Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2012-2013

[p. 93]

John Christoffel Kannemeyer
Robertson (Zuid-Afrika) 31 maart 1939 - Stellenbosch 25 december 2011

Binnen de geschiedschrijving van de Afrikaanse literatuur is er één naam die boven alle andere uitstijgt. John Christoffel Kannemeyer was naar alle waarschijnlijkheid de productiefste letterkundige onderzoeker, biograaf en documentalist van zijn taalgebied. Met het laatste door hem gepubliceerde boek, de biografie van de Engelstalige Zuid-Afrikaanse auteur J.M. Coetzee, een schrijversleven, waagde Kannemeyer zich zelfs buiten het veld van de Afrikaanse literatuur, met succes.

Toen Kannemeyer op Eerste Kerstdag 2011 overleed, schreef Etienne van Heerden: ‘'n Era van ongekende boekstawing van veral Afrikaanse literêre aktiwiteit is verby met die dood van J.C. Kannemeyer. Dat John Kannemeyer se woeste arbeid - hy het inderdaad met 'n kille besetenheid gewerk - verby is, is 'n groot slag vir die Afrikaanse letterkunde. Hy sluit sy loopbaan af met die biografie van J.M. Coetzee. Daarmee gee Kannemeyer 'n tree na die wyer, internasionale literêre wêreld. Hy was een van ons letterkunde se mees interessante en knorrige figure. Hy was 'n verbete dokumenteerder. Ek sien geen opvolger op die horison nie.’

Als onderzoeker onderscheidde Kannemeyer zich door een ongekende discipline, ambitie, degelijkheid en toewijding. Hij was, zoals zijn collega Etienne Britz opmerkte, een geleerde die behoorde tot een bijna

[p. 94]

uitgestorven, aristocratische soort; inkomsten, status en een machtspositie binnen het universitaire establishment achtte hij van geringe waarde. ‘Hy wou sy vak beheers, 'n vak wat uitdagings bied waaraan 'n mens jou lewe kan wy. Met sy bydraes het hy sy vak inderdaad op daardie peil help bring.’

Zo vermaard als Kannemeyer was om zijn wetenschappelijke kwaliteiten en zijn tomeloze werkdrift, zo bekend was hij ook vanwege zijn lastige persoonlijkheid. Bij zijn dood herinnerde Etienne Britz zich dat hij buitengewoon dominant en onredelijk kon zijn en dat er moeilijk met hem huis te houden viel. Ton Vosloo van uitgevers- en mediaconcern Naspers maakte naast al het goede ook melding van een een ‘kwastige outeur’ die bijzonder ‘puntenerig’ was.

Kannemeyer werd geboren op 31 maart 1939 in het West-Kaapse dorp Robertson, waar hij ook opgroeide en in 1956 zijn middelbare-schoolopleiding voltooide. Vanaf 1957 studeerde hij aan de Universiteit van Stellenbosch en in 1964 verwierf hij daar de doctorsgraad met het proefschrift Die stem in die literêre kunswerk. Zijn promotor was de bekende dichter en letterkundige D.J. Opperman. Aan hem zou Kannemeyer naderhand de eerste van een reeks biografieën wijden.

In 1962 begon hij zijn academische loopbaan aan de Universiteit van Kaapstad, in de functie van lector Afrikaans en Nederlands. Het daaropvolgende jaar trouwde hij met Beatrix Marianne Broer, een vrouw van Nederlandse afkomst. Uit het huwelijk werden twee zoons geboren, Johan Mark en Anton Christoffel, respectievelijk in 1965 en 1967. Het huwelijk hield niet lang stand; later zou Kannemeyer nog een aantal malen trouwen. Na de beëindiging van zijn aanstelling bij de Universiteit van Kaapstad zette hij zijn loopbaan voort aan de Randse Afrikaanse Universiteit en de Universiteit van Stellenbosch.

In 1973 werd hij door uitgever Koos Human en D.J. Opperman uitgenodigd om een geschiedenis van de Afrikaanse letterkunde te schrijven. Gerrit Dekker en Rob Antonissen, tot dat moment de toonaangevende historiografen van de Afrikaanse letterkunde, waren allebei overleden en Kannemeyer leek hun aangewezen opvolger. Zelf vertelde hij hierover: ‘Oor 'n formidabele middagete in Lanzerac op 15 Julie 1973 het ek dan ook aan my twee gashere gesê dat ek die uitnodiging om 'n literatuurgeskiedenis te skryf, as iets soos 'n doodsvonnis sien. Die enigste twee persone wat dié taak in Suid-Afrika onderneem het, is reeds oorlede, al is ek

[p. 95]

met die gelatenheid van 'n Germanicus bereid om dit te aanvaar “soos ek ook die dood aanvaar”’.

Het was dus met een fatalistisch soort van overgave dat Kannemeyer begon aan een project dat zijn reputatie zou vestigen als de man die verantwoordelijk was voor de canon van de Afrikaanse letterkunde. Het resultaat was de tweedelige Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur (1978; 1983), een omvangrijke en encyclopedische samenvatting van het corpus van de geschreven Afrikaanse literatuur, en het meer compacte boek Die Afrikaanse literatuur 1652-1987 (1988). Ena Jansen verwees ernaar als een magnum opus en André P. Brink noemde het een monumentaal werk. Wat vooral in Kannemeyers literatuurgeschiedenis opvalt is zijn neiging tot volledigheid waar het schrijvers, oeuvres, titels en data betreft.

De manier waarop hij de canon samenstelde kan moeilijk anders dan conventioneel en conservatief worden genoemd. Maar het literaire en academische establishment heeft dat niet echt erkend. Hein Willemse heeft naderhand vastgesteld dat Kannemeyer zich in hoge mate liet leiden door elitaire, esthetische en intellectualistische criteria. De geijkte literaire genres (verhalend proza, poëzie en drama) genoten zijn voorkeur; creatieve oorspronkelijkheid stond bij hem hoog genoteerd, en dus was hij gespitst op wat hij als epigonisme beschouwde. Als gevolg van deze opvattingen zijn auteurs uit marginale groeperingen nagenoeg in zijn overzichten afwezig, en is er nauwelijks aandacht voor populaire literatuur en de orale traditie. In het selectieproces vielen veel vrouwelijke auteurs van voor 1900 buiten de boot en raakten dus in vergetelheid. Latere geschiedschrijvers zouden het door Kannemeyer ontworpen beeld bijstellen door aandacht te geven aan vrouwelijke en zwarte, dan wel bruine auteurs.

In 1982 werd Kannemeyer hoogleraar Afrikaans en Nederlands aan de Universiteit van Witwatersrand, een post die hij bekleedde tot 1987. In dat jaar trad hij af en kreeg vervolgens een aanstelling als senior onderzoeker bij het Instituut vir Taal- en Kunstenavorsing, onderdeel van de Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (rgn) in Pretoria. In deze functie begon hij met de planning van een nieuwe Zuid-Afrikaanse cultuurgeschiedenis, te schrijven door 38 specialisten uit het hele land. Het project is echter nooit gerealiseerd, gegeven de omstandigheid dat de voorgenomen aanpak achterhaald werd door het einde van het blanke minderheidsbewind, door president F.W. de Klerk op 2 februari 1990 aangekondigd.

[p. 96]

Vanaf 1977 was Kannemeyer zes jaar redactiesecretaris van het literaire tijdschrift Standpunte; in 1983 werd hij in die hoedanigheid opgevolgd door André P. Brink.

Na de voltooiing van de Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur begon Kannemeyer met zijn onderzoek naar het leven van de dichter D.J. Opperman die hij, zoals al eerder vermeld, goed had gekend. Enkele dagen na Oppermans dood op 22 september 1985 wist hij diens biografie te voltooien.

Dit boek markeert een nieuwe fase in Kannemeyers loopbaan. In totaal zou hij negen biografieën publiceren, en twee daarbij behorende fotoboeken, over D.J. Opperman, Peter Blum, C.J. Langenhoven, C. Louis Leipoldt, Uys Krige, Jan Rabie, Hannes van der Merwe, Etienne Leroux en ten slotte ook J.M. Coetzee. In 1990 verscheen onder de titel Die rym neem ook 'n hele lewe in beslag zijn autobiografie.

Kannemeyers biografieën kregen over het algemeen een positief onthaal in de kritiek. De Langenhoven-biografie is door Joan Hambidge getypeerd als oerdegelijk, inzicht gevend en knap verteld. Naar aanleiding van de Leipoldt-biografie schreef Hennie van Coller dat Kannemeyer zijn onderwerp niet alleen optimaal had beschreven, maar ook optimaal begrepen. In elk van deze werken heeft Kannemeyer geprobeerd om het leven en werk van de gebiografeerde auteurs de geëigende plek binnen de context van het Afrikaanse literaire systeem te geven.

Zijn neiging tot detaillering is soms ook wel negatief beoordeeld. Bepaalde critici vonden dat Kannemeyer te weinig selectief te werk ging bij het verstrekken van informatie. Gunther Pakendorf merkt naar aanleiding van de Jan Rabie-biografie op dat de in extenso aangehaalde passages in veel gevallen zonder schade verkort of geparafraseerd hadden kunnen worden, en dat de overvloed aan feiten en feitjes niet alleen aan banden gelegd had moeten worden maar ook overzichtelijker gepresenteerd. Verder wijst Pakendorf erop dat een levensgeschiedenis weliswaar bestaat uit verhalen en anekdotes, maar dat men toch mag verwachten dat al dat materiaal wordt geanalyseerd en geïnterpreteerd. En juist daaraan ontbreekt het dikwijls, volgens Pakendorf.

Niettemin kan de geweldige hoeveelheid werk die Kannemeyer in zijn kwaliteit van biograaf heeft verzet, moeilijk worden genegeerd. Hij is er bijna alleen voor verantwoordelijk dat het biografische genre een prominenter plaats binnen de Afrikaanse letterkunde kreeg. Ter gelegenheid van de uitreiking van de N.P van Wyk Louw-prijs voor zijn biografieën,

[p. 97]

in September 2003, oefende Kannemeyer terecht kritiek op het literaire establishment dat het genre lange tijd heeft ondergewaardeerd.

In 1992 keerde Kannemeyer terug naar Stellenbosch als freelance onderzoeker en schrijver, om in 2003 te worden aangesteld als bijzonder hoogleraar in Afrikaans en Nederlands aan de plaatselijke universiteit. Hij zou deze post drie jaar bekleden. Intussen, in 1993 was hij samen met zijn collega Wium van Zyl begonnen met het organiseren van literaire reizen, een zeer gewild evenement.

Kannemeyer onderhield sterke banden met Nederland en Vlaanderen. Hij was herhaaldelijk gastdocent en gastonderzoeker aan de universiteiten van Nijmegen, Amsterdam en Leuven, en lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. In 2002 werd hij door de Maatschappij onderscheiden met de C. Louis Leipoldt-prijs voor zijn essay Uys Krige en die Suid-Afrikaanse politiek.

Kannemeyers laatste werk was de biografie van zijn landgenoot J.M. Coetzee, Nobelprijswinnende romanschrijver en letterkundige. Met dit postuum gepubliceerde werk trad hij voor het eerst buiten de Afrikaanse literatuur. Het boek werd goed ontvangen, zowel in het origineel als in de internationaal verspreide Engelse vertaling van Michiel Heyns. Voordien had David Attwell, zelf een Coetzee-kenner en na een verbintenis aan de universiteit van Witwatersrand werkzaam aan de Universiteit van York, Kannemeyer laten weten: ‘Now that I have read the whole manuscript carefully, the scale of your achievement comes home. It is a remarkable book, in fact I'm astounded at the amount of information you've been able to assemble, and your eye for the illuminating fact, incident or quotation is wonderful ... I could never have attempted, much less been successful at, a work of this magnitude. You have placed Coetzee's scholarship on a completely different footing with this book, both in criticism and in future work that will be done in the field of critical biography. [...] [W]hatever work those of us do who come after you, it will always be a mere supplement to your achievement.’

Na Kannemeyers dood schreef Atwell: ‘Van ons eerste ontmoeting het ek sy ou-wêreldse hoflikheid, integriteit en algehele toewyding aan sy werk bewonder. Sy skielike dood is tragies, omdat hy op die punt gestaan het om internasionaal gelees te word en om die eerbetoon te geniet wat daarmee saamgaan.’

Voor zijn biografieën, essays en werk als onderzoeker en geschied-

[p. 98]

schrijver van de Afrikaanse literatuur ontving Kannemeyer tijdens zijn leven vele prijzen. In 2009 kreeg hij een eredoctoraat aan de universiteit van Stellenbosch.

De prominente rol die Kannemeyer in de Afrikaanse literatuur heeft gespeeld, zal lang in de herinnering voortleven. Johann Lodewyk Marais verwees naar hem as ‘'n onvergelykbare navorser, kenner en interpreteerder van die Afrikaanse literatuur... Met sy afsterwe klap die deure van 'n biblioteek van kennis toe.’ Zijn partner van zijn laatste veertien levensjaren, Santa Hofmeyr-Joubert, getuigde na zijn dood van zijn allesomvattende liefde voor de literatuur. ‘Al was ek vir hom belangrik, was niks belangriker as sy liefde vir die letterkunde en sy werk nie. Dié hele grote man was boeke.’

Ingrid Glorie maakte eveneens melding van deze kwaliteit, maar noemde ook Kannemeyers moeilijke karakter dat ervoor zorgde dat hij nooit lang kon volharden in een huwelijk, een vriendschap of een werkkring zonder dat zich op een gegeven ogenblik problemen voordeden. ‘Drie jaar lang had ik de beste leermeester die iemand zich kan wensen. Helaas trad er later een verwijdering in, want vriendschap met John Kannemeyer was nooit ongecompliceerd. Het was de tragiek van zijn leven, dat hij zelfs de mensen die hij het liefst om zich heen had kon wegjagen. Hij had geen tijd om er lang bij stil te staan en zich rekenschap te geven van het verlies, omdat dat hem maar zou afhouden van zijn heilige taak, de letterkunde. Maar vanaf een veilige afstand kon je niet anders, dan van hem blijven houden.’

De invloedrijke positie die Kannemeyer binnen de Afrikaanse letterkunde bekleedde, laat zich ook aflezen aan de gedichten die aan hem werden opgedragen; onder meer gaat het daarbij om ‘Sonnet vir prof. Kannemeyer’ van André Letoit (Koos Kombuis), Jerzy Kochs ‘Papierblom’, Melt Myburghs ‘Kora-treurlied’ en Daniel Hugo's ‘In die leeukuil’ en ‘Villanelle’. Het laatstgenoemde gedicht is een herschrijving van Paul Lemmens’ gedicht voor Gerard Knuvelder, in de Nederlandstalige letterkunde Kannemeyers evenknie.

[p. 99]

Villanelle (na Paul Lemmens)

 

O Kannemeyer, reus onder die grotes

 

u kennis is gedug en omvangryk

 

ons besing u graag in verhewe odes

 

van die verlede maak u geskiedenis

 

man-alleen het u elke boek geyk

 

O Kannemeyer, reus onder die grotes

 

oor arme woordwoekeraars bly u beslis

 

wie hul talente wel- of wangebruik

 

ons besing u in ons mislukte odes

 

u is die laaste van die onverdrotes

 

wat transkribeer met 'n monnikevlyt

 

O Kannemeyer, reus onder die grotes

 

u hou boek van die lewendes en dodes

 

en laat daarby die letters J.C. pryk

 

ons besing u in anonieme odes

 

dus smeek ons u, die goeies en die snodes,

 

ontvang ons tot slot in u koninkryk

 

O Kannemeyer, reus onder die grotes

 

ons besing u in desperate odes

(uit: Monnikewerk, Tafelberg, 1995)

annemarié van niekerk

Bronnen

H.P. van Coller (red.), Perspektief en Profiel. 'n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 2. Pretoria 1999.

Hein Willemse, ‘'n Inleiding tot buite-kanonieke Afrikaanse kulturele praktyke’, in: Perspektief en Profiel. 'n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 2. Pretoria 1999. http://www.litnet.co.za/Article/john-christoffel-kannemeyer-1939-2011

[p. 100]

Voornaamste geschriften

Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur I & II. Pretoria 1978/1983.

Die Afrikaanse Literatuur 1652-2004. Kaapstad 2005.

D.J. Opperman: 'n Biografie. Kaapstad 1986.

Langenhoven: 'n Lewe. Kaapstad 1995.

Leipoldt: 'n Lewensverhaal. Kaapstad 1999.

Die lewe en werk van Uys Krige, Die goue seun. Kaapstad 2002.

Jan Rabie: 'n Biografie. Kaapstad 2004.

Eugène N. Marais, Die siel van die mier. Pretoria 2007.

Leroux: 'n Lewe. Pretoria 2008.

J.M. Coetzee: A Life in Writing (vertaald door Michiel Heyns). Johannesburg 2011.

Die rym neem ook 'n hele lewe in beslag. Pretoria 1990 (autobiografie).