkte druk: Amsterdam 1975; met R.L. Schuursma, A.F. Manning, A.H. Paape en M. Vroede (red.), 14-18: de Eerste Wereldoorlog. Amsterdam 1975-1976.

21. ‘Depressie en beleid tijdens de jaren dertig, in: Lof der Historie. 287-335.

22. Jan Luiten van Zanden, De dans om de gouden standaard. Economisch beleid in de depressie van de jaren dertig. Amsterdam 1988.

23. P. Geyl, Napoleon. Voor en tegen in de Franse geschiedschrijving. Amsterdam 2006; eerder verschenen: Utrecht 1965, inleidende paragraaf: ‘De discussie zonder eind’, met de befaamde slotzin: ‘Men kan de geschiedschrijving opvatten als een discussie zonder eind’.

24. Leidschrift X, p. 178.

[p. 154]

Dat wil overigens niet zeggen dat hij zo'n benaderingswijze afkeurde. Zowel in zijn proefschrift^25. als bij de voorbereiding van de nieuwe opleiding geschiedenis in Rotterdam speelden theoretische verworvenheden wel degelijk een rol. Niet voor niets werd die nieuwe studierichting ‘Maatschappijgeschiedenis’ genoemd, enerzijds vanwege de plaatsbepaling binnen het kader van wat de neh als voorloper van de Erasmus Universiteit aan historische activiteiten had gekenmerkt en anderzijds om juist op grond van dat uitgangspunt de nieuwe studierichting te onderscheiden van de bestaande studierichtingen geschiedenis. Voor Klein was het belangrijk de beroepskansen van historici te vergroten.

In de eerste jaren na de start in september 1978 van de ‘Subfaculteit Maatschappijgeschiedenis in oprichting’ was Klein onmiskenbaar de spil van de nieuwe studierichting. Hij sneed zijn banden met de economische faculteit echter nooit door en bleef ook binnen dat kader streven naar verruiming. Zijn weigering het centrale hoogleraarschap van de nieuwe studierichting op zich te nemen heeft de verdere gang van zaken onmiskenbaar beïnvloed. Naast de subfaculteit had Klein inmiddels een nieuwe liefde ontwikkeld: de opleiding Japankunde, die voor Klein echter geen nieuwe glorie leverde, integendeel. Japankunde kwam er weliswaar, maar Kleins persoonlijk aandeel werd tot nul gereduceerd.^26. Terwijl er in Rotterdam nog druk over Japankunde werd gesteggeld, verwisselde Klein per 1 september 1985 zijn Rotterdamse hoogleraarschap voor dat in de Algemene Geschiedenis in Leiden. In Rotterdam werd deze ontwikkeling geenszins toegejuicht, maar volgens Klein zelf kwam ‘de functie in Leiden [...] als reddende engel’.^27. Het aanbod uit Leiden kon moeilijk worden geweigerd, al was het alleen maar vanwege de faam van Huizinga die deze Leidse leerstoel van meerwaarde voorzag. Waarschijnlijk heeft echter de overtuiging dat ‘Rotterdam’ hem te weinig armslag gaf voor Klein de doorslag gegeven.

Al kon hij naar eigen zeggen nooit uit de ‘jungle’ van de Leidse letterenfaculteit wijs worden, Klein bleef trouw aan zichzelf. Hij polemiseerde heftig met collega Wesseling, maar liep gearmd met hem een receptie binnen.^28. Ook in Leiden probeerde Klein nieuwe wegen te openen door de nieuwkomersproblematiek op de kaart te zetten. Ondanks dat hij dergelijke instituties in wezen ‘allemaal onzin’ vond en alleen dienstig ‘als een noodzakelijke stap om geld te krijgen’, was Klein enthousiast voorzitter van de onderzoekschool cnws, het Centrum voor Niet-Westerse Studiën. Volgens Klein moest de geschiedenisstudie zijn gericht op

25. Zie bij voorbeeld de bespreking van Kleins proefschrift door W.J. Wieringa in: Tijdschrift voor Geschiedenis 80 (1967), p. 528-532.

26. ‘Japankunde is wel mijn ondergang in Rotterdam geworden’, aldus Klein zelf.

27. Leidschrift 10, p. 174; vgl. ook eur, Personeelsdossier P.W. Klein (het betrof de opvolging van Daan Roorda, die begin 1983 was overleden).

28. Gesprek met prof. dr Henk Wesseling te Oegsgeest, 16 december 2014; vgl. nrc Handelsblad dd. 8 en 29 november 1994, Cultureel Supplement.

[p. 155]

de Antieke Wereld (de bakermat van onze cultuur en beschaving), het Niet-Westen en de Vaderlandse geschiedenis (inclusief dus de interactie); Klein bepleitte in wezen een landelijke verkaveling van aandachtsvelden.^29.

In zijn persoonlijk leven en zijn beroepsmatige ontwikkeling speelde de Tweede Wereldoorlog niet alleen een existentiële - Klein was Oostenrijker van origine -, maar ook een essentiële rol. Met kritische betrokkenheid heeft hij zich vanaf 1973 als commentator doen gelden op Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog van Loe de Jong.^30. Hij laakte De Jongs wijdlopigheid en bestreed met name diens opvattingen over Japan, toch ‘[was] Loe... een groot en meeslepend historicus’.^31. Of, zoals hij het elders formuleerde: ‘Het viel niet mee een evenwicht te vinden tussen mijn bewondering voor De Jongs capaciteiten en mijn soms stevige kritiek op hem’.^32.

De nasleep van de oorlog bracht Klein ook een verzoek de resultaten van het vermogensrechtsherstel van oorlogsgedupeerden te evalueren, wat in 1999 in een opmerkelijke rapportage resulteerde.^33. Klein werd geconfronteerd met een problematiek waarmee de Nederlandse samenleving nooit in het reine is gekomen. Zelf merkte Klein aangaande zijn contact met een van de hoofdfiguren in dezen, Ab/vraham Roet, op dat het ‘tussen ons [was] gaan klikken’, wat echter niet wegneemt dat hij in 2001 van mening was dat deze complexe zaak nog lang niet was afgewikkeld.^34. Uit een artikel dat op 8 juli 2015 in de Volkskrant verscheen werd eens te meer duidelijk hoe ondoorzichtig (en verontrustend) deze problematiek nog steeds is.^35.

De bijzondere rechtspleging in het algemeen was evenzeer een lamentabel proces, wat hem deed verzuchten ‘dat het me soms onoverkomelijke moeite kost mijn waardeoordelen over de geschiedenis in toom te houden’.^36. Het bracht hem tot het inzicht dat juist de maatschappelijke constellatie het onmogelijk maakte via de bijzondere rechtspleging daadwerkelijk recht te doen aan wat in de oorlog fout was gegaan: ‘de taak van de wederopbouw en het herstel [stonden] het rechtlijnig doorvoeren van de zuivering in de weg’.^37.

In zijn latere jaren werd Klein zonder meer pessimistisch over het universitaire klimaat en dan in het bijzonder over de bestuurlijke verhoudingen. Ook over recente oprispingen in nationale kwesties uit het verleden kon Klein zich aardig opwinden. In het voetspoor van jeugdheld Ter

29. Leidschrift 10, p. 171-172; 175.

30. Klein was als opvolger van de Groningse hoogleraar prof. jhr dr P.J. van Winter (1895-1990) bestuurslid van het Rijks, later Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie en tevens lid van de begeleidingscommissie van het ‘geschiedwerk’; vgl. voor Kleins inbreng met name Jan Bank en P. Romijn (eindred.), Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog 14: Reacties, eerste en tweede helft. 's-Gravenhage 1991; zie voorts het Register op de wetenschappelijke editie. 's-Gravenhage 1994, s.v. Klein.

31. Peter Klein, ‘Louis de Jong, 24 april 1914-15 maart 2005’, www.knaw.nl/nl/actueel/publicaties, verder via trefwoord ‘Levensberichten’ scrollen naar 2007.

32. Citaat bij Bas Kromhout, ‘knaw herdenkt “ondoorgrondelijke” Loe de Jong’, Historisch Nieuwsblad, www.historischnieuwsblad.nl/nl/nieuws/12713.

33. ‘Inleiding’ in: Eerste rapport van de Begeleidingscommissie onderzoek financiële tegoeden wo-ii in Nederland. Leiden 1999, p. 3-75.

34. Klein, Kaddisj, p. 134-137.

35. Sjors van Beek, ‘Joods eregeld met een bittere nasmaak’, de Volkskrant 8 juli 2015, p. 10-12.

36. Klein Kaddisj, p. 126.

37. De Jong, Koninkrijk 14, p. 892.

[p. 156]

Braak noemde hij Nederland ‘Een domineesland. Verdomd. Een domineesland zonder geloof. Niets is erger’.^38.

Inmiddels had Klein nog in Rotterdam Marianne Meijer (*1949) leren kennen. Hun relatie resulteerde in 1991 in een huwelijk en in een ook vakmatige samenwerking.^39. Na zijn emeritaat bleef Klein nog een tijdje in Leiden wonen, maar in 2004 vond hij met zijn tweede vrouw in Woudrichem de schitterende omgeving van een typisch Hollands stadje. Zijn wereld werd kleiner, maar in persoonlijke zin niet minder gelukkig, integendeel, al leed hij de laatste jaren aan groeiend lichamelijk ongemak. Hij kon genieten van wat hem geschonken werd. Het gaf hem gelegenheid die rijke boekerij uit zijn vroegste jeugd nog eens door te nemen en onder andere met een leerzaam sprookje een van zijn buurkinderen blij te maken.^40. Het otium leverde in 2006 bovendien nog een relaas over het Trippenhuis, een terugkeer tot zijn eerste belangrijke onderwerp in de vorm van een schets over de concrete nalatenschap als Lieu de Mémoire - de cirkel was gesloten.^41.

jan van herwaarden

38. Leidschrift 10, p. 185.

39. Klein en Marianne Meijer trouwden in 1991 en gingen in Leiden wonen; de samenwerking: P.W. Klein, met medewerking van M.A.V. Klein-Meijer en I.J. van Houten, Een beeld van een academie. Mensen en momenten uit de geschiedenis van het Koninklijk Instituut en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen 1808-1998. Bijdragen tot de geschiedenis van de knaw 3. Amsterdam 1998; P.W. Klein en M.A.V. Klein-Meijer, De wereld van de Koninklijke Bibliotheek, 1798-1998: van statelijke institutie tot culturele onderneming. Amsterdam 1998; P.W. Klein en M.A.V. Klein-Meijer, De Stichting Blindenhulp 1899-1999. Een patroon van verandering. Den Haag 1999.

40. Met bijzondere aandacht voor de reeks boeken van Friedrich Gerstäcker (1816-1872), vgl. Irene S. di Maio (ed. en transl.), Gerstäcker's Louisiana. Fiction and travel sketches from antebellum times through Reconstruction. Baton Rouge 2006; het sprookje heet ‘Willeweet en Grompaart de Visserman’.

41. P.W. Klein, ‘Trippenhuis: handel in de Gouden Eeuw’, in: Maarten Prak (red), Nederland in de zeventiende en achttiende eeuw. Plaatsen van Herinnering 2 (2006), p. 320-331.

Voornaamste geschriften

De Trippen in de 17e eeuw: een studie over het ondernemersgedrag op de Hollandse stapelmarkt. Historische Bibliotheek 76. Assen 1965; Engelse versie: The emergence of international business, 1200-1800. Londen 1999.

Kapitaal en stagnatie tijdens het Hollandse vroegkapitalisme (Rotterdam 1967), inaugurele rede; herdrukt in: P.A.M. Geurts en F.A.M. Messing (ed.), Economische ontwikkeling en sociale emancipatie 1. Den Haag 1977, p. 166-183; ook opgenomen in: C.A. Davids, W. Fritschy en L.A. van der Valk (red.), Kapitaal, ondernemerschap en beleid. Studies over economie en politiek in Nederland, Europa en Azië van 1500 tot heden. Afscheidsbundel voor prof. dr P.W. Klein. Amsterdam 1996, p. 37-54.

De Nederlandse Economische Hogeschool. Hogeschool voor Maatschappijwetenschappen, 1963-1973. Rotterdam 1974.

‘Depressie en beleid tijdens de jaren dertig. Kanttekeningen bij de ontwikkeling van de Nederlandse volkshuishouding in de jaren dertig’, in: J. van Herwaarden (red.),

[p. 157]

Lof der Historie. Opstellen over geschiedenis en maatschappij. Rotterdam 1973, p. 289-335; herdrukt in: P.A.M. Geurts en F.A.M. Messing (ed.), Economische ontwikkeling en sociale emancipatie, deel 2. Den Haag 1977, p. 144-186; ook opgenomen in: Davids e.a. (ed.), Kapitaal, ondernemerschap en beleid, p. 211-254; Engelse versie: ‘Depression and policy in the thirties’, Acta Historicae Neerlandicae 8 (1975), p. 123-158.

‘“Little London”. British merchant in Rotterdam during the seventeenth and eighteenth centuries’, in: D.C. Coleman en Peter Mathias (ed.), Enterprise and History. Essays in honour of Charles Wilson. Cambridge 1984, p. 116-134.

‘Verbeelding in beeld. Westerse imago's van Japan’, in: Herman Diederiks en Christ Quispel (red.), Onderscheid en minderheid: sociaal-historische opstellen over discriminatie en vooroordeel, aangeboden aan professor Dik van Arkel bij zijn afscheid als hoogleraar in de sociale geschiedenis aan de Rijksuniversiteit te Leiden. Hilversum 1987, p. 267-284; herdrukt in: Michiel Baud (red.), Geschiedenis en maatschappij. Tien jaar historisch onderzoek in Rotterdam. Rotterdam 1988, p. 225-242.

The monetisation of the Dutch East Indies: a case of changing continuity, 1602-1942. Uhlenbeck lecture nias (Wassenaar 1989), herdrukt in licht gewijzigde vorm: ‘Dutch monetary policy in the East Indies, 1602-1942: a case of changing continuity’, in: Eddy van Cauwenberghe (red.), Money, coins and commerce: essays in the monetary history of Asia and Europe (from antiquity to modern times). Leuven 1991, p. 419-453.

‘The China seas and the world economy between the sixteenth and nineteenth centuries: the changing structures of trade’, in: Carl Ludwig Holtfrerich (red.), Interactions in the world economy. Perspectives from international economic history. Festschrift Wolfram Fischer. New York-Londen enz. 1989, p. 61-89; ook opgenomen in: Davids e.a. (red.), Kapitaal, ondernemerschap en beleid, p. 385-408.

Kaddish voor Isaäc Roet (1891-1944). Twee familiegeschiedenissen uit de twintigste eeuw. Antwerpen-Amsterdam 2001.

Met Justus van de Kamp, Het Philips-Kommando in kamp Vught. Amsterdam-Antwerpen 2003.