Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2013-2014

[p. 82]

Elrud Ibsch
Hannover (Duitsland) 8 augustus 1935 - Amsterdam 17 februari 2013

De oprichting van de zelfstandige, wetenschappelijke opleiding Algemene Literatuurwetenschap (alw) werd in Nederland in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw een feit. Deze institutionalisering heeft ongetwijfeld te maken gehad met de vlucht van de theoretische literatuurwetenschap, in die tijd voornamelijk de structuralistisch georiënteerde narratologie maar ook met de reflectie op de wetenschappelijke status van de letterkundestudie, en met de bloei van de vergelijkende literatuurwetenschap, de comparistiek. Beide tendensen leidden ertoe een opleiding in te richten die zich profileerde ten opzichte van de op een nationale letterkunde georiënteerde opleiding zoals de neerlandistiek. De alw betekent de systematische benadering van de literatuurstudie in een internationaal perspectief. Met de instelling van de leerstoel alw aan de Vrije Universiteit in 1976 hadden alle klassieke letterenfaculteiten in Nederland deze voorziening.

De eerste hoogleraar was Elrud Ibsch, die vanaf 1976 tot haar emeritaat in 2000 de leerstoel bezette. Na het gymnasium studeerde zij Frans en Filosofie in Mainz en Parijs. Zij verkreeg de Nederlandse nationaliteit en vanaf 1961 studeerde zij Duitse taal- en letterkunde aan de Universiteit Utrecht met als bijvakken Theoretische Literatuurwetenschap

[p. 83]

en Filosofie. Sedert 1968 was zij wetenschappelijk medewerker en later hoofdmedewerker aan het Instituut voor Theoretische Literatuurwetenschap aan dezelfde universiteit. In 1972 promoveerde zij cum laude op het proefschrift Die Stellung Nietzsches in der Entwicklung der modernen Literaturwissenschaft. Zij combineerde de opvattingen van Nietzsche over taal, geschiedenis, vorm en inhoud van het literaire werk, met begrippen als inspiratie, de tragedie en periodeconcepten zoals de romantiek in de Literatuurwetenschap van de jaren zestig en zeventig waarvan zij uitstekend op de hoogte was. In navolging van de Nietzsche-bezorger Karl Schlechta probeerde Ibsch ‘... der Nietzsche-Gestalt das Spektakuläre zu nehmen, das eher beänstigend wirkt, als daß es zum Studium anregt.’, zoals zij schrijft in het Woord Vooraf in haar dissertatie. Ook publiceerde zij over Thomas Mann en literaire perioden. Samen met anderen redigeerde ze bundel Dichter und Leser. Studien zur Literatur (1972). In haar artikel ‘Rezeptionsforschung: Konstanten und Varianten eines literaturwissenschaftlichen Konzepts in Theorie und Praxis’ uit 1974 gaf zij blijk van haar intense belangstelling voor het lezersonderzoek en in het verlengde daarvan voor de Empirische Literatuurwetenschap. Haar internationale geörienteerdheid, haar grote belezenheid en haar kennis van de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van de Theoretische en Vergelijkende Literatuurwetenschap maakten haar tot een uitstekend gekwalificeerde hoogleraar zoals ik zelf mocht ervaren.

Naast mijn opleiding Nederlandse taal- en letterkunde ging ik in 1976 alw studeren bij Elrud Ibsch. Ik vond dat een grote verrijking naast de Nederlandse letterkunde. Je leerde literaire theorieën kennen zodat je beter begreep wat een letterkundestudie betekende, leerde benaderingen ten opzichte van elkaar afwegen, en je maakte kennis met de internationale literatuur zodat je de Nederlandse literatuur in een groter verband kon plaatsen. Een van de nieuwste theorieën destijds was de receptie-esthetica, een theorie die de lezer van literatuur een belangrijke plaats gaf. Elrud Ibsch was, zoals gezegd, gefascineerd door deze benadering en zij had ook wetenschappelijke en persoonlijke contacten met de belangrijkste vertegenwoordigers van de receptie-esthetica in Duitsland. Het was spannend om op college en in gesprekken steeds met de nieuwste ontwikkelingen in aanraking te komen. Elrud Ibsch was een ontzettend goede en enthousiaste docente die je steeds aan het denken zette en je voorzag van alle literatuur die je nodig had. Eerst als assistent, later als promovendus, collega en opvolger had ik het voorrecht haar van dichtbij

[p. 84]

mee te maken, een contact dat ook na haar emeritaat voortduurde en dat zich ontwikkelde tot een bijzondere vriendschap.

Tijdens haar hoogleraarschap gaf zij de opleiding Literatuurwetenschap een stevige plaats in de Faculteit der Letteren. Het onderdeel ‘Inleiding in de Literatuurwetenschap’ was voor alle studenten letterkunde verplicht. Zij introduceerde een nieuw vak ‘Geschiedenis van poëticale theorieën’, voor studenten van sommige opleidingen eveneens een verplicht onderdeel. Haar colleges voor de studenten Literatuurwetenschap bestreken het gehele vakgebied, met een voorkeur voor de literaire stromingen van de twintigste eeuw, met name het modernisme en postmodernisme, en voor de Empirische Literatuurwetenschap en daarmee verwante thema's als interpretatietheorie en wetenschapsfilosofie. Elrud Ibsch was ook bestuurlijk zeer actief, op de vu, nationaal en internationaal. Zij is onder andere decaan van de Faculteit der Letteren geweest, voorzitter van de Vereniging voor Algemene Literatuurwetenschap en presidente van de International Association for the Empirical Study of Literature. Zij trad op als promotor van meer dan tien promovendi. Basis voor deze activiteit vormde haar wetenschappelijke kennis en ontwikkeling waarvan talrijke publicaties getuigen.

In 1977 publiceerde Elrud Ibsch met haar tweede echtgenoot Douwe Fokkema, hoogleraar Literatuurwetenschap aan de Universiteit Utrecht, Theories of Literature in the Twentieth Century. Zij bespreken uitvoerig het structuralisme, marxisme, receptietheorie en semiotiek. Hun uitgangspunt is het popperiaans georiënteerde kritisch rationalisme. Van het marxisme bijvoorbeeld wordt een aantal inconsistenties blootgelegd, zoals de spanning tussen wetenschappelijke beschrijving en normatieve doelstelling. Voor de receptietheorie zou een empirische wending welkom zijn. Het boek is nog steeds een zeer leesbaar, bruikbaar en belangrijk overzicht van de stand van de literatuurwetenschappelijke theorievorming in voornamelijk de tweede helft van de vorige eeuw. Met Wim Bronzwaer en Douwe Fokkema bracht ze ook in 1977 een bundel van belangwekkende artikelen uit op het gebied van de nationale en internationale literatuurwetenschap uit deels in vertaling; deze artikelen worden nog steeds op colleges behandeld. Het Tekstboek Algemene Literatuurwetenschap bevat het artikel van Hans Mooij over de methodologie van de interpretatie, Roman Jakobsons beroemde inleiding tot de poëzie-analyse, Claude Bremonds analyse van het geschiedenisniveau van verhalen en een artikel van de hand van Elrud Ibsch zelf over literair-historische periodise-

[p. 85]

ring. In 1984 verscheen van haar en Douwe Fokkema samen Het modernisme in de Europese letterkunde, waarin Nederlandse schrijvers als Carry van Bruggen en E. du Perron als het ware vanzelfsprekend in de context van internationaal gerenommeerde auteurs als Thomas Mann, Robert Musil, Italo Svevo, Marcel Proust, James Joyce en Virgina Woolf worden geplaatst. De auteurs verrichten een forse literatuur-historische ingreep. Auteurs die niet goed in de gangbare concepten van de historische-avantgarde passen, classificeren zij onder de noemer van het modernisme, een voornamelijk tegen het realisme afgezette stroming waarin het realistische vertrouwen van de mogelijkheid van beschrijving en verklaring van de werkelijkheid wordt ingeruild voor de intellectuele beschouwing, voorlopigheid van kennis, en linguïstische, epistemologische en morele twijfel. Ongetwijfeld ligt aan dit modernismeconcept een diepe verwantschap van beide literatuurwetenschappers met de opvattingen van de modernistische auteurs ten grondslag. Als een vervolg op Theories of Literature verscheen aan de hand van Elrud Ibsch en Douwe Fokkema in 1992 Literatuurwetenschap en cultuuroverdracht (in 2000 verscheen een bijgewerkte Engelse vertaling). Het ordeningsprincipe is nu niet de theoretische benaderingen in de literatuurwetenschap maar literatuurwetenschappelijke thema's als de interpretatie, de canon, de literatuurgeschiedenis, het literaire systeem en cultuuroverdracht. Deze thema's worden besproken vanuit de gedachte dat er een empirische en cultuuroverdrachtelijke benadering is in de literatuurwetenschap zoals de titel van het boek duidelijk aangeeft, oftewel het onderscheid tussen de bestudering van en deelname aan het handelen in het literaire systeem of veld. Beide benaderingen kennen hun eigen spelregels en hun voor- en nadelen. De interpretatie bijvoorbeeld kan geen wetenschappelijke vorm aannemen; betekenisgeving is aldus alleen mogelijk in empirisch onderzoek naar lezersreacties op literaire teksten, ook die van professionele lezers als critici en letterkundigen. Dergelijk onderzoek kent een zeker reductionisme in het zich conformeren aan de methodologische spelregels van het empirisch onderzoek. Critici hebben echter wel de vrijheid om subjectief, evaluatief en normatief met teksten om te gaan. Letterkundigen nemen een tussenpositie in in zoverre zij een regelgeleide verslaglegging van hun onderzoek presenteren zoals Elrud Ibsch dat in haar artikel ‘Die Interpretation und kein Ende’ (1999) stelde.

Elrud Ibsch heeft zich sterk ingezet voor de ontwikkeling en propagering van de zgn. Empirische Literatuurwetenschap (elw) die zich vanaf

[p. 86]

de jaren tachtig van de vorige eeuw als een derde richting naast de Theoretische en Vergelijkende Literatuurwetenschap ontwikkelde. Zij deed dat vanuit een meer algemene overtuiging dat de empirische benadering impliceert dat kennis voorlopig is en voor weerlegging vatbaar. In navolging van de filosoof Karl Popper verafschuwde zij dogmatische opstellingen van bijvoorbeeld het nationaalsocialisme en het marxisme. Meer in het bijzonder was zij gecharmeerd van de wending die de receptietheorie in Duitsland nam. De grondleggers van deze benadering in de Literatuurwetenschap, Hans Robert Jauss en Wolfgang Iser, stelden wel dat de lezer in het object van de Literatuurwetenschap moest worden opgenomen om de literatuurgeschiedenis (Jauss) en de interactie van tekst en lezer (Iser) adequaat te kunnen schrijven en beschrijven, maar beiden bleven toch in een hermeneutisch-fenomenologische opvatting steken. Norbert Groeben, die niet alleen literatuurwetenschapper maar ook psycholoog is, trok de methodologische consequentie, dat als je het over lezers hebt je die lezers ook moet opzoeken en daarbij een sociaal-wetenschappelijke methodologie moet hanteren. Naast Norbert Groeben was Siegfried Schmidt in de jaren tachtig de grote kracht achter de Empirische Literatuurwetenschap. Elrud Ibsch en ook Douwe Fokkema hebben deze ontwikkeling nationaal en internationaal in belangrijke mate gestimuleerd en beïnvloed. Dat deden ze vooral in bijdragen aan theoretische discussies, in hun twee genoemde boeken over de literatuurwetenschap (Theories of Literature en Literatuurwetenschap en Cultuuroverdracht) en in het stimuleren van empirisch onderzoek. In 1985 ben ik bij Elrud Ibsch als eerste promovendus gepromoveerd op enkele empirische studies naar het leesgedrag, bijvoorbeeld over het verschijnsel identificatie. Uitgangspunt was dat theoretische veronderstellingen over het effect van literaire procedés, zoals de vernieuwingsgedachte van de Russische formalisten, aan een empirische toetsing zouden kunnen en moeten worden onderworpen. Het aanvankelijke streven van de empirisering van de gehele literatuurwetenschap werd al snel terecht opgegeven. Nu is de elw een van de benaderingen die vruchtbaar is voor bepaalde vragen met name inzake leesgedrag en werking van literaire instituties. Op een enkele uitzondering na heeft Elrud Ibsch zelf eigenlijk geen empirisch onderzoek verricht; zij was van een generatie die het methodologische en statistische handwerk zich in haar opleiding niet eigen heeft kunnen maken. Wel heel belangrijk is ook naast haar vele publicaties haar werk geweest in de internationale vereniging voor de Empirische Literatuurwetenschap op-

[p. 87]

gericht door Siegfried Schmidt. Zij organiseerde de tweede internationale conferentie in Amsterdam, gaf ook daarvan de Proceedings (1991) uit en was daarna jaren in de vereniging actief.

Na haar emeritaat in 2000 bleef Elrud Ibsch wetenschappelijk werkzaam. Ze wendde zich tot een thema op het gebied van de Vergelijkende Literatuurwetenschap, de verwerking van de Tweede Wereldoorlog in de literatuur, waar ze zich persoonlijk bij betrokken voelde. Al eerder publiceerde ze daarover in De lange schaduw van vijftig jaar (1996) in het artikel ‘Literatuur en Shoah: van getuigenis naar postmodern verhaal’. In 1997 kreeg Elrud Ibsch de Alexander von Humboldt-Forschungspreis. Zij deed een half jaar onderzoek op het Institut für Allgemeine Psychologie und Kulturpsychologie van de universiteit van Keulen, dat geleid werd door Norbert Groeben. Dat onderzoek resulteerde in Die Shoah erzählt: Zeugnis und Experiment in der Literatur (2004). Het boek anticipeert op Overleven in verhalen (2013) maar is anders van opzet en ordening. Ook worden niet-joodse auteurs (Martin Amis, D.M. Thomas en Cristoph Ransmayer bijvoorbeeld) vergelijkenderwijs met joodse auteurs behandeld. Het boek is een verslag van een grondige lectuur met Duitse studenten van de internationale literatuur waarin de Shoah wordt verwerkt en verbeeld. De aanvankelijke onbekendheid met deze literatuur en de aarzeling de soms experimentele verbeelding te aanvaarden wist Elrud Ibsch in de discussie weg te nemen.

Postuum verscheen Overleven in verhalen: van ooggetuigen naar ‘jonge wilden’. Joodse schrijvers over de Shoah (2013), waarin Elrud Ibsch opnieuw haar enorme belezenheid toont, ook van de recentste literatuur uit Nederland, Israël, Duitsland, Italië en de Verenigde Staten. Merkbaar is de subtiele balans tussen persoonlijke betrokkenheid en intellectueelwetenschappelijke benadering, wat het boek een duidelijke meerwaarde geelt. De ‘Overwegingen vooraf’ en de ‘Slotbeschouwing’ geven daar rekenschap van, en laten zien hoe de werkwijze een stramien is geweest die voorafgaand aan het werk en ten besluite andere, interessante accenten krijgt. De moeilijkheid bij een onderneming als dit boek is de relatie tot de unieke literaire werken en de veralgemening in trends bij de ordening van al die werken. Elrud Ibsch heeft gekozen voor mentale categorieën als ordeningsprincipe, zoals herinnering en verbeelde geschiedenis. Maar ook voor generaties schrijvers, historische opeenvolging en ontwikkeling, en feit en fictie: van meer feitelijk georiënteerde werken laat zij de literaire structuurprincipes zien, van de meer literair georiënteerde hun

[p. 88]

aansluiting bij de feitelijke werkelijkheid. Ook binnen de literatuur zelf doen zich patronen voor, bijvoorbeeld rondom het werk (en de persoon) van Primo Levi, of het werk van Paul Celan als referentiepunt. Sommige auteurs zullen bekender zijn dan anderen (Levi, Grunberg, Oberski in vergelijking met bijvoorbeeld Alessandro Piperno en Daniel Mendelsohn). Ook hier stelt Elrud Ibsch de lezer niet teleur. Van de bekendere auteurs weet zij hun werk verrassend en vanuit nieuwe perspectieven te bespreken waar zij op de meer onbekendere auteurs opmerkzaam maakt en uitnodigt hen te gaan lezen. Sommige namen zijn misschien wel bekend (Keilson, Oz, Grossman) maar hun werk behoefde in Nederland nog de introductie die ze nu krijgen.

Met Overleven in verhalen heelt Elrud Ibsch haar wetenschappelijk werk als comparatiste afgesloten, maar dat neemt niet weg dat zij voor het gehele terrein dat de literatuurwetenschap bestrijkt van grote betekenis is geweest. Belangrijk zijn de twee overzichten van de theoretische literatuurwetenschap die zij met Douwe Fokkema schreef, Theories of Literature en Literatuurwetenschap en Cultuuroverdracht, en de rol die zij heeft gespeeld bij het stimuleren van de Empirische Literatuurwetenschap. In de twee afscheidsbundels die haar zijn aangeboden weerspiegelt zich deze brede belangstelling: in The Psychology and Sociology of Literature (2001) wordt de stand van zaken geschetst voor de twee belangrijkste terreinen van de Empirische Literatuurwetenschap, de literatuurpsychologie en -sociologie. In Literatuurwetenschap tussen betrokkenheid en distantie (2000) staan representatieve opstellen over literatuurgeschiedenis en literatuurgeschiedschrijving, de verwerking van de Tweede Wereldoorlog in de literatuur en interpretaties. De titel van deze tweede bundel geeft de grondhouding aan van waaruit Elrud Ibsch werkte. Ze was diep overtuigd van het persoonlijke en culturele belang van literatuur en lezen; er bestond een nauwe band tussen de eigen leeservaring en het wetenschappelijk werk en de vraag naar het wetenschappelijk onderzoek naar het belang van lezen. Een thema in haar denken en werk komt erin terug, namelijk de waardering voor het doorbreken van literaire en niet-literaire conventies. Doorbraken de modernisten de realistische conventies, sommige jongere joodse auteurs doorbreken de wijze waarop er geacht werd over Auschwitz te schrijven. De voorlopigheid, veranderbaarheid en vernieuwing van kennis en conventies die Elrud Ibsch aan het hart lagen, verbindt haar, zoals gezegd, met de opvattingen van Karl Popper. Diens idee dat alle kennis voorlopig is en in het verlengde ervan diens opvatting

[p. 89]

dat ook maatschappelijk gezien totalitair ingerichte samenlevingen onhoudbaar zullen blijken te zijn, heeft haar sterk beïnvloed. Dat blijkt ook uit haar dissertatie over de positie van Friedrich Nietzsche ten opzichte van de literatuurwetenschap. De popperiaanse invloed sterkte Ibsch in de bijdrage aan de vestiging en verbreiding van de Empirische Literatuurwetenschap. Het onderzoek naar lezen, leesgedrag en het belang van lezen is nu een van de belangrijkste thema's in de Literatuurwetenschap. Schrijvers sluiten zich hierbij aan. In een in 2013 verschenen interview met Mario Vargas Llosa in de Volkskrant stelt hij dat de poststructuralist Derrida de literatuur afgesneden heeft van onze ervaring door haar te beschouwen als puur taalspel. Ook Elrud Ibsch kiest in haar laatste boek voor de ervaring en sluit zich aan bij de latere Derrida. Ze schrijft: ‘Derrida heeft op het hoogtepunt van zijn denken en invloed getracht alle onderscheidingen en grenzen zoveel mogelijk te slechten, en logica en feitelijkheid in de retorica te laten opgaan. In latere jaren heeft hij juist met het oog op traumatische historische gebeurtenissen (de Shoa, de politieke situatie in Zuid-Afrika) dit standpunt gewijzigd’. (p. 16) Het pleiten voor engagement zoals Thomas Vaessens dat doet in zijn De revanche van de roman sluit bij deze tendens aan, evenals de keuze van schrijvers voor authenticiteit, verantwoordelijkheid en gemeenschap. Elrud Ibsch ziet dat jongere joodse auteurs vaak het procedé van de ironie gebruiken, waarachter echter een grote mate van betrokkenheid bij de verwerking van joodse problematiek schuilgaat.

Elrud Ibsch was niet alleen een scherpzinnige en erudiete vrouw en een goed bestuurder. Ze was zeer belangstellend in mensen, was altijd aardig en ging zeer goed gekleed. Ze hield van muziek (ze heeft zelf cello gespeeld) en met haar man Douwe Fokkema wandelde ze veel en graag. Tot het laatst is ze zichzelf gebleven: aardig, belangstellend, op de hoogte van ontwikkelingen. De dood van haar man in 2011 is voor haar een groot verlies geweest dat ze niet echt te boven is gekomen. Velen zullen haar om alles wat ze wetenschappelijk en persoonlijk heeft betekend en gegeven blijven gedenken.

dick schram

[p. 90]

Voornaamste geschriften

Elrud Kunne-Ibsch, Die Stellung Nietzsches in der Entwicklung der modernen Literaturwissenschaft (diss. Utrecht). Assen 1972 en Tübingen 1972.

F. van Ingen, E. Kunne-Ibsch, H. de Leeuwe und F.C. Maatje (Hrsg.), Dichter und Leser. Studien zur Literatur. Groningen 1972.

E. Kunne-Ibsch, ‘Rezeptionsforschung: Konstanten und Varianten eines literaturwissenschaftlichen Konzepts in Theorie und Praxis’, in: G. Labroisse (Hrsg.), Rezeption-Interpretation. Beiträge zur Methodendiskussion. Amsterdam 1974, p. 1-31.

D.W. Fokkema and Elrud Kunne-Ibsch, Theories of Literature in the Twentieth Century. Structuralism, Marxism, Aesthetics of Reception, Semiotics. London 1977.

WJ.M. Bronzwaer, D.W. Fokkema en Elrud Kunne-Ibsch (samenstelling en inleiding), Tekstboek Algemene Literatuurwetenschap. Moderne ontwikkelingen in de literatuurwetenschap geïllustreerd in een bloemlezing uit Nederlandse en buitenlandsepublikaties. Baarn 1977.

Douwe Fokkema en Elrud Ibsch, Het modernisme in de Europese letterkunde. Amsterdam 1984.

Elrud Ibsch, Dick Schram and Gerard Steen (eds.), Empirical Studies of Literature. Proceedings of the Second igel-Conference. Amsterdam 1989 en Amsterdam-Atlanta 1991.

Douwe Fokkema en Elrud Ibsch, Literatuurwetenschap en Cultuuroverdracht. Muiderberg 1992.

Elrud Ibsch, Anja de Feijter en Dick Schram (red.). De lange schaduw van vijftig jaar Voorstellingen van de Tweede Wereldoorlog in literatuur en geschiedenis. Leuven-Apeldoorn 1995.

Elrud Ibsch, ‘Die Interpretation und kein Ende. Oder: warum wir auch nach der Jahrtausendwende noch interpretieren’, in: Henk de Berg und Matthias Prangel (Hrsg.), Interpretation 2000: Positionen und Kontroversen. Festschrift zum 65. Geburtstag von Horst Steinmetz. Heidelberg 1999, p. 15-29.

Douwe Fokkema and Elrud Ibsch, Knowledge and Commitment. A Problem-Oriented Approach to Literary Studies. Amsterdam-Philadelphia 2000.

Elrud Ibsch, Die Shoah erzählt: Zeugnis und Experiment in der Literatur. Tübingen 2004.

Elrud Ibsch, Overleven in verhalen: van ooggetuigen naar ‘jonge wilden’. Joodse schrijvers over de Shoah. Antwerpen-Apeldoorn 2013.