Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2013-2014

[p. 219]

Juryadviezen en toespraken

[p. 221]

Frans Kellendonk-prijs 2014
Advies van de commissie van voordracht

De schrijfster Esther Gerritsen (1972) zoekt in haar proza voortdurend de grens op tussen normaal en zonderling gedrag, en tussen publieke zaken en privézaken. Haar inzet is iets van mensen te snappen, en ‘fictie is dé manier om te onderzoeken hoe mensen in elkaar zitten’, aldus Gerritsen zelf. Haar romans gaan over de binnenwereld van vrouwen, en hoe die intieme wereld kortsluiting maakt met de buitenwereld. Vervreemding, onvertrouwdheid, onhuiselijkheid: de gezinsverbanden in Gerritsens boeken zijn geen havens of bakens, maar plekken waar het leven een gevecht is. Dat gevecht beschrijft ze niet zonder humor. Gerritsen ziet het pijnlijke in het grappige, en het grappige in het pijnlijke, in de relaties tussen mensen.

Elisabeth, de moeder in Gerritsens laatste en indrukwekkende roman Dorst (2012), komt er rond voor uit dat ze niet geschikt is voor het moederschap en dat ze zonder haar dochter kan. Als haar dochter Coco toch bij haar gaat wonen omdat Elisabeth ongeneeslijk ziek is en binnenkort zal sterven, zorgt deze ‘ongewenste zorg’ voor een precaire en verwrongen situatie in huis. Net als bij haar eerste roman Tussen een persoon (2002) waarin hoofdpersoon Lucie haar man met duct tape vastbindt op bed omdat ze niet wil verhuizen. Coco sluit haar moeder uiteindelijk op, en Elisabeth sterft een eenzame dood. Maatschappelijk gezien zijn dat ongewilde situaties, die afschuw en verontwaardiging oproepen. In Superduif (2010) wil Bonnie, de dertienjarige hoofdpersoon, het liefst dood, maar door te transformeren in een reddende superduif verdwijnt ze in haar fantasiewereld. Dominique in Een kleine miezerige god (2008) verzint haar eigen godje om het leven aan te kunnen, en ook zij eindigt helemaal alleen. Geen van allen passen ze zich aan aan wat de omgeving van ze vraagt of verlangt. ‘Wel of niet deugen, dat bestaat niet voor mij,’ zegt Gerritsen er zelf over. Dat leidt er wel toe, dat in al haar romans eenzaamheid het slotstuk is.

Haar personages balanceren vaak op de rand van de psychose, en juist daar is voor de lezer scherp te zien hoe hoog de eisen zijn die de maatschappij aan mensen stelt, en hoe velen ten onder gaan. De gebruikelijke sociale logica en omgangsvormen worden door de schrijfster meteen buiten werking gesteld. Zodra het irrationele leidend wordt in het verhaal, is Gerritsen op haar best.

[p. 222]

Ook op de korte baan is Gerritsens werk maatschappelijk onaangepast te noemen. Haar columns, gebundeld in Jij hebt iets leuks over je en Ik ben vaak heel kort dom zijn stuk voor stuk kleine case studies van personages en verhaallijnen; de grens tussen werkelijkheid en verhaalwereld lijkt vaak bescheiden. Of Gerritsen nu schrijft over haar liefde voor tv-series als Dallas (‘Ik denk dat mijn wereldbeeld is gevormd in de jaren tachtig door de eerste soap die ik in mijn leven zag’) of over de onwenselijkheid van het niet nuttigen van een bestelde kop koffie (‘Waarom zou het geen verspilling zijn wanneer die koffie opgedronken wordt, maar wel wanneer die koffie daar blijft staan?’), Gerritsen stelt vragen bij de sociale conventies rond ons handelen en denken, conversaties en andere menselijke interacties. Ze onderwerpt het dagelijks leven aan een minutieus onderzoek, niet zozeer uit een diep verlangen dit werkelijk te begrijpen, maar om een werkelijkheid te scheppen waarmee zij uit de voeten kan. In ‘In mijn bibliotheek kan dat’ schrijft Gerritsen dat ze als kind besefte dat ze ‘nieuw was in een oude wereld en dat alles wat ik was (dacht en voelde) ergens in zou passen, omdat er al zoveel was, zoveel dat ik nog onmogelijk kon overzien. (...) Door het schrijven leerde ik later de dingen steeds weer anders te zeggen, te herschrijven dus. Net zolang tot het klopte en ik mijn gedachten had omgezet in iets tastbaars en zo had ontdekt waar die gedachte in paste.’ Het resultaat is een particulier universum waarin het voor de lezer verwonderd dwalen is.

In haar romans zet Gerritsen tegenover de maatschappelijke verwachtingen die aan haar personages gesteld worden, de kracht van de intimiteit. Oek de Jong schreef onlangs in zijn essay Wat alleen de roman kan zeggen dat de ‘verbeelding van het intieme’ een van de kenmerken is waarin de roman zich onderscheidt van andere kunstvormen. De roman kan bij uitstek onze ‘innerlijke wereld’ beschrijven. En dat doet Gerritsen, en wie weet is dat ook de reden waarom ze van toneel naar de roman is overgestapt. De lezer wordt verleid de kronkelige gedachtegangen te volgen van haar onconventionele vrouwen. Hun intieme binnenwereld zien we, en we kijken door hun ogen naar buiten. Het is een unieke blik.

Niet alleen in haar onderwerpkeuze, maar ook in haar stijlgevoel is Gerritsen een buitencategorie. Haar absurdistische logica en subtiel-humoristische stem maken iedere zin in haar romans en columns een ‘typische Gerritsen’. Dat is bijzonder in de Nederlandse letteren en dat is een belangrijke overweging geweest van de jury om Esther Gerritsen te nomineren voor de Frans Kellendonk-prijs. Voor Kellendonk was een su-

[p. 223]

perieure en onderscheidende stijl hét mes om de maatschappij, sociale gewoontes en vooronderstellingen mee te fleren. Dat lemmet past wonderwel in de hand van Gerritsen. Daarom draagt de jury haar op grond van haar gehele oeuvre en met volle overtuiging voor voor de Frans Kellendonk-prijs 2014.

Jasper Henderson

Ton van Kalmthout

Maria Vlaar

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft op grond van het advies van de Commissie van voordracht besloten de Frans Kellendonk-prijs 2014 toe te kennen aan Esther Gerritsen.

De prijs is uitgereikt tijdens een bijeenkomst waarin ook de jaarlijkse Frans Kellendonk-lezing werd gehouden, op maandag 24 februari in De Vereeniging in Nijmegen.