Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2012-2013

[p. 179]

Henriëtte de Beaufort-prijs 2013
Advies van de commissie van voordracht

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft de Henriëtte de Beaufort-prijs 2013 toegekend aan Gita Deneckere voor haar biografie Leopold I. De eerste koning van Europa 1790-1865 (wpg uitgeverij België, De Bezige Bij Antwerpen), verschenen in 2011.

De Henriëtte de Beaufort-prijs bekroont om de drie jaar een in het Nederlands geschreven biografie of autobiografie, afwisselend van de hand van een Nederlandse en Vlaamse auteur. Het genre van de biografie is allesbehalve eenduidig. De rode draad in de diverse omschrijvingen ervan is echter dat levensverhaal en tijdsbeschrijving interfereren en daardoor nieuw licht werpen op de betrokken persoon en de omgeving waarin hij geleefd heeft. Precies in de verstrengeling van het persoonlijke en het bredere historisch kader, van levensverhaal en feitelijke geschiedenis eromheen ligt de aantrekkingskracht en het succes van de biografie. Het is een genre dat de laatste jaren ook in Vlaanderen een inhaalbeweging heeft meegemaakt die geleid heeft tot een aantal kwalitatief hoogstaande, vaak volumineuze werken. De jury van de Henriëtte de Beaufort-prijs mocht dat tot haar vreugde (zij het met enige bezorgdheid voor het vele leeswerk) constateren. Zij heeft zich uiteindelijk niet laten leiden door al te theoretische bespiegelingen rond wat het genre vereist of dient te vermijden, maar door een globale leeservaring. Op grond daarvan wenst ze ter bekroning in 2013 voor te dragen Leopold i. De eerste koning van Europa 1790-1865 van Gita Deneckere, verschenen in 2011. Met dit werk presenteert de auteur een indringende biografie over en rond Leopold i, de eerste koning der Belgen, maar tevens, zoals de titel terecht aangeeft, ook ‘eerste koning van Europa’, omdat de lezer aan de hand van Deneckere, interessante uitstapjes maakt naar diverse landen, vorstenhuizen en politieke ontwikkelingen in de negentiende eeuw.

Want Gita Deneckere weet ‘breed’ te schrijven, waardoor het leven van Leopold i op een natuurlijke wijze is ingekaderd. Hoewel hij de hoofdfiguur is van deze biografie wordt hij in het grotere gebeuren van de negentiende-eeuwse ontwikkelingen niet altijd als centrale figuur neergezet. Hij blijkt ook vaker een bijrol te hebben of achter de coulissen te werken als bemiddelaar dan een leading man te zijn. In dat opzicht laat Deneckere duidelijk zien dat zij in de eerste plaats historica is en

[p. 180]

pas daarna biografe. Daarin onderscheidt deze biografie zich van andere, ook uitstekende biografieën, waarin de auteurs de beschrevene in de regel dichter op de huid zitten. Dat kan als bezwaar worden gezien, maar is volgens de jury tegelijkertijd ook de kracht van haar studie, waarin zoveel meer wordt geboden dan het verhaal van een enkel persoon. De lezer wordt via het verhaal van Leopold en de familiegeschiedenis van de Van Saksen-Coburgs meegezogen in een belangrijk stuk van de Europese geschiedenis van de negentiende eeuw.

Leopold i was namelijk een telg uit de dynastie Saksen Coburg en Gotha die toentertijd in Europa, ondanks haar provincialistische komaf, een grote politieke invloed verkreeg door een uitgekiende huwelijkspolitiek, een fijnmazig familiair netwerk en de levering van kandidaten voor de troon van verweesde koninkrijken. Nadat een aanstelling tot koning van Griekenland mislukt was, aanvaardde hij in 1831 het koningschap van de kersverse staat België.

De massale belangstelling voor al wat met ‘royalty’ te maken heeft vormt een treffend bewijs voor de stelling dat onze moderne tijd nog niet los is geraakt van een instituut als het erfelijk koningschap, ook al leeft Leopold i niet echt voort in het collectieve geheugen van de Belgische natie. Toch heeft Deneckere zich in deze historische figuur verdiept in het besef dat de geschiedenis van het koningschap een bij uitstek ‘sociale’ geschiedenis is, zij het van een bovenlaag, van een elite die ver boven de massa verheven bleef. Anderzijds speelt ook het persoonlijke, autobiografische element een belangrijke rol in deze biografie, omdat de vertrouwelijke correspondentie van Leopold i met tal van collega-vorsten en andere hooggeplaatste personen de ruggengraat vormt van dit volumineuze boek. Daardoor is het geen traditionele ‘vorstenbiografie’ geworden, noch een strikt Belgisch geschiedverhaal. Integendeel, het nationale kader wordt van bij het begin doorbroken, met als resultaat dat het direct of indirect aan Leopolds ‘Coburg-clan’ gekoppelde panorama zich over een wijd gebied verspreidt: Duitse, Russische, Britse, Griekse, Franse, Oostenrijkse, zelfs Mexicaanse, maar natuurlijk ook Belgische verhaallijnen waaieren uit en maken de biografie tot een ‘transnationale geschiedenis’ (p. 22).

Dat is meteen het verrassende en boeiende aan deze studie die leest als een, zij het soms wat digresserende, achttiende-eeuwse roman: de samenvattende titelomschrijvingen à la Fielding van de chronologisch op elkaar volgende hoofdstukken wekken de nieuwsgierigheid van de lezer en wij-

[p. 181]

zen terzelfder tijd, via subtiele prikjes, op een dieperliggend niveau waarop deze studie kan worden gelezen, namelijk hoe het conservatieve gedachtegoed van Leopold ‘doet na-denken over geschiedenis en vooruitgang, autoriteit en leiderschap, vrijheid en gelijkheid, democratie en dictatuur, oorlog en vrede. Het legt een brug tussen het neoconservatisme vandaag en de angst voor democratie in het tijdsgewricht waar de Franse Revolutie en Napoleon hadden huisgehouden’ (p. 25).

Ruggengraat van het boek is, zoals reeds gezegd, de briefwisseling tussen Leopold en collega-vorsten, vooral dan die met zijn nicht, de dertig jaar jongere koningin Victoria van Engeland. In de negentiende eeuw was de brief bij uitstek het middel om contact te houden en netwerken op te zetten. Deneckere heeft die uitgebreide briefwisselingen - sommige reeds uitgegeven, vele andere nog in de archieven - grondig bestudeerd, geciteerd en geparafraseerd, zodat de lezer in staat wordt gesteld de innerlijke zielenroerselen en persoonlijke bespiegelingen van Leopold en de andere briefschrijvers en -schrijfsters te volgen. De vertrouwelijkheid en openhartigheid van die gigantische briefwisseling - bij Leopold, en ook bij Victoria, was het devies niet ‘nulla dies sine linea’, maar veeleer ‘nulla dies sine epistola’ (of beter ‘epistolis’!) - is van uitzonderlijke waarde voor de authenticiteit van de biografische gegevens. Zoals Deneckere het zelf weergeeft: ‘Het was de openhartigheid die me meteen trof, de zeer directe formulering van de intiemste gedachten en gevoelens door vorsten met een enorme epistolaire cultuur en lust voor het schrijven’ (p. 10).

Mede door die vele brieven en door de talloze pogingen om via andere contacten, zij het vaak van aan de zijlijn, de politieke ontwikkelingen in Europa mee te sturen, komt Leopold ook als mens van vlees en bloed goed naar voren. Dit is vooral het geval in zijn beschrijving van de familierelaties, de hechte band met zijn eerste vrouw, de People's Princess Charlotte, wier vroegtijdige dood hij niet meer te boven zou komen, de veel afstandelijkere relatie tot zijn tweede vrouw, Louise d'Orléans, de moeizame band met zijn zoons en de controversiële buitenechtelijke relaties die hij erop na hield.

In het overleg met koningin Victoria komt ook goed naar voren dat beide vorsten wel degelijk beseften dat het absolutisme van het ancien régime definitief verleden tijd was: het opkomende liberalisme en het steeds verdergaande democratiseringsproces vereisten een koningschap nieuwe stijl. Dat gold zeker voor België, dat na de losmaking van Nederland zijn

[p. 182]

bestaansrecht als een volwaardige staat moest gaan bewijzen en hiervoor de samenbindende stimulans van een algemeen geliefd koningschap niet kon ontberen. Om een vergaande uitholling van zijn taak te voorkomen probeerde Leopold i voor zichzelf een bevoogdende rol in de politiek veilig te stellen en tegelijkertijd over de echelons van bestuurders en notabelen heen - met oog voor de moeilijke evenwichtsoefening tussen katholieken en liberalen - populariteit bij het volk te verwerven.

Bezwaren tegen de wat eenzijdige nadruk op de vorstencorrespondenties als onderlegger van een biografie, waardoor bepaalde aspecten uit Leopolds leven onderbelicht bleven - Deneckere vermeldt zelf onder meer zijn relatie met het leger en de diplomatie, zijn sociale politiek en koloniale projecten - liggen voor de hand. De niet- of nauwelijks geïnformeerde lezer had een duidelijker historisch raamwerk best kunnen gebruiken om de reflecties van Leopold in verband te brengen met de feitelijke gebeurtenissen in die tussentijd tussen ancien régime en het moderne Europa van 1870. Een ander bezwaar is dat de figuur van Leopold wel eens op de achtergrond geraakt door al te uitvoerige en gedetailleerde verslagen van de situatie in andere landen, vooral dan in Engeland, wat de lezer die speciaal in de Belgische koning Leopold i geïnteresseerd is, zou kunnen doen doorbladeren. Ook een conclusie waarin wordt vastgesteld of en hoe de in de biografe geëtaleerde bronnen het tot nu toe bestaande beeld van Leopold hebben veranderd wordt node gemist.

Anderzijds is het onbetwistbaar dat deze op minutieus wetenschappelijk onderzoek gebaseerde biografie bijzonder grote waardering verdient, omdat hier een pakkend en breed historisch verhaal wordt gepresenteerd dat iedere lezer, zelfs als hij de ontwikkelingen in de negentiende eeuw slechts oppervlakkig kent, met plezier zal lezen, precies omdat het zo menselijk vervlochten is met correspondenties en geschreven is in een stijl en taal die heel toegankelijk is. Leopolds biografie is geen saaie geschiedenis; zij legt het zielenleven, de dagelijkse zorgen en de politieke ambities bloot van een belangrijke speler op het Europese toneel, die terzelfder tijd als regisseur wou optreden.

Voegen wij er ten slotte nog aan toe dat het werk mooi is uitgegeven. Het bevat een kleurenkatern met relevante afbeeldingen en handzame kaarten. En wie in deze vuistdikke studie de weg wel eens kwijt raakt - wie hoort nu weer bij wie en wie was de zoon, zus, tante, of aangetrouwde neef ook al weer precies - kan met een clip op de overzichtelijke genealogie achteraan in het boek makkelijk de weg terugvinden. De jurylezers

[p. 183]

hebben Deneckeres biografie van Leopold i alvast hooglijk gewaardeerd en vonden het meer dan een bekroning waard.

Berry Dongelmans Rik van Gorp, voorzitter Henk Nellen

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten, overeenkomstig het advies van de Commissie van voordracht, de Henriëtte de Beaufort-prijs 2013 toe te kennen aan Gita Deneckere voor haar biografie Leopold I. De eerste koning van Europa 1790-1865.