Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2014-2015

[p. 25]

Wetenschap als verhaal

De meeste academici schrijven als stuntels. Ze schrijven zoals ze zich kleden en ze kleden zich zoals ze dansen en ze dansen zoals ze schrijven. Een stapje, een hink, een struikel, een sprongetje en dan weer een stapje mis. Daar is een reden voor.

Wie zich kleedt met verve en wie danst met élan en wie de loop erin houdt bij het schrijven, die heeft stijl. In het steile Nederland wordt de stijl strikt gescheiden van de inhoud, als het pakpapier van het presentje. Stijl is bijzaak. Stijl dient om te verfraaien, te verhullen en dus te vervalsen. Het gaat om de inhoud, de rest is frats.

Ik mag van geluk spreken dat mij de P.C. Hooft-prijs voor essayistiek eerst toeviel na mijn afscheid als hoogleraar. Een paar jaar eerder, en mijn loopbaan als geleerde was voorgoed geknakt. ‘Literatuur! Zie je wel. Dat heb ik altijd al gezegd van die schrijfsels van De Swaan.’ Maar wel achter mijn rug. Dat klemt temeer omdat ik het essay als genre heb omschreven als ‘een betoog dat zijn overtuigingskracht mede ontleent aan zijn stijl’. Let op: ‘mede’.

De saaiste, meest stijlloze en minst emotionele stroming in de Nederlandse schilderkunst heette De Stijl. Juist het ontbreken van stijl was haar kracht.

Dat stuntelig schrijven van Nederlandse academici is dus niet alleen maar onvermogen, het is ook moedwil, de welbewuste afwijzing van een eigen stijl. Men mocht zich eens gedachten maken. Maar inmiddels is het allang een aangeleerd onvermogen, een gecultiveerde onkunde.

Wat het schrijven kan verbeteren, is de mogelijkheid om steeds weer te corrigeren en te wijzigen: het schrijfwerk in het tijdperk van zijn onbeperkte verbeterbaarheid. En het is ook handig dat de computer uit zichzelf de spelling corrigeert, want geen verstandig mens zou ook maar een enkele hersencel, laat staan een occipitale lob in zijn geheel willen reserveren voor de mallotige spellingshervormingen die in hun ambt vergeten taalproffen in het geniep hebben bekokstoofd. (Je zult toch hoogleraar zijn in de algemene orthografie of de bijzondere en hogere spellingskunde). Toch zijn sinds de invoering van de elektronische tekstverwerker in het algemeen de mensen niet beter gaan schrijven dan ten tijde van de ganzenveer en de kroontjespen, alleen maar vlugger.

Dat is nog veel erger geworden door de invoering van de digitale to-

[p. 26]

verlantaarn, Power Point. Nadat ze al die beelden gesampled en gescand hebben en op het screen gezet, staan de sprekers lamlendig te mompelen onder hun eigen lichtscherm, half afgekeerd van hun publiek en blij opgelucht als het volgende plaatje netjes op zijn beurt opflitst. Het gehoor hoort niet meer, heeft alleen nog oog voor het scherm en kijkleest het betoog mee zonder dat het nog tot iemand doordringt. Nee, dat wordt nooit wat. Het grote voordeel van een voordracht is dat je de spreker in levende lijve hoort en ziet, plaatjes kijken kan je thuis ook.

De meeste wetenschap heeft met alle godsdienst gemeen dat de teksten zo stomvervelend zijn. Maar de meeste wetenschap is toch verre daarboven te verkiezen. Want de wetenschappelijke teksten zijn merendeels waar, althans de beweringen zijn meer waar dan hun tegendeel, en meer waar dan inhoudelijke varianten. Daarvoor zijn het wetenschappelijke teksten. (Ik zei niet ‘waar’, ik zei ‘meer waar’ dat wil zeggen: in overeenstemming met meer bekende feiten en met de eisen van logische argumentatie).

De narratieve en stilistische structuur van een wetenschappelijk betoog staat geheel in het teken van dit waarheidsgebod. Het meest sprekende (of moet ik juist zeggen verzwijgende) kenmerk van een wetenschappelijke tekst is het ontbreken van twee woordjes: ‘ik’ en ‘jij’. Want wat beweerd wordt is waar onafhankelijk van degeen die het beweert en onafhankelijk van degeen die het verneemt.

Ook al is het Harry Mulisch die het beweert en Hein Donner die het ontkent, een steen valt met eenparige versnelling onder invloed van de zwaartekracht.

De ‘ik’ komt in een wetenschappelijk werk voor in het Voorwoord, waarin de auteur dank zegt aan collega's en leermeesters, nog steeds in de derde persoon, dan wordt waardering uitgesproken voor de studenten (‘van wie ik nog het meest geleerd heb’ - bij deze eerste ‘ik’ dus al meteen een frontale leugen) en dan verschijnt de tweede persoon in enkelvoud en meervoud, ‘jij’ en ‘jullie’, echtgenoot en kinderen, die - dat meent althans de ‘ik’ van het voorwoord - de auteur schrijnend gemist hebben in de jaren die hij offerde aan zijn grote werk.

Het zal dit gehoor van kenners niet ontgaan zijn dat in de vorige alinea het modieus probleem van het vermijden der geslachten elegant werd opgelost. En in deze zin is geheel naar academische trant het woordje ‘ik’ vermeden met een passivum dat zozeer de wetenschappelijke stijl markeert.

[p. 27]

Ik zal hier weinig zeggen over de narratieve structuur van het academisch artikel. Die heeft wel enige overeenkomst met literaire vertellingen, zelfs kinderverhalen. Je begint met een korte enscenering in tijd en omgeving. Dan komt een ‘probleemstelling’, die wel wat lijkt op de ‘uitdaging’ waarvoor de hoofdpersoon in een verhaal zich gesteld ziet. En uiteraard wordt niet meteen de afloop verklapt, de spanning blijft erin tot op ongeveer twee derde van het betoog het hoge woord eruit komt, dat achterstandskinderen niet naar de vpro kijken, of het herpesvirus effectief blijkt tegen huidkanker, of rondom een zwart gat een ring van licht laait. Waarop de verteller zich nog enige tijd onder het hoofd ‘discussion’ of ‘conclusion’ over de moraal van het verhaal buigt. Tenslotte wordt een vervolgvertelling aangekondigd onder de kop ‘implications for further research’.

Uiteraard, elk wetenschappelijk vertoog heeft een narratieve structuur. Maar je kunt dat niet omkeren. Een ‘verhaal’ is op zich nog geen wetenschappelijk betoog, want het hoeft niet waar te zijn. Daar gaat het om. ‘Verhalende wetenschap’ dient met het grootst mogelijk wantrouwen benaderd te worden. Let wel, ‘het verhaal’ kan een ‘feit’ zijn, in de zin dat het inderdaad door een arme spoorwegarbeider of een kampslachtoffer of een zakenbankier, of een therapiepatiënt zo is uitgesproken. En dan moet het dus nauwkeurig, en ‘waarheidsgetrouw’ worden opgetekend. Daarmee is het een ‘feit’, maar de inhoud van dat verhaal, de mededelingen die erin gedaan zijn, kunnen heel wel onwaar zijn, en zelfs waar.

Antropologen, psychiaters, psychologen, historici, sociologen, letterkundigen verzamelen zulke ‘verhalen’, als feiten voor verdere wetenschappelijke analyse, Dat is nog geen verhalende wetenschap, maar een wetenschap die verhalen gebruikt (analyseert, interpreteert, in onderling verband brengt, soms ook inhoudelijk toetst op waarheidsgehalte). Des te erger als deze onderzoekers aankomen dragen met verhalen die helemaal niet zo zijn verteld, of door iemand anders, of in een andere context, want daarmee verdraaien ze de feiten.

Omgekeerd pretenderen beeldende kunstenaars of componisten tegenwoordig graag dat zij onderzoek verrichten, naar beeld en kleur, of naar klank en ritme. Zij hopen uiteraard dat het wat genereuzere subsidiebeleid voor onderzoekers in de wetenschappen ook zal worden toegepast op deze zoekers in de kunsten. Maar een kunstwerk is een ding of een daad, iets wat er is, niet iets dat waar is of onwaar, zoals het resultaat van een onderzoek. Dat is het verschil, overeenkomst is er ook.

[p. 28]

Het zal ook duidelijk zijn dat ik niet veel op heb met de opvatting dat ‘het grote verhaal’ is weggevallen. Bedoeld is dat één omvattende theorie niet langer alom in een wetenschapsgebied aanvaard wordt. Maar het tegendeel is waar. Inderdaad, de ‘wetenschappelijke’ rassenleer en het ‘wetenschappelijk’ marxisme zijn in vergetelheid geraakt, de psychoanalyse als verhaal over alle verhalen is grotendeels verkaveld. Maar de genetica (dna), de biologie (evolutietheorie), de astronomie (big bang) en de fysica der elementaire deeltjes (standaardmodel) worden geschraagd door een veel breder en veel beter onderbouwd wetenschappelijk wereldbeeld dan ooit tevoren, een paradigma dat ook nog eens door nagenoeg alle vakgenoten onderschreven wordt.

In de historische sociale wetenschap breekt nu de benadering van de ‘big history’ door, waarin de geschiedenis, van de ‘oerknal’ tot de huidige kredietcrisis, in één omvattend en samenhangend kader komt te staan, een ‘groot verhaal’ zo men wil, maar juist uit niemands duim gezogen, en meer waar dan andere verhalen.

Het waarheidsgebod eist ook dat mensen uitspraken doen waarvan het waarheidsgehalte zo goed mogelijk valt na te gaan. Wartaal en prietpraat waarvan niet te achterhalen is wat het betekent en wat het zegt over de wereld, op een manier die te toetsen valt, is zinloos. Daar wordt graag en veel achter gezocht. Als het niet te begrijpen is dan heeft het misschien een verborgen betekenis, dan geldt het als ‘diepzinnig’. Dat kan wel eens waar zijn. Niet alles is meteen en voor iedereen begrijpelijk. Zulk begrip vergt soms veel voorkennis en kost veel moeite. Maar als het ook na veel inspanning niet uit te leggen is dan neemt heel snel de verdenking toe dat het niets betekent. Of, veel waarschijnlijker, dat het uiteindelijk wel iets betekent, maar dat was zo ook al bekend en niet erg de moeite waard.

Wetenschap wil stijlloos zijn, onpersoonlijk en dus objectief. Dat ontaardt maar al te gauw in gestuntel. Juist daarin verraadt de persoon zich. Een goede wetenschappelijke stijl is eenvoudig, helder en eerlijk, en laat zien waar de auteur voor staat.

abram de swaan