Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2012-2013

[p. 101]

Harm Gerrit de Olde
Vroomshoop 24 april 1933 - Groningen 11 april 2012

Harm Gerrit - in de wandeling Harry - de Olde werd op 24 april 1933 in Vroomshoop geboren als zoon van Leendert Egbert de Olde en Geertje Veening, die eerder een dochter hadden gekregen. Harry groeide aldus op in een klein, maar degelijk protestants, preciezer: hervormd gezin. Zijn vader was aannemer van beroep - het lijkt een soort van predestinatie te zijn geweest voor Harry's latere activiteiten op het terrein van de monumentenzorg. Als president-kerkvoogd behoorde zijn vader tot de plaatselijke notabelen. Na de lagere school volgde hij de hbs-b om zich in 1949, nog als zestienjarige, aan de Rijksuniversiteit te Groningen in te schrijven voor de studie medicijnen. Na de basisopleiding besloot hij zich toe te leggen op de psychiatrie. Naar de gewoonte van die jaren werd hij daar, gezien zijn achtergrond, lid van de reformatorische studentenvereniging v.e.r.a. Daar werd hij ondanks zijn jonge leeftijd al snel een prominent lid - hij behoorde in het jaar dat hij was aangekomen, tot de oprichters van het ‘Boerengenootschap’.

Harry de Olde bracht een grote belangstelling met zich mee voor alles wat met geschiedenis te maken had. Zo werd hij al snel archivaris van v.e.r.a. en in die hoedanigheid heeft hij kans gezien om via uitvoerige gesprekken met reünisten van het eerste uur, dus via oral history, lang

[p. 102]

voordat dit een historische sub-discipline zou worden, veel over het ontstaan en de eerste jaren van zijn studentenvereniging te weten te komen. Voor het in 1989 verschenen gedenkboek was hij dan ook een belangrijke bron van informatie, te meer daar hij zijn gegevens op een voorbeeldige wijze had geordend en vastgelegd.^1.

Als student verkende hij in de jaren vijftig op de fiets de provincie. Hoewel hij later ook een auto bestuurde wanneer het niet anders kon, zou het rijwiel zijn leven lang zijn favoriete vervoermiddel blijven. Zo, met de broekspijpen bij zijn sokken ingestopt, heeft menigeen hem tot op hoge leeftijd op de fiets van het ene naar het andere dorp zien trekken. De grote liefde die hij toen opvatte voor het noordelijke platteland, het eeuwenoude landschap, de dorpen en vooral de vele oude kerken, heeft hem nooit meer verlaten.

Kort na zijn afstuderen trouwde hij in 1960 met Antonia Marie Marchina (‘Toto’) Bramer, de dochter van de burgemeester van Den Ham, waaronder Vroomshoop viel; ze kenden elkaar al uit hun jeugdjaren. Uit dit huwelijk werden drie dochters geboren: Jeichien, Margjen en Stijntje, allen met historisch besef genoemd naar vrouwen uit hun voorgeslacht. Slechts enkele maanden na de dood van haar echtgenoot in 2012 is ook Toto gestorven.

Na er enkele jaren als arts-assistent te hebben gewerkt, kreeg hij in 1964 een aanstelling als psychiater bij het Psychiatrisch Ziekenhuis ‘Dennenoord’ in Zuidlaren, waaraan hij zijn hele verdere werkzame leven verbonden zou blijven. Deze inrichting was in 1895 opgezet door de ‘Vereeniging tot Christelijke Verzorging van Krankzinnigen en Zenuwlijders in Nederland’, die ook elders in het land soortgelijke ziekenhuizen had gesticht (1886: ‘Veldwijk’ in Ermelo, 1892: ‘Bloemendaal’ in Loosduinen, 1907: ‘Wolfheze’ in het gelijknamige dorp, 1928: ‘Vogelenzang in Bennebroek). Hoewel ontstaan als product van de verzuiling, zou gedurende De Olde's loopbaan die achtergrond geleidelijk aan steeds minder merkbaar blijven - overeenkomstig de gang van zaken in vrijwel de gehele gezondheidszorg en de samenleving in het algemeen.

De Olde ontwikkelde zich tot een gerespecteerde psychiater: hij stond open voor nieuwe ontwikkelingen en behandelmethoden, maar bovenal stond voor hem, zo blijkt uit de waarderende woorden van sommige van zijn vroegere patiënten, de individuele mens met zijn specifieke problemen en behoeften centraal. Het verhaal gaat dat een kunstenaar, aan wie telkens bij opname elders zijn tekenmateriaal was afgenomen, de keer

1. P.A.J. Caljé, vera: Vorming en Vriendschap 1899-1974, 75 jaar gereformeerd studentenleven. Groningen 1989.

[p. 103]

dat hij in Dennenoord terechtkwam, in Harry de Olde tot zijn aangename verrassing juist een uiterst begripvolle dokter ontmoette, die op eigen kosten hem voorzag van papier, potloden en wat er verder nodig was om ook tijdens zijn verblijf in de inrichting te kunnen blijven tekenen en schilderen.

Vanaf 1979 was De Olde op Dennenoord directeur patiëntenzorg. Hoewel hij die taak met grote toewijding en plichtsbetrachting vervulde, waarbij ook zijn bestuurlijke overredingskracht hem van pas kwam, won uiteindelijk de hartstocht, die hij al van jongs af voelde voor alles wat met geschiedenis en vooral monumentenzorg te maken had het van zijn medische beroepstaken: na ruim dertig jaar maakte hij in 1993 gebruik van de mogelijkheid vervroegd uit te treden. Alleen in korte biografische notities aan het eind van een door hem geschreven artikel kwam dit aspect nog wel eens terug: daar omschreef hij zich met de ietwat in onbruik geraakte aanduiding ‘zenuwarts’, soms ook ‘zenuwarts in ruste’; zijn titel van medisch doctorandus bleef systematisch onvermeld als zijnde irrelevant voor waar hij zich nu verder mee bezighield. Een even sober als gedisciplineerd werkritme had hem in de jaren voordien al in staat gesteld om naast zijn drukke beroepsbestaan een indrukwekkend aantal activiteiten op het terrein van zijn liefhebberij te ontwikkelen - deze gingen hem nu geheel in beslag nemen. Ook de psychiatrie zelf was voor hem een historisch belangwekkend onderwerp. Zo speelde hij een belangrijke rol bij de organisatie van een symposium op Dennenoord over psychiatrie en verzuiling.^2.

Harry de Olde was als voorzitter van de restauratiecommissie de drijvende kracht achter het herstel in 1972-1974 van de hervormde kerk in Zuidlaren, een middeleeuws gebouw met een waardevolle protestantse inrichting. Hier demonstreerde hij al meteen een eigenschap die hem zijn hele verdere loopbaan in de monumentenzorg zou kenmerken: gevoel voor bestuurlijke verhoudingen wist hij te combineren met enerzijds een grote historische kennis van het gebouw in kwestie en anderzijds een even grote vasthoudendheid waar het de uitgangspunten en de uitvoering van de restauratie betrof. Waar in deze jaren, maar ook later nog wel, restauratiearchitecten vaak de kans kregen en dus ook grepen om met soms verregaande en niet altijd op degelijk onderzoek berustende reconstructies hun visie aan het gebouw op te leggen, wist De Olde de restauratie van de Zuidlaarder kerk te stoelen op respect voor de gegroeide situatie: voor hem was een restauratie niet zozeer een geheel nieuw begin voor

2. H.G. de Olde et al., ‘Gereformeerden, katholieken en hun psychiatrie’: twee voorbeelden van omgang met godsdienst in de psychiatrie (symposiumverslag 28 mei 1990). Zuidlaren 1991.

[p. 104]

een monumentaal bouwwerk, maar veeleer een moment in de continuiteit ervan. Dit betekende in Zuidlaren onder meer dat de later aangebrachte deur in het koor werd gehandhaafd en dat de houten negentiende-eeuwse sponningen van de vensters niet door gemetselde traceringen werden vervangen. Ook het stucplafond in het schip bleef zoals het was. Het had daarom een bijzondere betekenis dat hij op 17 april 2012 juist vanuit dit kerkgebouw is begraven, begeleid door vele betrokkenen uit de monumentenwereld.

De bestuurlijke kwaliteiten die hij had getoond bij de restauratie van de kerk in Zuidlaren, bleven niet onopgemerkt: in 1977 werd hij lid van het Dagelijks Bestuur van de Stichting Oude Groninger Kerken. Sinds haar oprichting beijvert deze zich voor de instandhouding van de vele, voor een groot deel middeleeuwse kerken in de provincie Groningen. Door het gecombineerde effect van ontvolking van het platteland en voortschrijdende kerkverlating waren steeds meer plaatselijke hervormde gemeenten niet langer in staat om hun kerkgebouwen te onderhouden, waardoor het voortbestaan ervan werd bedreigd. In zekere zin ook zelf een kind van de naoorlogse secularisatie, herkende De Olde - en met hem vele anderen - dat de kerkgebouwen niettemin te betekenisvol waren als monumenten om ze met de traditionele geloofspraktijk verloren te laten gaan. Hoe vervallen soms ook, ze vormden de ziel van veel dorpen, ook omdat juist in de oude kerken de band met voorgaande generaties zichtbaar bleef.

In 1981 volgde zijn benoeming tot voorzitter. Hij zou die functie bijna twintig jaar lang met grote energie vervullen. In deze periode heeft hij een belangrijke rol gespeeld bij de professionele uitbouw van de Stichting tot een van de grootste monumentenorganisaties van Nederland - en dat betreft zowel het gebouwenbezit als de achterban van donateurs. Daarbij school een zekere tragiek in de omstandigheid dat hij weliswaar zelf die professionalisering krachtig bevorderde door aan de opbouw van een degelijk apparaat met een eigen directeur te werken, maar uiteindelijk de daartoe aangetrokken medewerkers niet altijd de nodige ruimte gaf om daaraan naar eigen inzicht en professionele bekwaamheid invulling te geven, alsof de rol van het bestuur en dus ook van de voorzitter niet onvermijdelijk mee moest evolueren met deze ontwikkeling.

In de jaren van zijn voorzitterschap had een groot aantal omvangrijke restauratiewerkzaamheden plaats. Puttend uit zijn bij de restauratie in Zuidlaren opgedane ervaring gaf hij krachtig leiding aan dat werk: hij was

[p. 105]

een geduchte gespreksgenoot voor architecten en aannemers tijdens de vele bouwvergaderingen die toen werden gehouden, niet alleen door zijn grote kennis van de materie, maar ook door zijn fysieke uithoudingsvermogen. De door hem voorgestane terughoudende restauratieopvatting werd het kernpunt van het restauratiebeleid van de Stichting, die daarmee een voortrekkersrol vervulde in Nederland. Negentiende-eeuwse lichtarmaturen en schrootjesplafonds werden gehandhaafd, en een pontificaal aanwezige kachel bleef met pijp en al in het middenpad staan. Hierbij was het van groot belang dat hij het vertrouwen genoot van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (nu de Rijksdienst Cultureel Erfgoed), die niet alleen over de vergunningen, maar vooral ook over de onmisbare subsidies ging.

Tegen het einde van zijn voorzitterschap, toen de periode van de grote restauraties voorbij was, verschoof het accent meer naar het zoeken van nieuwe functies voor de kerken, zonder dat daardoor het karakter van de gebouwen geweld werd aangedaan, alsook naar het creëren van een blijvend maatschappelijk draagvlak voor het werk van de Stichting. Geleidelijk aan werd de landschappelijke inbedding van de gebouwen belangrijker. Zo behoren de historische kerkhoven rondom een groot aantal kerkgebouwen nu ook tot de verantwoordelijkheid van de Stichting. Vooruitziend als hij was, heeft De Olde deze taakverbreding al vroeg als noodzakelijk onderkend en dienovereenkomstig bevorderd.

De Olde had mede dankzij zijn formidabele geheugen en archiveringstalent - dat laatste sterk bevorderd door de praktijk van zijn medische dossiers - een enorme kennis van de sacrale architectuur in Noord- en Oost-Nederland, Duitsland en Denemarken. Gedurende soms wekenlange zomerse fietsvakanties, met Toto of alleen, bestudeerde hij systematisch grote gebieden. Zijn foto- en aantekeningenarchief, dat inmiddels voor een deel een goed onderdak heeft gevonden bij de Stichting Oude Groninger Kerken en het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven, was hiervan evenzeer de neerslag als zijn omvangrijke bibliotheek, waarin behalve zeldzame oude werken op het gebied van de architectuur ook talloze regionale en plaatselijke uitgaven een plaats hadden gevonden. Hoewel hij menige professional in kennis en belezenheid overtrof, bleef hij in zijn eigen ogen een ‘amateur’, maar, zo moet er dan onmiddellijk aan worden toegevoegd, wel in de ware, oorspronkelijke betekenis van dat woord.

[p. 106]

Donateur van de Stichting vanaf de oprichting in 1969, trad De Olde in 1974, dus nog voor zijn bestuurslidmaatschap, toe tot de redactie van de publicatieband, waarin behalve bouwkundige verhandelingen en restauratieverslagen ook artikelen stonden waarin aan allerlei andere aspecten van de kerkgebouwen aandacht werd besteed. Hij droeg zelf geregeld stukken bij, waaruit zijn hang naar volledigheid duidelijk blijkt: hij volstond niet met een louter bouwkundige beschrijving, maar behandelde ook minutieus het interieur. Zelf heeft hij er wel eens op gezinspeeld dat daarin op de achtergrond ook de psychiater aanwezig was, die immers zorgvuldig symptomen en gedragingen observeert en beschrijft alvorens tot een behandelvoorstel te komen - in Freud bewonderde hij dan ook vooral diens literaire kant.

Dat voor publicaties soms uitgebreid archiefwerk nodig was, vermocht hem niet af te schrikken: hij had zich in het lezen van oud schrift bekwaamd op een cursus die het toenmalige Rijksarchief in Groningen met veel succes gedurende een groot aantal jaren verzorgde. Vaak wist hij aspecten en onderdelen van de kerkgebouwen naar voren te halen, zoals vloeren, die voorheen maar weinig of in elk geval geen systematische aandacht hadden gekregen, maar waarover hij dan weer veel onbekends en wetenswaardigs te melden had. Hij had inderdaad een voorkeur voor ongebruikelijke, soms bijkans efemere thema's: zo werden ook het gebruik van stoven in de kerk en het verschijnsel van de houten graftekens op basis van degelijk onderzoek in artikelen aan de orde gesteld. Te denken valt verder aan zijn doorwrochte studies naar het gebruik van tufsteen, zijn inventarisatie van vlechtwerkverbanden in de bakstenen kerken en een diepgravend artikel in twee afleveringen over de oosting van kerkgebouwen. In sommige gevallen werd in een ‘nalezing’, zoals hij het bij voorkeur noemde, gedetailleerd ingegaan op de soms talrijke reacties die hij op deze publicaties kreeg. Ook het samen met Adolph Rots geschreven nieuwe overzicht van het klokkenbestand in Groningen (2005) getuigt van de hang naar nauwkeurigheid en volledigheid, die hem zo eigen was. Overigens is het een typerende trek van zijn manier van werken dat hij bij nogal wat van zijn publicaties andere auteurs met hun specialistische kennis betrok.

Harry de Olde formuleerde uiterst zorgvuldig, niet alleen in geschrifte, zoals in de door hem geredigeerde jaarverslagen van de Stichting, maar ook mondeling, tijdens vergaderingen en bij publieke optredens. Heel

[p. 107]

bewust hanteerde hij een wat plechtstatige stijl, waarvan het woord ‘mitsgaders’ onder zijn mederedactieleden een zekere symbolische betekenis heeft gekregen. Ook in zijn vele redes bij de feestelijke voltooiing van kerkrestauraties schuwde hij archaïsche woorden niet, al was hij daarin nooit koket. Zijn gehoor herkende dat dit nu eenmaal de taal was waarin hij leefde, maar wat belangrijker was: zijn daar voorgedragen vertogen waren altijd glashelder.

In 1984 speelde hij een grote rol bij het besluit van het bestuur om een eigen tijdschrift te gaan uitgeven. Even eenvoudig als doeltreffend ging dat Groninger Kerken heten. Dat was aanvankelijk een groot waagstuk: in plaats van de voordien twee keer per jaar verschijnende Publicaties, met telkens daarbij een bescheiden mededelingenvel, ging nu vier keer per jaar een echt periodiek verschijnen om de band tussen de Stichting en de donateurs te verstevigen - en dat betekende strak aan te houden termijnen voor schrijvers, redactie en drukker. Als voorheen werden hierin degelijke artikelen gepubliceerd, maar vooral kon het werk van de Stichting nu veelzijdiger worden belicht. Zodra dit mogelijk was, werd een kleurenkatern opgenomen en inmiddels wordt het blad volledig in kleur uitgegeven.

Als secretaris van de redactie heeft hij sterk bijgedragen aan het succes van het tijdschrift, niet alleen door het schrijven van artikelen, maar de eerste jaren ook door zelf aan de hand van de richtlijnen die de grafisch ontwerper van de basisvormgeving had opgesteld, al knippend en plakkend het blad voor de drukker gereed te maken. Vaak wist De Olde ook anderen tot het schrijven van artikelen aan te zetten, vooral wanneer hij die op een bepaald terrein deskundiger achtte dan zichzelf. Dat weerhield hem er overigens niet van de resultaten kritisch te beoordelen - zowel naar inhoud als stijl. Kritisch was hij ook in zijn sporadische boekbesprekingen. Het deel over Groningen in de grote reeks Monumenten in Nederland wekte zijn misnoegen door een te groot aantal slordigheden, maar vooral ook wegens een aantal afwijkende dateringen van middeleeuwse kerken, waarvoor naar zijn opvatting de argumentatie verre van toereikend was.^3.

Ook nadat hij in 1997 als redactielid was teruggetreden, bleef hij publiceren in Groninger Kerken, maar ook in andere tijdschriften en in boeken. Wel viel het hem moeilijk zich aan te passen aan de tendens tot kortere en niet te zwaar geannoteerde artikelen - beknoptheid zag hij ook in dit opzicht niet altijd als een deugd. Het is de taak van de redactie om enerzijds

3. H.G. de Olde en Ph.M. Bosscher, ‘Monumenten in Nederland: geen standaardwerk’, Groninger Kerken 16 (1999), 24-25.

[p. 108]

de wetenschappelijke nieuwswaarde en kwaliteit van de bijdragen in het tijdschrift van de Stichting te waarborgen, maar anderzijds ook een breed publiek van donateurs aan te spreken. De onontkoombare dynamiek om dat evenwicht te bewaren was, zeker naarmate de jaren verstreken, niet altijd meer aan hem besteed.

Zijn laatste publicatie betrof een uitgebreide bouwgeschiedenis van de Der Aa-kerk in Groningen als hoofdstuk in een boek dat verschenen is ter gelegenheid van de restauratie van het befaamde Schnitger-orgel in deze kerk. Aan de eerste voorbereidingen van deze restauratie, nadat het herstel van de kerk in 1988 was voltooid, heeft hij zelf als voorzitter intensief leiding gegeven, maar door allerlei verwikkelingen zou het nog bijna een kwart eeuw duren voor deze orgelrestauratie een feit was - dat uitstel is overigens de kwaliteit van het herstel zeker ten goede gekomen. Hoewel hij al enige tijd ongeneeslijk ziek was, ging hij, naar het leek, onvermoeibaar verder met de voorbereiding van artikelen die hij zich had voorgenomen samen te stellen op basis van in de loop van vele jaren verzameld materiaal, maar door zijn toch nog onverwachte overlijden zijn deze ongeschreven gebleven.

Voor zijn grote verdiensten inzake het erfgoed is Harry de Olde in 1985 door het Prins Bernhardfonds de Prijs voor de Monumentenzorg toegekend - hij was van deze nieuwe onderscheiding de eerste laureaat. Het aan deze prijs verbonden geldbedrag besteedde hij aan de restauratie van de vele waardevolle orgels in de kerken waarvoor de Stichting de zorg droeg. Hoewel niet bijzonder muzikaal of op dit gebied deskundig, had hij mede vanuit zijn jeugd een groot zwak voor dit uiterst belangwekkende onderdeel van het Groninger cultuurbezit. In 1991 mocht hij voor de Stichting Oude Groninger Kerken de prestigieuze Europa Nostra Award in ontvangst nemen, waarna hijzelf in 1993 vooral ook wegens zijn werkzaamheden voor de Stichting tot officier in de Orde van Oranje-Nassau werd benoemd. Bij zijn afscheid als voorzitter op 13 april 2002 ontving hij als blijk van erkentelijkheid de erepenning van de Stichting, terwijl te zijner ere ook een omvangrijk boek werd gepubliceerd over kerkrestauraties in Groningen.^4. Daarmee werd recht gedaan aan de betekenis die Harry de Olde heeft gehad voor de praktijk van het restaureren, zo goed als voor het nadenken over de uitgangspunten en de historische voorwaarden daarvan.

kees van der ploeg

4. Regnerus Steensma, Harry Boerema en Kees van der Ploeg (red.), Kerkrestauraties in Groningen. Studies voor Harry de Olde bij zijn afscheid als voorzitter van de Stichting Oude Groninger Kerken. Zutphen 2002.

[p. 109]

Voor gegevens over Harry de Olde's jeugd en studententijd dank ik respectievelijk Reint Wobbes (Huizinge) en Jaap Smit (Groningen).

Voornaamste geschriften

‘De Nederlandse Hervormde Kerk te Noordbroek’, Publicaties Stichting Oude Groninger kerken, no. 14 (1976), p. 49-79; aanvulling: ibid., no. 16 (1976), p. 118.

‘De Nederlandse Hervormde Kerk te Thesinge’, Publicaties Stichting Oude Groninger kerken, no. 16 (1976), p. 101-117 [met A.Th. Dubbeling en B. Raangs].

De Nederlandse Hervormde Kerk te Zuidlaren. Zuidlaren 1984.

‘Kleur en afbeelding in de Der Aa-kerk’, Groninger Kerken 2 (1985), p. 84-90 [met J. Voorintholt].

‘Bescherming en behoud van begraafplaatsen en grafmonumenten’, Groninger Kerken 3 (1986), p. 85-89 [met Maartje Nelemans en F. Renssen].

‘Sint-Pancratius in Godlinze’, Groninger Kerken 8 (1991), p. 5-11.

‘De oosting van de middeleeuwse Groninger kerken’, Groninger Kerken, (1997), p. 51-64, 85-94, 120.

‘De Groninger kerkvloer. Verkenning van een weinig betreden gebied’, in: Justin E.A. Kroesen, Jan R. Luth en Arie L. Molendijk (red.), Religieuze ruimte. Kerkbouw, kerkinrichting en religieuze kunst. Feestbundel voor Regnerus Steensma bij zijn vijfenzestigste verjaardag. Zoetermeer 2002, p. 159-178.

‘Tufstenen kerken in Groningen’, Groninger Kerken 19 (2002), p. 4-30.

‘De kerk van Uithuizen’, in: Peter van Dijk (red.), Een pronkjuweel op het Hogeland. Het Arp Schnitger-orgel te Uithuizen (Nederlandse orgelmonografieën, dl. 6). Zutphen 2004, p. 10-29.

So menichmael ghij hoort den helderen clockenslach. Een inventarisatie van luid- en speel-klokken in de provincie Groningen. Groningen 2005 [met Adolph Rots].

‘Siermetselwerk aan Groninger kerken’, Groninger Kerken 21 (2004), p. 42-50 [met Klaas Meindersma].

‘Houten graftekens in Groningen’, Groninger Kerken 23 (2006), p. 21-24 [met Jan Battjes].

‘Warm onder de voeten: stoven voor de Groninger dominee en zijn toehoorders’, Groninger Kerken 24 (2007), p. 72-76, 85.

De kerk van Zandeweer. Warffum 2010.

‘Onze Lieve Vrouwekerk ter Aa’, in: Jan R. Luth (red.), Wereldberoemde klanken. Het Schnitgerorgel in de Der Aa-kerk en zijn voorgangers (Nederlandse orgelmonografeën, dl. 11). Zutphen/Amersfoort 2011, p. 9-49.