Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2014-2015

[p. 52]

Victor Bleck
Gablonz 10 juli 1892 - Haarlem 10 juli 1957

In twee opzichten was Victor Bleck een buitenstaander in de Nederlandse literatuur. In de eerste plaats doordat Nederlands niet zijn moedertaal was en hij pas toen hij al volwassen was het Nederlands leerde. Iets van zijn Oostenrijks-Duitse taaleigen is altijd in zijn proza blijven doorklinken. Belangrijker voor zijn uitsluiting is echter zijn houding in de Tweede Wereldoorlog geweest. Hij was weliswaar niet de enige schrijver die sympathiseerde met de bezetter, maar hij is wel een van de weinige auteurs die na de oorlog geïnterneerd zijn. Dat zijn boeken na de oorlog niet meer herdrukt werden, is hieraan te wijten, en dat zijn naam in grote literatuurgeschiedenissen van na de oorlog verzwegen werd of slechts in marginale overzichten terechtkwam, is er ook op terug te voeren. Dat is des te pijnlijker omdat de schrijver van de voornaamste naoorlogse literatuurgeschiedenis, Gerard Knuvelder, zelf in de oorlog niet geheel zuiver op de graat was . Ook Garmt Stuiveling, die een andere veelgebruikte literatuurgeschiedenis schreef, is verweten dat hij zich door de Duitse bezetter liet ringeloren. Dat Victor Blecks unieke positie onder de Nederlandse romanciers onderschat is, kan alleen maar betreurd worden en wellicht zijn er nu, na zijn dood, uitgevers die het niveau erkennen van een schrijver die Europese allures heeft, tussen Franz Kafka en Thomas Mann niet mis-

[p. 53]

staat, en hoog gewaardeerd werd door Menno ter Braak en Edgar du Perron.

Victor Bleck werd geboren in Gablonz aan de Neisse, een gebied dat thans deel uitmaakt van Tsjechoslowakije, maar toen hij op 10 juli 1892 het levenslicht zag, behoorde het tot Oostenrijk-Hongarije. Hij bezocht het Staats-Gymnasium in Bielitz en na een jaar op een bank in diezelfde stad gewerkt te hebben moest hij onder dienst. Hij vervolgde daarna zijn studie in Wenen aan de Handels-Akademie. In Oostenrijk-Hongarije begon in augustus 1914 de Eerste Wereldoorlog. Bleck werd gemobiliseerd en als kommandant van een batterij veldartillerie naar het Russische front gestuurd. Hij klom op tot officier, kreeg diverse onderscheidingen en vocht op Italiaans, Frans en Russisch grondgebied. In zijn legertas zaten behalve de militaire benodigdheden ook altijd enige klassiekers uit de wereldliteratuur, bijvoorbeeld Herman Hesse's Musik der Einsamen en Goethe's Faust, dat hij overigens van buiten kende. Voor geïnteresseerde medemilitairen reciteerde hij, als er een pauze was in de gevechten, graag passages uit Goethe, Schiller of Homerus. Bleck hield een uitvoerig dagboek bij tijdens deze oorlog. Als officier was hij verplicht er een logboek op na te houden, maar daarnaast had hij schriften waarin hij emotionele kanten van het oorlogsverloop vastlegde. Toen de oorlog op zijn eind liep, verbleef Bleck met Oostenrijks-Hongaarse en Duitse troepen in de buurt van Antwerpen. Daar maakte hij kennis met de joodse bankiersfamilie Jacobsz, die na de oorlog uitweek naar Nederland. Bleck nam na enige omzwervingen contact op met deze familie. Die hielp hem aan een baantje, en zo kwam hij in 1920 in Amsterdam terecht. Hij was 28 toen hij zich de Nederlandse taal eigen maakte. Dat deed hij door zijn oorlogsdagboek te vertalen in het Nederlands, met behulp van woordenboeken. In de Amsterdamse cafés maakte hij kennis met enkele jonge literatuurliefhebbers en aankomende schrijvers, zoals de medicijnenstudenten Jan Slauerhoff en Simon Vestdijk, de student geschiedenis Menno ter Braak, en de Haagse advocaat Ferdinand Bordewijk, die in Amsterdam geboren was. Aan hen legde hij zijn vertalingen voor, en zij waren zo onder de indruk van het dagboek dat zij hem overhaalden fragmenten ervan te publiceren in De vrije bladen. Na de eerste publicatie zocht de uitgever Emanuel Querido contact met Bleck en zo verscheen in 1922 het oorlogsdagboek De zaak 14/18, dat onmiddellijk heftige reacties opriep doordat in het neutrale Nederland tot dan toe maar weinig bekend was over de hel die zich over een groot deel van Europa voltrokken

[p. 54]

had. Door de positieve ontvangst in Nederland kon Bleck vervolgens zijn oorspronkelijk Duitse dagboek bij Fischer Verlag uitgeven, de uitgeverij van onder anderen Thomas Mann. In Duitsland maakte het dagboek minder opgang dan in Nederland, niet om literaire redenen, maar omdat men daar nog niet bereid was de mentale en fysieke nederlaag van de oorlog in literaire vorm te appreciëren.

Inmiddels had Bleck een relatie aangeknoopt met Alicia Jacobsz, de dochter van de Antwerpse bankier die hem een baan in Amsterdam aangeboden had. In 1925 trouwden zij, nadat Bleck directeur was geworden van een andere kleine bank. Zij vestigden zich in Haarlem, en Bleck ging voortaan elke dag met de trein naar Amsterdam. In 1927 werd hun enige zoon geboren, Harry genaamd, die iets van het talent van zijn vader lijkt te hebben geërfd en tegenwoordig onder jonge schrijvers enige naam maakt. Het huwelijk hield geen stand: Victor en Alicia scheidden in 1936.

De literaire wereld was nogal verdeeld in de periode dat Bleck zijn intrede in de Nederlandse literatuur deed. Duidelijke groeperingen waren er niet, en progressieve schrijvers konden terecht in diverse bladen zoals de genoemde Vrije Bladen maar ook Groot Nederland en De Gemeenschap. Bleck raakte via zijn Amsterdamse vrienden bekend met schrijvers als Hendrik Marsman, Jan Greshoff en Victor van Vriesland. In die tijd spraken zij af donderdags altijd open bijeenkomsten te houden in Café Americain op het Leidseplein. Daar kwamen uitgevers, schrijvers en critici bij elkaar en discussieerden over de wereldliteratuur en de politieke ontwikkelingen. Bleck was degene die redacteuren en uitgevers op de nieuwste ontwikkelingen in de Duitse literatuur wees, en hij bracht Querido in contact met Thomas Mann. Bij deze donderdagbijeenkomsten is het plan geboren om een vrij discussietijdschrift op te richten waarin ook Vlaamse auteurs een plaats zouden krijgen. Ter Braak, Bleck, de Vlaming Maurice Roelants en de meestal in het buitenland verblijvende Edgar du Perron richtten in 1932 het tijdschrift Forum op. In Duitsland werd het rond deze tijd moeilijk zo niet ondoenlijk voor Joodse en linkse schrijvers om te publiceren. Velen vluchtten naar Parijs of Amsterdam. Querido zette een fonds op voor deze auteurs en gaf het tijdschrift Die Sammlung uit. Bleck werd Querido's voornaamste adviseur voor uitgaven van Duitstalige schrijvers in ballingschap.

Al direct na de uitgave van zijn dagboek begon Bleck aan een grote familieroman, die geïnspireerd was op de omzwervingen van adellijke families in de Napoleontische oorlogen. Toen deze kroniek in 1926 uitkwam onder de titel Het verval der voornamen was die een eclatant succes. Critici her-

[p. 55]

kenden direct de symbiose van negentiende-eeuwse vertelkunst en twintigste-eeuwse thematiek, en de parallellie tussen de Napoleontische tijden en de jaren na de wereldoorlog was meteen duidelijk. Dat Bleck zijn eigen oorlogservaringen erin verwerkt had, bleek wel uit de aangrijpende scènes waarin hij de terugkomst van verminkte soldaten beschreef. Ter Braak oordeelde in De Vrije Bladen dat Nederland met deze roman eindelijk bevrijd was van het ‘Jordaan-realisme’ van schrijvers als Israël Querido en Justus van Maurik en tegelijk ook van het overleefde naturalisme van Couperus, Emants en Coenen. Hij herkende een uitgesproken persoonlijkheid in Bleck, die de vorm niet boven de inhoud stelde. Er volgde herdruk op herdruk, en uitgeverij Querido kon van de winst andere, minder succesvolle auteurs uitgeven. Overigens bleef Bleck zijn positie als bankier aanhouden. Hij had de gewoonte na zijn werk enige uren te slapen, daarna tijd voor vrouw en vrienden te nemen en vervolgens tot diep in de nacht aan zijn romans te schrijven.

Na Het verval der voornamen zette hij zich aan een boek waarin hij zijn ervaringen als bankdirecteur verwerkte. Onder de titel Dans voor munten (1928) voerde hij de spreekwoordelijk geworden Meneer Tiennoppen op, die hij voorstelde als directeur van een liefdadige volksbank, de ‘Wereldbank’, waar iedereen die daarvoor belangstelling had kon speculeren met door hem gefourneerd geld. Tiennoppen beloofde arme boeren in West-Friesland dat hij hen gouden aandelen zou verstrekken, en bovendien zou hij spaargelden met zeer ruime rente uitkeren. Tiennoppens constructie bleek zo wankel te zijn dat de bank als een kaartenhuis instortte toen ongeruste boeren hun spaargeld kwamen ophalen. De voorspellende waarde van de Dans voor munten bleek jammerlijk in de jaren dertig, toen na een enorme koersval Amerika en Europa in een zware economische crisis terechtkwamen. Terecht maakte het boek indertijd meer indruk dan Willem Elsschots' Lijmen (1924), dat ook over een manipulerende zakenman gaat maar minder uitgewerkt en omvangrijk is.

In 1930 verraste Bleck de literaire wereld met een gedichtenbundel die enige verwantschap vertoont met de uitgaven van modernistische dichters van die dagen, zoals Martinus Nijhoff en Hendrik de Vries. In het blauwe bleef echter tamelijk onbekend bij de grote groep liefhebbers van zijn proza. In 1934 kwam een nieuwe roman uit, die ditmaal speelde in de kantoorwereld. Bleck liet daarin een plichtsgetrouwe bediende zo in conflict komen met bureaucratische regels die elkaar steeds meer gingen tegenspreken en een eigen universum gingen vormen, dat de man tenslotte in

[p. 56]

wanhoop zelfmoord pleegde. Zijn volgende roman sneed een heel nieuwe problematiek aan. Hij laat hierin een Vlaamse joodse man trouwen met een mooie en frivole jonge Duitse vrouw, en de verschillende levensstijlen botsen zodanig met elkaar dat de man zijn vrouw uiteindelijk tijdens een luxueuze boottocht op de Middellandse zee overboord duwt. Ook in deze roman zijn duidelijk autobiografische gegevens verwerkt, wat temeer duidelijk werd toen Becks scheiding kort na het verschijnen van Het ongekende (1936) bekend werd. Weliswaar had Beck van zijn joodse vrouw een stijve man gemaakt en van zichzelf een vrouwelijke vertegenwoordiger van de Duitse cultuur, maar toch herkenden de lezers gegevens uit Becks privéleven, doordat hij geregeld in De Gemeenschap columns publiceerde over zijn dagelijkse bekommernissen.

In het privéleven traden meer veranderingen op. Ook Blecks eigen bank leed in de crisistijd bankroet. Hij nam een baan aan bij de joodse bank Lippmann, Rosenthal & Co. Met de redactie van Forum kwam hij in conflict omdat hij steeds meer sympathie leek te ontwikkelen voor de nationaalsocialistische machtsontplooiing in Duitsland. Toen Menno ter Braak in 1937 zijn Het nationaal-socialisme als rancuneleer publiceerde, schreef Bleck nog enige kronieken voor De Gemeenschap waarin hij betoogde dat de Duitse cultuur haar hoge peil ontlenen kon aan een ‘onbesmette traditie’. Een openlijke breuk volgde niet, want de vroegere vrienden hadden toen al afstand van elkaar genomen.

Na de Duitse bezetting in mei 1940 confisqueerden de Duitsers de Lippman-bank en maakten er een zogenaamde depositobank van. Alle Nederlandse joden moesten voordat ze gedeporteerd werden naar Westerbork en vandaar doorvervoerd naar de concentratiekampen, bij deze bank hun bezittingen afdragen. Deze werden geregistreerd en hun werd beloofd dat ze die later weer terug zouden krijgen. Bleck werd hoofd personeelszaken. Emanuel Querido brak direct in 1940 met Bleck en weigerde zijn boeken nog te verspreiden. Querido dook onder, maar in 1943 werd hij verraden en afgevoerd, ironisch genoeg nadat hij zijn bezittingen aan Lippmann, Rosenthal & Co had overgedragen waar zijn vroegere vriend ook de registratie van joodse goederen bijhield. Hij kwam om in Sobibor.

Bleck publiceerde sinds zijn breuk met Querido niet meer. Hij meldde zich niet aan bij de Kultuurkamer toen dit vereist werd voor artiesten, omdat hij, volgens een brief aan ‘het Letterengilde’, zichzelf niet meer als schrijver beschouwde en niet meer van plan was nog boeken te publiceren nu zijn vaste uitgever niet meer functioneerde. Voor Querido, die hij steeds

[p. 57]

als een vriend beschouwd had, kon hij niets betekenen. Zijn ex-vrouw wist hij wel te redden van deportatie nadat zij in Amsterdam opgepakt was bij een razzia. Tegen welke prijs dit gebeurde is niet bekend. Zij overleefde de oorlog zonder onder te duiken en verhuisde later naar Amerika.

Op vijf mei 1945 vertrok Bleck zoals elke dag met de fiets vanuit Haarlem naar de Lippmann-bank in Amsterdam, waar hij meteen werd gearresteerd. Na een verblijf in Amsterdamse huizen van bewaring werd hij overgebracht naar kampen voor oorlogsdelinquenten in Laren en Wezep. In de gevangenis werd Bleck katholiek en liet hij zich dopen. Het is nooit duidelijk geworden waar deze ommezwaai vandaan kwam. Weliswaar waren Blecks voorouders uit Oostenrijk katholiek geweest, maar hijzelf had zich altijd agnostisch opgesteld. Wellicht had de katholieke schrijver Jan Engelman invloed op hem. Hij was de drijvende kracht achter het tijdschrift De Gemeenschap en bleef Bleck bezoeken in zijn cel. Met twee andere katholieke vrienden uit De Gemeenschap, Henri Bruning en Albert Kuyle, had Bleck contact toen hij in Wezep zat, waar ook deze schrijvers vanwege hun bijdragen aan het nationaalsocialisme geïnterneerd waren. Bijna drie jaar zat Bleck in arrest voordat hij buiten vervolging gesteld werd. Hij kwam als een wrak uit de internering: niet alleen leed hij aan slapeloosheid en onderging hij heftige nachtmerries waarin hij zich verbeeldde weer in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog te staan, ook werd hij tijdelijk blind, bleef slechtziend en leed aan ernstige suikerziekte. Van zijn vroegere vrienden kwam alleen Jan Engelman nadien nog bij hem op bezoek. Blecks weigering om in de Tweede Wereldoorlog nog werk uit te geven, zette hij voort na zijn vrijlating. Zelfs toen zijn oude uitgeverij contact opnam om opnieuw enige van zijn vooroorlogse romans te herdrukken, weigerde hij dat.

Hij stierf op de dag dat hij 65 jaar werd, 10 juli 1957, in een Haarlems ziekenhuis, in het bijzijn van zijn zoon. Volgens de zoon zijn de manuscripten die zijn vader sinds 1940 nog geschreven had op diens verzoek vernietigd.

marita mathijsen

Voornaamste geschriften

De zaak 14/18. Amsterdam 1922.

Het verval der voornamen. Amsterdam 1926.

Dans voor munten. Amsterdam 1928.

Het ongekende. Amsterdam 1936.