Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2014-2015

[p. 65]

Henry II Fix
Zwolle 23 maart 1774 - Zwolle 16 april 1844

Op 16 april 1844 ontviel de Maatschappij een van haar minst bekende leden, de Heer Henry II Fix, die in het jaar 1839 tot onze rijen was toegetreden. Slechts eenmaal bezocht hij Leiden, niet om zich tijdens een van onze jaarvergaderingen te verheugen in de gezelligheid van de maaltijd, maar om in onze stad verlichting te zoeken voor zijn lijden aan gewrichtspijnen. Afgezien van dit bezoek bepaalde de achtbare Fix zijn aanwezigheid levenslang tot Zwolle en omstreken, als gevolg van zijn innige band met Overijssels hoofdstad. Wij mogen daar niet schamper over doen. Naast streven naar het bewaren van de eigenheid van ons vaderland als geheel, heeft onze natie ook mannen nodig die het specifieke karakter van de afzonderlijke gebiedsdelen daarvan blijvend in onze aandacht aanbevelen. In dat opzicht mag Fix ons allen tot voorbeeld strekken. Zoals wij vanuit de Maatschappij Leiden als centrum van de Nederlandse wetenschap beschouwen, zelfs als brandpunt van de Europese beschaving, zag Fix Zwolle als middenpunt van de wereld. Hij gaf dit idee gestalte in de merkwaardige wereldkaart, die is opgenomen in zijn Handboek der Aardrijkskunde, ten Dienste van alle Zwollenaren (1821). Ook in een ander opzicht is dit in al haar eigenaardigheid een briljant werkje. Fix beschrijft de plaatselijke rivier het Zwarte Water als een levensstroom, gelijk de Nijl. Dat geeft hem

[p. 66]

de ruimte Zwolle en haar beschaving niet minder dan Egyptische allure te verlenen, hier en daar zelfs letterlijk. Hij bedient zich daarbij soms van verbeeldingrijke etymologieën. Zo zou de Zwollenaar als hij zegt ‘Hoor es...’ verwijzen naar de Egyptische valkgod Horus. Het is duidelijk dat het de dichter in Fix is die hier spreekt. En zijn Afstands-wijzer voor het Koningrijk der Nederlanden: vervaardigd aan het topografische bureau des Heeren Henry II Fix, met een iteneraire kaart (1818) mag dan in haar uitwerking een stuk zakelijker zijn, het uitgangspunt is toch ook dichterlijk van aard. Opgegeven worden hier de afstanden tot Zwolle (in uren of dagen gaans) van een enorme reeks steden en gehuchten overal ter wereld. Dit mag een nutteloze onderneming schijnen, Fix was er echter van overtuigd dat de stad Zwolle in de oudste tijden de plaats was waar zich het Paradijs bevond. Zo zou bij voorbeeld ‘mast’ in de naam ‘Mastenbroek’ (een gehucht in de nabij Zwolle gelegen Mastenbroeker Polder) verwijzen naar het hout van de Boom van Goed en Kwaad in de Hof van Eden. We kunnen dit alles nalezen in Henry Fix' brochure De vóór-wereld, of Bewijzen voor het Bestaan van de Aardschepping te Zwol (1819). Het is natuurlijk de vraag of zulke proposities stroken met de stand der wetenschap. In hun tijd van verschijning wekten Fix' brochures dan ook verwondering, ja, zelfs heftige weerstand. In de eerste plaats de idee dat Zwolle als het brandpunt van 's werelds beschaving moet worden beschouwd. Te Kampen - eeuwenlang rivaal van Zwolle - maar ook in andere steden (Leiden in de eerste plaats, eveneens in het Friese Franeker) werden strijdschriften in het licht gegeven, die Fix' aanspraken fel betwistten. We vinden Fix' even vurige replieken in afleveringen van de publicaties die hij bundelde in Verhandelingen (1825), Nieuwe verhandelingen (1826), Nieuwere verhandelingen (1827) en Nieuwste Verhandelingen (1828). Met name deze reeks weerspiegelt de schier onbegrensde belangstelling die Henry Fix bezat. Wagenmakerscultuur, oude genotsvoorwerpen (getuige zijn bladzijden over godmiché en vrijgezellenmachine), economie (in verband met toerisme), erfgoedbewaring (eveneens in verband met toerisme), melkveehouderij, waterloopkunde, wolkenschouwing - als er al buitengrenzen aan Fix' reikwijdte waren, binnengrenzen bestaan zeker niet in zijn alzijdige interesse. In alles ziet hij alles. Heel zijn oeuvre ademt een onnavolgbaar vloeiende intuïtie, een karaktertrek die maar al te vaak ontbreekt in de wetenschap van onze dagen. In die zin mogen wij ons gelukkig prijzen dat Henry II Fix lid heeft willen zijn van onze Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde.

[p. 67]

Ik sprak over Fix als dichter. Soms vervatte hij zijn brochures in een taal die zo wel in hemd als rok de poëzie nadert. Ik wijs nu op zijn manifest senatus populusque zwollensis! (1835), gericht aan het Zwolse stadsbestuur: ‘Heren Magistraten SSTT, vannacht ter stede een/ brandhaard waargenomen, d.d. 23 juni (volle maan)/ in 't eerste kwartier na middernacht. Aangetekend!/ De waker op de torentrans moet geslapen hebben,/ hij maakte van de toren door de klok of anderszins/ niets ruchtbaar, terwijl de rode haan toch zeer ontstoken/ uit en ging te kraaien, en er werk te over was voor/ brandmeesters, alsmede spuitgasten, fakkeldragers/ en een genoegzaam getal van andere personen,/ laatkomers inbegrepen. Er was licht genoeg, alles/ kon gesnoten: reppen van de volle maan dat deed ik al.// Maar lekken dat de vlammen wilden, heren S.P.Q.Z!/ En of ze uitslaan wou tussenbeens. Er was brandgrond/ (meer dan voldoende) om een aantal schippers, leidekkers,/ metselaars, alsmede stratenmakers, wijn - en bier- en/zakkendragers, turf- en zaadmeters met alle daartoe/ behulpzame en dienstige hulpmiddelen naar de plek des/ onheils te geleiden, en angstvallige maatregelen te nemen/ - onmiddellijk - om vrouwen en onnoozle kinderen van de/ vuurzee weg te houden.// Dit geeft inzicht in aard en hoedanigheid van het bluswerk/ door dichter dezes verricht, ter redding van uw stad en de/ mijne, werk voor méér dan 1 regiment, verricht door een/ enkel manspersoon. Ik heb mij in de brand gewaagd, die/ woedde in de nauwe steeg ter stede, ongewaand, door/ niemand opgemerkt, en geblust, volgens alle regelen der/ handelswijze in deel ii der vernieuwde en vermeerderde/ ordonnantie op 't stuk van brand.// In een stad is overal open vuur, de kans op catastrofen/ mag nooit te nimmer worden onderschat. Aantekenen!/ De situatie (volle maan noteren!) is kritiek, aangezien/ mijn bluswerk ook haar grenzen kent. Ter bestrijding/ en voorkoming tevens, mijn Heren S.P.Q.Z., is mij door/ de Hoogste Authoriteit (God) ingegeven, ten principale,/ ten dringendste, ter voorkoming van algemene schade/ tot plaatsing over te gaan, van/ spuiten door de hele stad verspreid.’

Ook zijn Uren van rust, ter gelegenheid van de cholera te Zwolle: met bijvoegselen (1833) en Des Heilands dood, plegtig gevierd op den Besten Vrijdag te Zwolle (1833) vertonen in taal en uitdrukkingswijzen een hoogst bevlogen karakter.

Over het leven van Henry II Fix is mij weinig tot niets bekend. Zijn bezoek aan Leiden is mij toevallig ter ore gekomen, uit dezelfde bron vernam ik dat

[p. 68]

Fix een welbespraakt, overvloedig sprekend man was, die uitgebreid vertelde over een lijvig prozastuk waar hij aan werkte en dat De bekeerde weduwe: waarschijnlijk geen roman zou gaan heten. Het is tot op heden niet verschenen. Ook de door hem aangekondigde beschrijving van zijn eigen leven zag tot nog toe niet het licht. Hopelijk bevindt die zich in zijn nalatenschap, en zal deze nog eens met wetenschappelijke toelichtingen en biografische aanvullingen worden bezorgd.

Om het in cartografische termen uit te drukken: niet slechts onze bekendheid met de binnenlanden van Fix' bestaan vertoont vele witte plekken, dit geldt ook voor de buitenlanden. Eerlijk gezegd is het bestaan van onze overleden medelid te Zwolle één witte vlek. Zulk een man was Henry II Fix. Dat zijn nagedachtenis bij alle hoogschatters van uitstekende begaafdheden, ware verdiensten en echte mensenwaarde in zegening blijve.

atte jongstra