Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2013-2014

[p. 77]

Pieter Nanne Holtrop
Sassenheim 31 januari 1943 - Arvika (Zweden) 3 augustus 2012

Pieter Holtrop was het vierde kind in een gereformeerd, Scheveningens domineesgezin. Evenals zijn vader studeerde hij theologie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, waar hij in 1968 zijn kandidaatsexamen haalde. Met dat examen op zak had hij dominee kunnen worden, maar juist in die jaren breidden de universiteiten sterk uit en was er grote behoefte aan jonge onderzoekers. Holtrop werd onderzoeker bij de kerkhistoricus Jan van den Berg (toen aan de vu, later te Leiden) bij wie hij in 1975 promoveerde op een proefschrift over het Deutsche Christentumsgesellschaft, een overgangsbeweging tussen het achttiende-eeuwse Piëtisme en het negentiende-eeuwse Réveil. Het Gesellschaft was net als het Réveil een opwekkingsbeweging. De leden wilden nieuwe impulsen geven aan de christelijke traditie. Weg van de gebaande paden. Bezield van binnen uit. Sociaal en vroom. Op zoek naar een authentiek geloof dat invloed moest hebben op het dagelijks bestaan. Die verbinding tussen (praktische) vroomheid en het dagelijks bestaan heeft Pieter Holtrop zijn hele leven bezig gehouden. God was nooit een abstractie voor hem. Sterker nog, in God als een abstractie ging hij minder en minder geloven. God moest blijken. In daden. In denken. In wat mensen maakten van hun geloof.

Na voltooiing van zijn proefschrift vertrok hij met zijn gezin naar In-

[p. 78]

donesië. Hij werd er docent Kerkgeschiedenis en Oecumenica aan de Theologische Hogeschool te Ujung Pandang (voorheen: Makassar) op het eiland Sulawesi (voorheen: Celebes). Behalve opleider van toekomstige predikanten was hij ook adviseur van de kerken in Oost Indonesië. Daarvoor was hij veel onderweg en zo leerde hij de kerken en de kerkleden goed kennen. Hij nam deel aan synodes, schreef adviezen over alle mogelijke kwesties en bouwde gaandeweg een imposant netwerk op. In het Indonesisch schreef hij twee boeken over de Indonesische kerkgeschiedenis en oecumene: Selaku perintis jalan en Dari Malino ke Makassar. Terug in Nederland schreef hij in 1995, bij de vijftigste verjaardag van de Republiek Indonesia, nog over Nederlands protestantisme en de proclamatie van de Republik Indonesia, 17 augustus 1945: een memento bij de vijftigste verjaardag van de Indonesische Republiek. In 1997 publiceerde hij over de ontstaansgeschiedenis van het Indonesische Liedboek: Een oecumenisch afscheidsgeschenk: de ontstaansgeschiedenis van het Indonesische liedboek ‘Njanjian Rohani’ 1947-1955.

Vast aandachtspunt op zijn Indonesische reizen - geen wonder voor een kerkhistoricus - waren de kerkelijke archieven. Wat bevatten ze? Hoe was hun staat? Die staat was, door de tropische omstandigheden, meestal erbarmelijk. Zonde, vond hij, en hij richtte het Instituut voor de Geschiedenis van de Kerken in Oost Indonesië (1980), dat als doelstelling had de archieven te beschrijven en voor de toekomst te bewaren. Tevens moest het Instituut een centrum zijn voor de bestudering van de geschiedenis van de kerken in Sulawesi, Ambon, Sumba en Irian Jaya door seminars te organiseren en onderzoeksprojecten te financieren. Bij zijn vertrek liet hij een bloeiend Instituut achter.

Na zijn terugkeer uit Indonesië, in 1983, werd hij predikant van de toenmalige gereformeerde kerk aan het Raphaëlplein in Amsterdam. Hij deed dat goed en had er lol in. Voor een belangrijk deel kwam dat omdat hij zo graag preekte. Hij kon het ook goed. Met een losse stijl, hier en daar een grap, informeel, hartelijk, nieuwsgierig naar wat de tekst waarover hij preekte te zeggen had, en uiteindelijk vroom. Zoals vaker bij predikers: op de kansel geloofde hij meer dan in het gewone leven. Hij is zijn hele leven blijven preken. Ook tijdens zijn reizen, waar hij ook was. In Zuid Afrika, natuurlijk in Indonesië, en her en der in Nederland. Als hij preekte, was hij het dichtst bij zijn theologische identiteit. Een identiteit die samenhing met de traditie van het door hem zo grondig bestudeerde Réveil: op zoek naar het raakpunt tussen evangelie en dagelijks

[p. 79]

leven. Zonder hoge woorden, dichtbij de mensen. Religieus was hij in vergelijking tot zijn vader veel meer opgeschoven in de richting van de moderniteit. Maar met zijn preken raakte hij het hart van de mensen en zette op die manier de traditie van zijn vader voort. Er zat animo in de kerkdiensten die hij leidde. Op het Raphaëlplein kreeg hij de loop er in. De kerk bloeide op. Ook buiten de kerk was hij actief. Hij was een van de initiatiefnemers van Kerk in Mokum, het kerkelijk radiostation van Amsterdam. Wetenschappelijk bleef hij bezig als senior lector aan het Interuniversitair Instituut voor Missiologische en Oecumenische studies te Utrecht.

Maar toch, ondanks het plezier in het predikantschap, miste hij de rustige uren van wetenschappelijk werk en archiefonderzoek. Daarom was hij blij toen hij in 1987 hoogleraar Missiologie en oecumenica en Godsdienstgeschiedenis kon worden aan de toenmalige Theologische Universiteit van de Gereformeerde kerken te Kampen. Achteraf was hij ambivalent over zijn keus voor Kampen. Hij miste er een bepaalde weidsheid. Voelde zich in een kleine wereld maar zat niet bij de pakken neer. Van zijn leerstoel maakte hij in de loop van de jaren een internationaal georiënteerde eenmanszaak in de zendingswetenschappen en de geschiedenis van de oecumene. Zo nam hij het initiatief tot de oprichting van de Duits/Nederlandse Missiologische Vereniging, waar missiologen uit beide landen elkaar troffen voor discussie en informatie over elkaars werk. Belangrijk was ook zijn benoeming, in 1989, in het dagelijks bestuur van de World Alliance of Reformed Churches (warc), een internationale vereniging van protestantse kerken uit de calvinistische traditie. Van 1997 tot 2004 was hij tevens vice-voorzitter. Voor de warc reisde hij veel. Het verbreedde zijn blik. Vaak keek hij met verwondering naar de wijze waarop zijn eigen Nederlandse Protestantse Kerk in dat internationale gezelschap opereerde. Te veel betrokken op Nederland, vond hij, te weinig oog voor de grote golfbewegingen in de wereld waar de kerken een onderdeel van vormden. Hij was geen man om confrontaties uit de weg te gaan als iets hem niet zinde. Dat gaf zijn tijd in de warc een speciale kleur. Hij bleef er blijmoedig onder. Hij zag niet op tegen een stevig debat en was niet bereid een eenmaal ingenomen standpunt om diplomatieke redenen op te geven. Als warc-bestuurslid deed hij consultaties over Apartheid in Zuid-Afrika en gaf hij leiding aan een fact-finding Mission van de warc en de Indonesische Raad van Kerken in Oost Timor.

In zijn wetenschappelijk werk lag het hoofdaccent op de verhouding

[p. 80]

tussen evangelie en cultuur. De Westerse cultuur (zie zijn proefschrift) maar ook de niet-Westerse. Wat gebeurde er als het Westers christendom in heel andere culturen werd verkondigd? Wat gebeurde er met de zendingsmensen? Beïnvloedden zij de cultuur waarin ze hun boodschap brachten? Of was het andersom en ondergingen zij de invloed van de cultuur die hen omringde? Wie beïnvloedde wie? Vroeger werd altijd gedacht aan een eenrichtingverkeer: de zendingsmensen zouden de cultuur waarin ze werkten beïnvloeden. Maar was dat wel zo? Was het niet eerder andersom en waren het juist de zendingsmensen die de invloed van de hen omringende cultuur ondergingen?

Een bijzondere bijdrage leverde Pieter Holtrop aan de geschiedschrijving van de Hervormde Kerk van het Russische Sint Petersburg. Na de val van het communisme had een nazaat van een van de koopmansfamilies die zich in de negentiende eeuw vanuit het Twentse Vriezenveen (de zogenaamde Ruslui) in de stad aan de Newa gevestigd hadden, aandacht gevraagd voor de geschiedenis van de Hervormde kerk in Sint Petersburg. Er ontstond een samenwerkingsproject tussen de Commissie voor de Archieven van de Nederlandse Hervormde Kerk, het Centrale Staats Historisch Archief te Sint Petersburg en, via Pieter Holtrop, de Theologische Universiteit te Kampen. Ten tijde van de tsaren, en vooral in de tweede helft van de negentiende eeuw tot aan de Russische Revolutie van 1917, had de Nederlandse kerk in Sint Petersburg een bloeiend bestaan geleid. Daarna was zij verdwenen en vergeten. Maar nu, na het verdwijnen van het communisme, waren de archieven weer open en kon de vergeten geschiedenis gereconstrueerd worden. Met hulp van studenten, vertalers, het Nederlandse consulaat, de generositeit van de familie Ter Horst (een van de Vriezenveense Ruslui families) en andere, voor een belangrijk deel door Pieter Holtrop zelf bijeengegaarde fondsen werden de archieven uitgeplozen, geordend en toegankelijk gemaakt. Met als resultaat twee stevige boeken met kerkenraadsprotocollen, brieven en andere documenten en een derde boek met de registers van alle leden die van 1717 tot 1919 deel uitmaakten van de kerk.

Altijd bezig. Altijd nieuwsgierig. Altijd op zoek naar antwoorden op zelf gestelde vragen. Een bundel artikelen, samengebracht onder de titel Herdacht Landschap, gaf hij zijn vrienden mee als afscheidsgeschenk. Er was kanker bij hem geconstateerd. Het kwam hem niet goed uit. Hij was net begonnen aan een biografie van de Nederlandse oecumenische pionier en founding father van de Wereldraad van Kerken, dr. W.A. Vis-

[p. 81]

ser 't Hooft. Langer dan hem lief was had hij tijd moeten besteden aan de fondsenwerving. Die was rond. Hij had haast want hij wou het boek af hebben voor zijn ziekte dat onmogelijk zou maken. Tot vlak voor zijn dood was hij er mee bezig. Hij woonde intussen in Zweden. In zo'n in de Scandinavische bossen gelegen houten buitenhuis. Met zijn Zweedse vrouw met wie hij na zijn echtscheiding getrouwd was. Hij genoot er en zag het als erkenning dat de Södertörn University in Flemingsberg (Groot-Stockholm) hem benoemde als Visiting Professor. Zijn laatste boek, nog één keer over Sint Petersburg, Twee eeuwen Nederlanders in Sint Petersburg, werd door anderen voltooid en verscheen na zijn dood. De biografie van Visser 't Hooft moest hij aan een ander overlaten. Zeer tot zijn spijt. Hij accepteerde het in alle rust. Vreemd eigenlijk. Altijd bereid tot verzet en tegenspraak als iets hem niet zinde. Rustig en in overgave de dood tegemoet. Toch een zoon van het Réveil.

jan greven