Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2013-2014

[p. 228]

Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 2014
Advies van de commissie voor schone letteren

De Commissie voor Schone Letteren moest dit jaar een grote hoeveelheid prozadebuten beoordelen, verschenen in 2012 en 2013. Een constatering die aanleiding lijkt te geven tot blijdschap, want de conjunctuur zit tegen en de boekenbranche maakt moeilijke tijden door.

Helaas rechtvaardigt de kwaliteit van veel van deze debuten nauwelijks een uitgave in boekvorm. Het betreft meestal autobiografische anekdotiek, die zonder veel literaire stilering de wereld in is gezonden. Originaliteit in de vormgeving is ver te zoeken en het experiment is zelfs morsdood. Het gebruik van de genreaanduiding ‘roman’ lijkt vooral commerciële doeleinden te dienen.

Het is al te makkelijk alleen geldbeluste uitgevers verantwoordelijk te stellen voor deze situatie, al zouden zij scherper mogen selecteren en meer zorg kunnen besteden aan de tekstredactie. Ook de debuterende auteurs gaan niet vrijuit. Zij zouden minder snel tevreden kunnen zijn over hun werk en zich hoeden voor premature publicatie ervan.

Tot haar vreugde is de jury ook op verhalen en romans gestuit die getuigen van talent en inzet. De verhalenbundel Onmiddellijke terugkeer van uw geliefde, geschreven door Sander Kollaard, maakte in dit opzicht de meeste indruk.

Het boek van Kollaard bevat veertien verhalen (de achterflap noemt abusievelijk het getal dertien), alle met dezelfde hoofdfiguur, Erik van Duijn, die tevens als verteller optreedt. De verhalen zijn chronologisch gerangschikt: in het eerste verhaal is Erik acht jaar oud en in het laatste is hij een man van middelbare leeftijd die mijmert over de dood. Dat het steeds om hetzelfde personage gaat, blijkt uit de dwarsverbanden tussen de verhalen. Zo wordt in het verhaal ‘Hoe ik een man met baard werd’ herinnerd aan de periode van somberheid die Erik als student beleefde, beschreven in ‘Onmiddellijke terugkeer van uw geliefde’, en aan de mislukking van zijn eerste huwelijk, vermeld in ‘En Dassajev verbijsterd achterliet’.

Het boek van Kollaard behelst meer dan een willekeurige reeks autobiografische lotgevallen. De verhalen dwingen de lezer de wereld met nieuwe ogen te zien, hetgeen als het waarmerk van goede literatuur mag gelden. Na de lectuur kijkt hij anders naar wat doorgaans achteloos als

[p. 229]

‘de werkelijkheid’ wordt aangeduid. De verhalen van Kollaard demonstreren dat die werkelijkheid geenszins solide is, met alle consequenties voor de identiteit van het centrale personage.

In het openingsverhaal van de bundel, ‘Onder het zand’, beeldt de achtjarige Erik zich in dat hij wegzakt in het zand van het strand: ‘Ik stelde mij voor hoe ik in het zand wegzakte en huiverde; razendsnel kroop de angst omhoog, alsof de kilte van die natte wereld optrok langs mijn benen. Ik probeerde mijn voeten los te trekken, maar kon mij niet bewegen’ (p. 11). Zijn reactie tegenover zijn vader, die hem is komen redden, getuigt van de beangstigende confrontatie met een onbekende wereld: ‘“Onder het zand is ook heel veel, (...) allemaal dieren en schelpen...”’ (p. 15) In het onderhavige geval contrasteert de angstervaring met de sensatie die Erik ondergaat tijdens het zien van Neil Armstrongs landing op de maan. Erik voelt zich ‘verbonden met de hele wereld’ (p. 13). Bevrijd uit het zand beweegt hij zich voort met de allure van de Amerikaanse astronaut: ‘Al rennend stelde ik mij voor dat ik op de maan liep. Mijn passen vertraagden en verlengden zich. Mijn voeten raakten het zand nauwelijks: ik vloog bijna.’ (p. 16).

Dat de wereld gevaarlijk instabiel is, ervaart Erik ook op latere leeftijd. In zijn studietijd kent hij een periode waarin hij zijn hand niet als de zijne herkent en zijn kamer slechts kan waarnemen als een onsamenhangende verzameling losse voorwerpen. Deze sensatie van desintegratie wordt afgewisseld met momenten waarop hij lijkt te versmelten met zijn omgeving. Op zoek naar hulp maakt hij bij toeval kennis met een eenzame oude man, die zijn vrouw heeft verloren. Erik ervaart ‘geborgenheid’ (p. 37) bij de man, een liefhebber van stijldansen. Samen dansen zij de foxtrot in een prachtige scène die het schrijnende hoogtepunt vormt van het titelverhaal.

Het woord ‘werkelijkheid’ mag robuust klinken, de hoofdfiguur van Onmiddellijke terugkeer van uw geliefde kan zich er vaak nauwelijks in handhaven. De wereld roept vragen op en vervolgens angsten. In ‘En Dassajev verbijsterd achterliet’ zoekt Erik van Duijn naar een verklaring voor het merkwaardige doelpunt dat Marco van Basten scoorde in de finale van het Europees Kampioenschap voetbal in 1988. Waarom liet de Russische keeper de op het oog houdbare bal gaan? Dassajev zelf gelooft in een wonder, veroorzaakt door een hogere macht. Hij is dan ook gelovig geworden en ziet onvermoede samenhangen, bijvoorbeeld tussen het verlies in de finale en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.

[p. 230]

Erik van Duijn geeft zich niet gewonnen aan het geloof. In plaats van deze capitulatie kiest hij voor een rationele benadering, als de werkelijkheid hem op ongerijmdheden vergast. In ‘Hoe ik een man met baard werd’ doet Erik een angstige ervaring op tijdens zijn ochtendlijke scheerritueel: ‘Mijn eigen gezicht kwam me voor als een masker waarachter een ander school, die er onmiskenbaar doorheen schemerde’ (p. 78). Het gevoel van vervreemding voert hem achtereenvolgens naar een neuroloog en een psychiater. De laatste plaatst Eriks angst in een evolutionair perspectief: ‘Dat is wat u parten speelt: een miljoenen jaren oude angst voor een onbegrepen wereld, die elk moment kan toeslaan met een fatale wending van het lot’ (p. 84).

Ook in dit verhaal weet Erik van Duijn zijn crisis te overwinnen. Hij is niet iemand die zich overgeeft aan de verwarring. Integendeel, hij houdt van ‘de schoonheid die voortvloeit uit een trefzekere ordening’ (p. 18), streeft ernaar zijn periodieke reizen zo precies mogelijk te herhalen en kent een hang naar ‘orde’ en ‘doelmatigheid’ (p. 142). Het verbaast dan ook niet dat hij behept is met een fobie voor slangen, die vanuit ‘een volstrekte roerloosheid’ tot ‘een razendsnelle beweging’ kunnen komen, aldus ‘het noodlot’ symboliserend (p. 126).

Het werk van Sander Kollaard biedt de lezer een boeiende, maar verontrustende visie op de wereld. De vertrouwde grenzen en verbanden zijn daarin niet langer van kracht. De verhalen zijn zorgvuldig geschreven, in een mild ironische stijl. Een fraai voorbeeld van deze schrijftrant vormt het visitekaartje in het titelverhaal waarop een helderziende alle denkbare problemen belooft op te lossen, variërend van ‘examens’ en ‘opheffen van vervloekingen’ tot ‘auto’. De jury kan een dergelijk voertuig niet in het vooruitzicht stellen: het zou een te forse aanslag betekenen op het budget van de Maatschappij. Zij draagt Sander Kollaard met zijn verhalenbundel Onmiddellijke terugkeer van uw geliefde echter wel unaniem voor ter bekroning met de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 2014.

Kester Freriks, voorzitter

Pia de Jong

Ester Naomi Perquin

Gerard Raat

Yves T'Sjoen

[p. 231]

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten, overeenkomstig het advies van de Commissie voor schone letteren, de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 2014 toe te kennen aan Sander Kollaard op grond van zijn verhalenbundel Onmiddellijke terugkeer van uw geliefde.