Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2013-2014

[p. 117]

Franciscus Willem Marie Kusters
Nijmegen, 16 september 1949 - Nijmegen, 20 november 2012

Frans Kusters ontmoette ik in de zomer van 1969, in onze geboorteplaats Nijmegen, waar hij rechten studeerde en ik op het gymnasium van het Canisiuscollege zat. Ik had hem al eens gezien in het huis van een grote tandartsenfamilie, zeven dochters en een zoon. Frans was bevriend met een van de dochters, ik met de zoon. Zijn goede humeur was me opgevallen en ook zijn heldere aandacht voor alles. Aan de dochter met wie hij bevriend was, liet ik zo nu en dan mijn gedichten lezen. Die schreef ik toen en zij voedde me literair op. Ook las ze de verhalen van Frans. Ze vond dat wij maar eens in gesprek moesten komen.

Een maand na Frans' overlijden begon ik aan een boek over hem, daartoe uitgenodigd door De Bezige Bij, de uitgeverij bij wie hij in 1975 debuteerde en die sindsdien nog elf boeken van hem uitgaf. Het moest een boek worden over onze vriendschap, over twee jongens die de literatuur in wilden, over ons leven in Nijmegen, over alles wat ons bond. Het verscheen precies een jaar na zijn dood, Het eerste licht boven de stad. Het tweede hoofdstuk is hetzelfde als het eerste van mijn roman Kleur van geluk, die eerder dat jaar verscheen. Toen was het fictie, in het boek over Frans werd het autobiografisch, maar in onze vriendschap liep de werkelijkheid en wat we bedachten altijd door elkaar heen. Het ging ons uitein-

[p. 118]

delijk niet om de werkelijkheid, want die was er al, het ging om de waarheid die we ervan maakten.

Weer kom ik terug op die ontmoeting, omdat die de belangrijkste in mijn leven is. En voor Frans geldt hetzelfde. We hebben het daar maar één keer over gehad, toen we in 1985 een week in Praag waren en in de mist van mei op zoek gingen naar Kafka. Toen stelden we bijna plechtig vast wat de uitstraling van die dag was.

Ik kom er ook op terug omdat die ontmoeting typerend was voor Frans, voor zijn werk, voor de bronnen waaruit hij putte.

Ik bezoek hem in de namiddag, op zijn kamer in zijn ouderlijk huis in de Javastraat, een straat die vaak in zijn werk zal terugkeren, de buurt ook, de Indische buurt genoemd. Op de lage kleine tafel staan twee flessen bier en ligt een opengeslagen nummer van Randstad, een driemaandelijks literair tijdschrift in boekvorm. Nog voordat ik ben gaan zitten, pakt hij het tijdschrift en vraagt: ‘Ken je hem?’ Hij wijst naar de naam Jorge Luis Borges.

‘Nee,’ zeg ik. ‘Nog nooit van gehoord.’

‘Ik ook niet,’ zegt Frans. ‘Tot gisteren. Moet je horen.’

Zo ging het altijd als we bij elkaar waren. We kwamen meteen ter zake, of het nu een verhaal of een roman was of een nieuwe plaat van Bob Dylan of een film die we gezien hadden, we stapten meteen in.

Nu leest Frans De ooggetuige met de befaamde passage: ‘Indertijd was er een dag die de laatste ogen uitdoofde die Christus zagen; de slag van Junín en de liefde voor Helena stierven met de dood van een mens. Wat zal met mij sterven wanneer ik kom te sterven, welke hartroerende of vergankelijke vorm zal de wereld dan verliezen?’

We gaan zitten, Frans geeft me een van de flessen bier, we proosten en lachen. We weten dat we elkaars vrienden zijn en ook dat we beginnen aan een vriendschap die ons leven zal bepalen.

Behalve over Borges, hebben we het over Nabokov die ik pas heb leren kennen. Ik probeerde de sensatie te verwoorden dat ik merkte dat wat ik bij hem las ook gebeurde, dat ik niet óver een gebeurtenis las, maar dat de gebeurtenis in het boek me overkwam. In dit geval was het de geur die in het dorp Fialta hing.

Frans leest het beroemde verhaal van Kafka waarin een man in de vroege ochtend aan een agent de weg naar het station vraagt. Die agent adviseert hem het op te geven. En dan die geweldige laatste woorden: ‘Hij draaide zich om als iemand die met zijn lach alleen wilde zijn.’

[p. 119]

Die woorden citeerden we vaak.

Het werk van Kafka betekende zielsveel voor Frans, zijn stijl, zijn raadselachtigheid, zijn leven zoals hij dat optekende in zijn dagboeken en brieven. Behalve dat Frans dezelfde initialen had en ook jurist werd, léék hij in meer opzichten op hem, zijn ontmaskerende kijk op de werkelijkheid, zijn omgang met mensen, zijn moeite zich aan een vrouw te binden. In Frans' leven kwam die vrouw pas laat, Gabriella Bige, die maar één ding van hem wilde: dat hij alsjeblieft zichzelf bleef. En ook dat hij zijn meeste energie aan het schrijven besteedde.

Ten aanzien van dat laatste stond hij ambivalent. Hij vond schrijver geen beroep, het was iets wat je deed. Dit klinkt vreemd, maar bij Frans zat het vreemd in elkaar. Vrij kort na zijn studie werd hij wetenschappelijk medewerker op de rechtenfaculteit van, toen nog, de Katholieke Universiteit Nijmegen. Het was een parttime dienstverband en dat bleef zo tot hij ziek werd in de lente van 2011.

Gabriella bood hem een paar keer aan dat hij ermee kon stoppen, dat zij als advocaat makkelijk hun huishouden kon financieren, zodat hij alleen nog maar kon schrijven.

Daarvan wilde hij niets weten en dat was niet alleen omdat hij zich ook verantwoordelijk wilde voelen voor hun levensonderhoud.

Hij had dat werk nodig, en ook begonnen hem de laatste jaren de vergadercultuur en het niveau van de studenten én zijn collega's tegen te staan. Het was het andere leven van waaruit hij in zijn verhalen kon stappen, uit dat andere leven nam hij details en gebeurtenissen mee om die in zijn werk een nieuw leven te geven. Zijn werk op de universiteit was een voedingsbodem. De daar heersende cultuur verschafte hem al het materiaal dat hij nodig had. Volgens mij is er nauwelijks een oeuvre van een Nederland schrijver waarin de universiteit zo prominent aanwezig is. Zijn eerste twee boeken hebben dat niet, maar toen werkte hij er ook nog niet.

Ik weet ook niet of Frans meer verhalen geschreven zou hebben als hij er al zijn tijd aan had kunnen besteden. Ik denk het niet. Ik vermoed dat hij zichzelf in de weg zou gaan zitten. Hij was een langzame werker. Werkelijk iedere zin herschreef hij telkens opnieuw en weer opnieuw totdat die in zijn ogen perfect was. Dat doet natuurlijk iedere schrijver, maar Frans was hierin extreem. Het schrijven van een verhaal duurde bij hem altijd lang. Dat kon geen dagtaak zijn.

Ik ga terug naar de eerste jaren van onze vriendschap, want behalve dat

[p. 120]

we gepassioneerd uitwisselden wat we lazen, legden we elkaar ook ons eigen werk voor. Ik schreef inmiddels geen gedichten meer, waarmee ik de poëzie een dienst had bewezen, maar ook korte verhalen, toen nog zeer geïnspireerd door Frans, door het volstrekt buitengewone van zijn proza. Wat maakte dat zo buitengewoon? De soberheid die toch veelzeggend was. De humor, Frans was een meester in het understatement. De fijnzinnige stijl, het was onvoorstelbaar dat een zin anders geformuleerd kon zijn dan zoals die daar stond. Zijn heldere eigenzinnigheid. En hoe hij het alledaagse voortdurende betrapt op het ongewone avontuur dat daarin schuilging. Hij was in die jaren een voorbeeld voor me. Later ging ik in mijn werk mijn eigen weg, maar toen wilde ik graag aan hem verwant zijn.

Het eerste verhaal dat ik van hem las - misschien las hij het wel voor - was ook het eerste verhaal uit zijn debuut, Jouw goedheid. Alleen al de titel vond ik prachtig, zo direct, zo groots en zo teder. Aan het slot kwamen die woorden weer terug, twee zinnen die nadat ik ze gelezen of gehoord had niet uit mijn hoofd gingen: ‘Zonder dat ik het horen kon, riep jouw goedheid je bars en gewetenloos ter verantwoording voor al het leed en alle mislukkingen waar je die ook aantrof. De hele week zou je verder verdrietig zijn en ook daarna zou dat verdriet nooit helemaal slijten.’

In het begin was hij erg onzeker over zijn verhalen, niet over de kwaliteit, maar of ze werkten, of ze niet te in zichzelf gekeerd waren - dat waren niet zijn woorden, ik probeer zijn onzekerheid achteraf te verklaren. Ik denk dat zijn laatste werk dat wel was, iets te in zichzelf gekeerd. Dat vond ik zelf overigens niet, maar ik ben vergroeid met zijn werk, ik merkte het aan reacties van bevriende lezers.

Ik herinner me het zonnige voorjaar van 1973. Bijna dagelijks kwam Frans met een nieuwe versie van een van de acht verhalen die hij toen als levensvatbaar beschouwde. Het waren telkens kleine verbeteringen, de woordvolgorde in een zin, een bijvoeglijk naamwoord, details die een dialoog typerender maakten. Eerst las hij de verbetering voor, daarna wilde hij graag dat ik het hele verhaal las. We namen elkaars suggesties altijd zeer serieus. Ik geloof dat we elkaar hielpen. Die acht verhalen stuurde hij in voor de Reina Prinsen Geerligsprijs, een destijds prestigieuze prijs voor debutanten. Die won hij en ik had eerlijk gezegd niets anders verwacht. Hij was echt een nieuwe stem in het landschap van de Nederlandse literatuur.

De directeur van De Bezige Bij, Geert Lubberhuizen, belde hem de

[p. 121]

dag na de prijsuitreiking op en twee jaar later verscheen daar zijn debuut, De reis naar Brabant. Inderdaad, pas twee jaar later, want die acht verhalen waren niet genoeg voor een boek.

In die dagen richtte hij met Nop Maas, Anthon Fasel en mij het literaire tijdschrift De Schans op. Frans, Anthon en ik woonden op de bovenste verdieping van een appartementencomplex, in kleine kamers die voor de oorlog voor dienstbodes waren bestemd, met uitzicht op de Ooijpolder. Dat was aan de Sterreschansweg, vandaar de naam van het tijdschrift.

Het was een tijdschrift dat we helemaal zelf produceerden en ook voor het grootste gedeelte zelf vol schreven, onder eigen naam en onder pseudoniem. Frans was D. van Egeraat die er zijn Toppopgedichten in publiceerde. Frans en ik droegen zorg voor de distributie in Nijmegen, dat wil zeggen dat we met een Albert Heijn-tas drie boekhandels bezochten waar we telkens twee of drie exemplaren achterlieten. Deze gang van zaken stond ons zeer tegen, maar Anthon was de motor van de productie en Nop zei niet over voldoende sociale vaardigheden te beschikken om in de winkels te communiceren. Na onze missie haasten Frans en ik ons naar een café waar we krampachtig vaststelden dat het allemaal ergens goed voor moest zijn. En vervolgens hadden we het weer over het Ware Werk, want zo noemden we wat we schreven, en we bedoelden dat ironisch, maar ook weer niet, want we geloofden wat we toen al tegen elkaar zeiden: dat dit ons leven was, de verhalen, mijn roman in aanbouw. Frans beschouwde schrijven weliswaar niet als een beroep, maar wel als een manier van leven, om het maar eens pathetisch te zeggen: als een levenstaak. En voor mij gold hetzelfde.

Wat we schreven, hoe we daarmee bezig waren gaf ons een plaats in het leven dat we wilden leiden. Frans citeerde in dit verband graag Kafka: ‘Dat onze taak precies zo groot is als ons leven, geeft haar een schijn van oneindigheid.’ Waarschijnlijk glimlachte hij vaag bij die laatste woorden, maar het was wel waar. Onze taak was er altijd, de rest leek bijzaak, en met de rest bedoel ik zijn werk als jurist en een sociaal leven dat geleid moest worden, natuurlijk niet Gabriella en de liefdes in mijn leven, natuurlijk niet een paar intieme vriendschappen.

Frans bleef verhalen schrijven. Weliswaar noemde de uitgever Na het wonder (2001) een roman, maar dat was waarschijnlijk om de impopulariteit van het korte verhaal in Nederland te omzeilen. Het waren ook verhalen, maar ze hadden dezelfde hoofdpersoon. Hij zag niets in het schrijven van een roman, ook omdat hij wist dat hij het niet kon. De ruimte

[p. 122]

van een roman was hem te groot. Hij zou erin verdwalen en vastlopen. Daarbij was voor hem een roman ook een andere manier van verzinnen en vertellen, de beperkte ruimte vormde voor hem een uitdaging. Als hij iets van langere adem zou moeten maken, zou hij ook aandacht moeten geven aan details die geen ander belang hadden dan de dynamiek van het verhaal in gang te houden. Die details zijn niet te onderschatten, maar Frans wilde het alleen maar doen met wat voor de momentopname van de hoofdpersoon van belang was. Dat laatste typeert zijn werk ook: we komen even binnen in het leven van een personage, lezen wat flarden van zijn gedachten en dromen, en laten hem dan weer alleen in een leven waarin hij ook alleen is. De werkelijkheid van dat personage is door hem nauwelijks of moeilijk te bevatten, hij zoekt ergens houvast, maar dat zijn doorgaans potsierlijke pogingen. Misschien kwam Frans daarom ook niet aan een roman toe. Dan zou hij een oplossing of iets wat daarop lijkt moeten bedenken. En die oplossing bestaat niet in het universum van Frans.

Na Na het wonder duurde het acht jaar voordat er een nieuwe dunne verhalenbundel verscheen, Paarse dingen. Er kwam tussendoor een verzamelbundel, Scherven (2007), maar die tel ik nu niet mee. Frans schreef steeds minder, niet omdat hij minder bevlogen was of minder geïnspireerd, maar hij legde de lat steeds hoger. Ik geloof nog steeds niet wat hij me tijdens een van onze laatste gesprekken zei: ‘Ik heb, geloof ik, alles wel verteld.’ Dat zei hij meer om mij gerust te stellen, want ik mocht niet het gevoel hebben dat hij nog zo veel had willen schrijven.

Frans bleef zijn hele leven in Nijmegen wonen, maar hij verzette zich ertegen als hij een Nijmeegs schrijver werd genoemd, ook al speelt Nijmegen in zijn werk een prominente rol, maar dat is het Nijmegen in zijn verbeelding. Hij wilde niet uit de stad weg, die verandering zou hem te machtig zijn. Toen ik er nog woonde, zagen we elkaar bijna dagelijks. Dat dagelijks contact bleef, ook toen ik in de tweede helft van de jaren zeventig verhuisde, naar Arnhem en later naar Amsterdam. We zagen elkaar natuurlijk iets minder, maar spraken elkaar per telefoon of later per mail. Die uitwisselingen waren bijna altijd uiterst vrolijk. De vrolijkheid van Frans zit nog steeds in mijn hoofd.

En dan is er natuurlijk dat prachtige, eigenzinnige oeuvre vol zachtmoedige verontrusting.

Nadat ik deze laatste zin had genoteerd, vroeg ik me af welk verhaal of welk gedeelte uit een verhaal Frans me het laatst liet lezen of voorlas,

[p. 123]

want dat deed hij nog steeds: als hij helemaal ‘in een verhaal’ zat, belde hij er altijd een paar keer over op. Soms moesten we ook met spoed bijeenkomen, in een café in Nijmegen, Amsterdam of Utrecht. Dan was hij altijd wat gejaagd, maar in een tophumeur, aangezien het Ware Werk hem in de ban hield. Ik maakte daar soms een aantekening van en als ik die mag geloven is het het titelverhaal uit zijn laatste bundel, Paarse dingen. Ja, hij vroeg me of ik het einde ervan niet te sentimenteel vond. De inhoud van het einde spreekt voor zich: ‘Als het verdriet weer kwam, hadden ze haar toen geleerd, kon je het beste hardop janken en wanneer dat niet lukte, moest je de plekken waar je je had toegetakeld, vertroetelen. En om voor te doen hoe dat moest, was die ene verpleger met de geelgeverfde hanenkam over zijn littekens van viltstift gaan likken en eerst had niemand toen durven lachen, totdat zij begon.’

Ik zei dat ik dit einde niet sentimenteel vond.

thomas verbogt