Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2012-2013

[p. 167]

Jan J.M. Westenbroek
's-Gravenhage 16 oktober 1926 - Arnhem 19 juli 2012

Op het overlijdensbericht van Johannes Josephus Maria Westenbroek werd als motto een vers van Guido Gezelle opgenomen, een citaat uit het bekende vers Als de ziele luistert. Dat gebeurde niet toevallig. Voor Jan Westenbroek was Gezelle levenslang een inspiratiebron en hét onderwerp van zijn publicistisch werk.

Johannes Josephus Maria Westenbroek werd in 1926 in Den Haag geboren, als zoon van een onderwijzer en hoofd van een plaatselijke basisschool; hij zou zijn vader Jo in zijn voetspoor volgen. Na zijn opleiding aan een jezuïetencollege en na studies Nederlandse taal- en letterkunde aan de universiteit te Leiden werd hij ook leraar, eerst in Rotterdam, vervolgens aan het Rhedens lyceum in Dieren en uiteindelijk, vanaf de vroege jaren 1960, aan het Sint-Adelbertcollege te Wassenaar. Zijn studietijd verliep niet zonder zorgen. Hij bekostigde zijn eerste jaar met steun van een oom aan moederszijde (een kroegbaas in Den Haag) en de volgende jaren combineerde hij zijn studies met een kantoorbaantje. Uiteindelijk zat het hem meer mee. Er bleek bij zijn afstuderen niet alleen een groot lerarentekort, maar ook woningnood. Het bestuur van het college Adelbert wist leraren aan te trekken door ze ook een woning aan te bieden. Westenbroek ging op het aanbod in. Tot zijn gezondheid het niet meer

[p. 168]

toeliet, zou hij overigens met zijn vrouw Bernadette Schippers in een huis in Wassenaar blijven wonen en werken. Wel bouwde hij zijn carrière als leraar verder uit: zo was hij ook leraar aan de Handelsavondschool te Leiden en hoofddocent Nederlands aan de Lerarenopleiding Zuidwest-Nederland, met locaties in Den Haag en Rotterdam (later Delft). Hij eindigde zijn loopbaan als conrector van de Haagse Leergangen, nu De Haagse Hogeschool.

In Wassenaar was Westenbroek actief in de rk Sint-Willibrordusparochie, in het bestuur, de bibliotheek, maar ook als publicist over de kerk en plaatselijke devotionele geschiedenis. Hij werkte in 1990 al mee aan een boek over zijn parochie, Peter Eldering (red.), Gelukkig in Gods naam. In 1999 publiceerde hij zelf De Sint-Willibrorduskerk te Wassenaar. Kunst in dienst van leer en devotie (in een eindredactie van zijn zoon Jan W.) waarin hij, met het gebouw en het interieur als leidraad, de religieuze en artistieke geschiedenis van deze in 1905 gebouwde neogotische kerk uit de doeken doet.

Het is echter vooral op het vlak van de literaire neerlandistiek dat Westenbroek heeft gepubliceerd, en dan speciaal over de figuur, het werk en de entourage van de dichter Guido Gezelle. In diverse tijdschriften toonde hij met korte studies belangstelling voor dichters als Revius, J.H. Leopold, G. Achterberg en M. Nijhoff. In tntl 105 (1989) vergeleek hij het gedicht ‘Bijen omhoog: zwirlende, zwermende bijen’ van P.N. van Eyck met ‘Het lied der dwaze bijen’ van M. Nijhoff in het licht van hun verschillende poëtica. Hij leek met zijn literaire studies alle kanten te kunnen opgaan, maar uiteindelijk eiste Gezelle toch het leeuwendeel van zijn aandacht op. Prof. P. Minderaa, bij wie Westenbroek in Leiden afstudeerde, bracht hem in contact met Prof. W. Asselbergs (A. van Duinkerken) in Nijmegen. Die had oor naar Westenbroeks interesse en wetenschappelijke ambitie en introduceerde hem in het milieu van de Gezellianen, en dat net op het moment dat Albert Pelckmans, directeur van De Nederlandsche Boekhandel in Kapellen bij Antwerpen, plannen had om, geïnspireerd door een spiritueel-idealistische visie op de culturele volksontvoogding in Vlaanderen, kenners van Gezelle in Zuid en Noord samen te brengen in een serieus schrijversgenootschap. Op die manier werd Jan Westenbroek (samen met Asselbergs) één van de veertien stichtende leden van het Guido Gezellegenootschap dat op 4 november 1961 in Kapellen werd opgericht. Voor hem was dit feit een teken van erkenning en een stimulans. Hij stelde de halfjaarlijkse vergaderingen - waar-

[p. 169]

van één steevast omstreeks de geboortedatum van de dichter, 1 mei - in de sfeervolle bibliotheek van Bert Pelckmans in Kapellen zeer op prijs, waar van in den beginne intellectuele ernst werd gecombineerd met gulle gastvrijheid, welsprekendheid, goed tafelen en gezelligheid.

Het eerste nummer van de periodieke publicatie van het Genootschap, Gezellekroniek, startte in 1963 meteen al met een artikel van Westenbroek. Hij leverde er als het ware zijn geloofsbrieven mee af, een bewijs van diepgaand onderzoek naar ontstaansgeschiedenis van een gedicht, ‘Ik droome alreê’, van de impliciet hoog gewaardeerde dichter Gezelle. Het zou de eerste studie zijn in een vrij lange reeks van artikelen over zowat dertig jaar - een keuze daaruit werd in 1995 onder de titel Gezelle de dichter gebundeld - waarin hij, uitgaand van een of twee gedichten, bronnenonderzoek, tekstkritiek en tekstanalyse combineert, waar nodig aangevuld met contextuele gegevens uit de biografe, de intertekst, de literaire en geestelijke traditie of de samenleving. Westenbroek assimileerde daarbij op eclectische wijze wat er zoal in de literatuurwetenschap op methodologisch vlak aan de gang was en wendde die inzichten aan om diepgaand en tegelijk verstaanbaar de poëzie van Gezelle door te lichten. Hij meed daarbij een al te specialistische aanpak en trachtte Gezelle voor een ruimer publiek begrijpelijk en genietbaar te maken. Opvallend is dat hij daarbij ook zijn lectuur van moderne en hedendaagse denkers, filosofen en schrijvers betrekt. Ze wijzen op zijn verlangen om Gezelle zowel op te waarderen als te actualiseren, ook voor een jong of intellectueel publiek.

Op die manier zijn de evoluties binnen de literatuurwetenschap min of meer te volgen in de ontwikkeling van zijn studiewerk. Zijn proefschrift, dat in 1967 in boekvorm verscheen, sluit aan bij een traditie van degelijke filologie. De titel, Van het leven naar het boek, zegt precies waarover het gaat. Aangetoond wordt hoe het ‘boek’, Gezelles bundel Gedichten, gezangen en gebeden, uit ‘het leven’ ontstaat, en daartoe worden biografische, literair-historische en literaire invalshoeken met elkaar gecombineerd. Het biografische luik dwong Westenbroek overigens een standpunt in te nemen in de kwestie van de vriendschapsrelatie van Gezelle met zijn leerling Eugeen van Oye en Gezelles erotiek. Hij deed dat met het beschikbare bronnenmateriaal op een open en genuanceerde manier. Toen de universitaire literatuurwetenschap meer oog kreeg voor de maatschappelijke relevantie van literatuur, richtte Westenbroek zich vanaf 1980 niet alleen op Gezelles ‘persoonlijke’, naar binnen gerichte poezie, maar ook op de dienstbare (gelegenheids)dichter die het dagelijkse

[p. 170]

leven gestalte gaf en in zijn samenleving een publiek (retorisch) wist te beïnvloeden. Parallel met de groeiende interesse voor het fenomeen van de intertekstualiteit zijn enkele studies te signaleren waarin Westenbroek op zoek ging naar de literaire en spirituele bronnen van een aantal beroemde Gezellegedichten, zoals ‘Ego fos’, dat hij ‘Gezelles Hooglied’ noemde (1989). Dat leidde op het laatst van zijn leven tot enkele verkenningen van de spirituele en mystieke achtergrond van Gezelles poëzie. Plannen voor verdere studie hierover kon hij niet meer realiseren.

Het beeld dat we op die manier van Jan Westenbroek krijgen is dat van een zeer onderlegde, erudiete Gezelle-specialist - uiteindelijk verschenen de meeste van zijn artikelen in de gespecialiseerde Gezelletijdschriften - die ook het ideaal had om zijn bewondering en fascinatie voor het werk van Gezelle met zoveel mogelijk lezers te delen. Hij was Gezellekenner en leraar tegelijk. Door zijn werksituatie stond hij buiten de academische vakbeoefening. Westenbroek was zich van dat euvel bewust - wellicht heeft hij het daarmee moeilijk gehad - maar het stelde hem wel in staat kritisch te zijn voor een Gezellestudie die zich door een al te grote specialisatiedrang in een isolement dreigde te werken. Hij voelde zich intens betrokken bij die studie en trachtte effectief iets te doen om dat isolement te doorbreken. Hij pleitte ervoor om het Gezelleonderzoek te laten aansluiten bij de ontwikkelingen in de taal- en literatuurwetenschap. In die zin ondersteunde hij vanaf 1989 de redactionele politiek van het tijdschrift Gezelliana. Kroniek van de Gezellestudie - een fusie van Gezellekroniek en Gezelliana, het huisorgaan van het Antwerpse Centrum voor Gezellestudie - dat speciaal in die richting wilde werken. Hij publiceerde ook geregeld een stand van zaken in het betreffende onderzoek, ernstig en kritisch van toon. Ook nam hij openbaar stelling wanneer Gezelle op het publieke forum ter discussie kwam, zoals dat bijvoorbeeld het geval was naar aanleiding van een lezing van de Nederlandse essayist Fons Sarneel op de Brusselse Middagen van de poëzie in november 1970. Naast Bernard Kemp gaf de redactie van Ons Erfdeel aan hem, als ‘Gezelle-specialist uit het Noorden’, de kans om een (wijs en relativerend) wederwoord te schrijven (‘Gezelle: van tijdgenoot tot erflater’, Ons Erfdeel 14/2). Westenbroek ging de discussie en de polemiek niet uit de weg. Hij stimuleerde doelbewust debat.

Hij deed dat nog het meest door zijn bijzondere aandacht voor de tekstkritiek en zijn levenslange zorg om de editie van Gezelles werk op een niveau te brengen dat aan de geldende wetenschappelijke eisen vol-

[p. 171]

doet. Op dat vlak ligt wellicht zijn belangrijkste bijdrage. Zijn eerste sporen waren een zeer verzorgde editie in 1964 van de laatste geautoriseerde versie van Gezelles Kerkhofblommen, annex een uitgebreid variantenapparaat, en een commentaar in 1965 bij een bibliofiele editie van een gecorrigeerde eerste druk van diezelfde bundel. Op 1 mei 1964 presenteerde hij op een vergadering van het Guido Gezellegenootschap een voorstel om een nieuwe tekstkritische uitgave van Gezelles volledige werken te bevorderen, geïnspireerd op de Stuttgarter Hölderlin-uitgave. Dat plan was zeer actueel als men bedenkt dat het georganiseerd wetenschappelijk editeren in Nederland, met de invoering van de Duitse richting door A.L. Sötemann, H.T.M. van Vliet e.a., pas echt in de jaren zeventig goed op gang kwam. Het plan was ook ambitieus. Westenbroek wist zich wel te verzekeren van de nodige fondsen bij de Nederlandse regering om de uitgave voor te bereiden. In 1970 leverde hij het manuscript van een kritische varianteneditie van de verschillende drukken van de bundel Gedichten, Gezangen en Gebeden af dat als model kon dienen voor alle volgende delen (geschat op dertig). Inmiddels was in 1966 door R.F. Lissens aan de Antwerpse universiteit het Centrum voor Gezellestudie opgericht. Tegengestelde inzichten en belangen leidden ertoe dat Westenbroek zijn plan in 1971 zag afgevoerd. Men achtte de achterstand op het vlak van bibliografie, archiefonderzoek en documentatie te groot. Het Antwerpse Centrum zou kiezen voor een nieuwe leeseditie van Gezelles verzameld dichtwerk (1980-1991), zonder historisch-kritisch variantenapparaat. In die zaak voelde Jan zich (als wetenschapper én Nederlander) op een pijnlijke manier miskend. Voor hem startte een persoonlijke lijdensweg. Van zijn manuscript uit 1970 zou in 1976 slechts een sterk gereduceerde eerste-drukuitgave van de bundel op de markt worden gebracht. Westenbroek slaagde er wel in zijn grootste ontgoocheling te onderdrukken en zelfs mee te werken aan de uitgave van het Verzameld dichtwerk (ed. J. Boets e.a.). Hij schreef een inleiding op deel 2 over de receptie van de bundel Gedichten, Gezangen en Gebeden en leverde een pakket met tekst-kritisch commentaar bij de rubriek ‘Laatste gedichten’ in deel 7. De geschiedenis herhaalde zich echter. Omdat zijn aandeel niet werd erkend, kwam het tot een hoogoplopend conflict met de eindredacteur. Hij zag er contractbreuk in. De zaak escaleerde en omdat hij, tegen zijn verwachting in, geen steun vond bij het bestuur van het Genootschap, nam hij in 1998 ontslag. Voor buitenstaanders lijken het faits divers, maar in het persoonlijke leven van Jan Westenbroek waren ze wel degelijk van groot

[p. 172]

belang. Ze illustreren ook de ernst en het engagement waarmee hij zijn Gezelleonderzoek bedreef. Zelfs zijn ze illustratief voor het intellectueel bedrijf van een generatie Gezellevorsers die met de oprichting van een kleine geleerdenvereniging bij het begin van de jaren zestig elkaar in eensgezindheid vonden, maar gaandeweg ook in meningsverschillen met elkaar verwikkeld raakten. Tekenend voor Jan Westenbroek is wel dat hij telkens een verzoenende stap kon terugzetten. In 1994 sloot hij zich opnieuw bij de vereniging aan en in 2011, bij het vijftigjarig bestaan van het Gezellegenootschap, werd hij erelid.

Tot op het laatst van zijn leven bleef hij werken aan artikelen over Gezelle, nu op zoek naar de mystieke kant van de dichter. Op het eind begon hij echter te vergeten waarmee hij bezig was. ‘Hij raakte zijn artikelen één voor één kwijt’, getuigt zijn zoon Jan. Zijn laatste artikel, een analyse van ‘Als de ziele luistert’, werd finaal geredigeerd door zijn vriend Frans Berkelmans osb van de Adelbertabdij te Egmond-Binnen. Uiteindelijk ontsnapte hem elke herinnering. Op het eind zei hij nog: ‘Ik ben nu mijn kinderen kwijt.’

piet couttenier

Met dank aan Jan Westenbroek jr., Emilie Westenbroek-Mermoud, Frans Berkelmans en Jan Verdonck.

Voornaamste geschriften

Guido Gezelles laatste tekst van Kerkhofblommen. Verzorgd en van inleiding en aantekeningen door drs. J.J.M. Westenbroek. Kapellen 1964.

Van het leven naar het boek. Onderzoek naar het ontstaan en de aard van Guido Gezelles ‘Gedichten, gezangen en gebeden’ (1862-1879-1893). Kapellen 1967.

Guido Gezelle: Gedichten, Gezangen en Gebeden. Eerste druk van 1862. Antwerpen-Amsterdam 1976.

Gezelle de dichter. Studies. Antwerpen 1995.

De Sint-Willibrorduskerk te Wassenaar. Kunst in dienst van leer en devotie. Wassenaar 1999.

‘Guido Gezelle (Brugge 1830 - Brugge 1899); ‘De West-Vlaamse school’, in: Deprez, A., W Gobbers en K. Wauters (red.), Hoofdstukken uit de geschiedenis van de Vlaamse letterkunde in de 19de eeuw. Dl. 2. Gent 2001, p. 133-276.