Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2012-2013

[p. 87]

Marijke Höweler
Koog aan de Zaan 27 juli 1938 - Amsterdam 5 mei 2006

Kort nadat Marijke Höweler op 5 mei 2006 op zevenenzestigjarige leeftijd in een Amsterdams ziekenhuis was overleden aan de gevolgen van kanker, ontving ik een dankbaar briefje van de man met wie zij ruim vierenveertig jaar getrouwd was geweest. Zijn erkentelijkheid betrof een korte necrologie van mijn hand in nrc Handelsblad. Hij schreef dat ik haar de erkenning had gegeven waaraan het haar zo vaak had ontbroken. Ik had bij de rouwende weduwnaar langs willen gaan, niet alleen om hem moed in te spreken, maar - eerlijk is eerlijk - vooral om Marijke Höwelers levensverhaal te horen, waarover ze altijd zo weinig had losgelaten. Maar voordat de zomer waarin ik hem had willen bezoeken goed en wel voorbij was, stierf ook Ype Isaac Höweler (1927-2006). Hij overleefde zijn vrouw op de kop af vier maanden.

Marijke van Dalen heette het getalenteerde drieëntwintigjarige meisje met wie hij begin 1962 in Geldrop trouwde. Ze schreef teksten voor Cabaret Lurelei en voor het avro-radioprogramma Mignon, dat haar twee keer de hoofdprijs van een wedstrijd gunde. Zoals in die tijd nog gebruikelijk, ruilde ze haar eigen naam waaronder ze liedjes, verhalen en hoorspelen had gepubliceerd, in voor die van haar echtgenoot. Als Marijke Höweler maakte zij vervolgens naam als auteur van een oeuvre waarin de

[p. 88]

tijdgeest van de tweede helft van de twintigste eeuw even scherpzinnig als humorvol op de hak wordt genomen. In haar romans, verhalenbundels en toneelstukken verloochende ze haar cabareteske talenten nooit, maar haar ambities reikten verder. Ze wilde de diepte in, wroeten onder de oppervlakte tot waar het pijn doet en wellicht dat haar uiteindelijke studie-keuze, psychologie, daar op gericht was.

Ze groeide op als oudste dochter van een winkelbediende bij grootgrutter Simon de Wit die zich opwerkte tot personeelschef en later tot procuratiehouder. Het naarste deel van haar jeugd bracht ze door in het Betuwse dorpje Zoelen waarover ze in een interview met Johan van Diepstraten (Bzzlletin. nr. 142, 1986) opmerkte dat ze er slechte ervaringen met jongens had opgedaan. Op haar negende verhuisde ze met het gezin naar Eindhoven. Daar bezocht ze na de lagere school het humanistische Lorentz Lyceum. Vervolgens belandde ze op de Sociale Academie in Amsterdam, waar ze in 1960 eindexamen deed.

Al tijdens haar opleiding was ze in dienst getreden als sociaal werkster bij de Stichting Vorming Bedrijfsjeugd. Een vervolgstudie aan de Universiteit van Amsterdam brak ze al na een paar maanden af, maar drie jaar later en inmiddels getrouwd met zakenman Ype Höweler, begon ze opnieuw, nu aan de Vrije Universiteit. Op haar dertigste studeerde ze daar af als klinisch psychologe. Ze kreeg direct een baan als wetenschappelijk medewerker en begon tevens een eigen praktijk. Haar literaire debuut Tranen van niemand (1964) lag toen al vier jaar achter haar. Het bundeltje prozagedichten en kleine verhalen was vrijwel onopgemerkt gebleven, terwijl het, zeker voor een zesentwintigjarige, bepaald niet slecht was en met een beetje goede wil zelfs ‘veelbelovend’ genoemd kon worden.

De stilte die volgde op haar eersteling moet haar ontmoedigd hebben, want vervolgens liet zij op literair gebied achttien jaar lang niets meer van zich horen. Pas in 1982 maakte ze opnieuw haar entree met Van geluk gesproken, een voldragen roman. Zonder slag of stoot ging haar rentree in de literaire wereld niet. Toen ze haar manuscript kwam aanbieden bij Martin Ros van De Arbeiderspers was er niemand op de uitgeverij die haar nog kende. Emile Brugmans werd haar redacteur en begeleidde de roman waarmee ze als het ware voor de tweede keer debuteerde. Van geluk gesproken (1982) werd een doorslaand succes. Het was het eerste deel van een satirische trilogie, waarin Höweler het academische milieu en het privéleven van moderne intellectuelen tegen het licht hield. Met Bij ons schijnt de zon (1983) en Ernesto (1984) vestigde ze haar naam als humo-

[p. 89]

ristisch talent en scherpzinnig vertelster. Herdruk volgde op herdruk en zelfs de meest cynische critici hadden waardering voor deze overtuigende, goedgeschreven satire op het familieleven, waar de kinderloze, onconventionele Marijke Höweler vakkundig de draak mee stak.

Het was de tijd waarin het seksisme in de literaire kritiek nog welig tierde, om niet te zeggen wild om zich heen sloeg. Gerrit Komrij bijvoorbeeld kon zijn lof pas uit zijn pen wringen na een vernietigende aanval op het uiterlijk van Marijke Höweler. ‘Eerst kwamen haar enorme voortanden, dan zag je de gapende spleet daartussen. Dat zo'n lelijkerd zo goed kon schrijven...’, sneerde hij. Om vervolgens toe te geven: ‘Wat had ik ongelijk met mijn argwaan! Het is nauwelijks voor te stellen dat dit boek een debuut is, zoveel vaardigheid spreekt eruit. Alles buitelt en prikt.’

Nadat Pieter Verhoeff Van geluk gesproken in 1987 had verfilmd, met rollen voor Geert de Jong, Loudi Nijhoff, Gerard Thoolen, Olga Zuiderhoek en Kees Prins, was haar naam als schrijfster gevestigd en leek niets een bloeiende schrijversloopbaan meer in de weg te staan. Twee jaar eerder had ze haar baan als psychologe aan de vu en haar eigen praktijk eraan gegeven om zich geheel aan het schrijven te kunnen wijden. Sindsdien verschenen er vrijwel ieder jaar een of meer verhalenbundels of romans van haar hand met titels als Mooi was Maria (1985), Had maar een kat gekocht (1986), Tragisch wonen (1987), Geef mij maar geld (1988) en Jij mag de kaarsjes uitblazen (1989). Stuk voor stuk geestige, maar bij tijd en wijle ook nogal melige zedenschetsen zonder de brille van haar eerdere werk.

Begin jaren negentig verhuisde Höweler met haar redacteur Emile Brugmans van de Arbeiderspers naar de nieuwe uitgeverij Atlas, waar in 1994 de verhalenbundel De wereld houdt van vrolijke gezichten uitkwam. Joost Zwagerman koos er het verhaal ‘Water’ uit voor zijn bloemlezing De Nederlandse en Vlaamse literatuur vanaf 1880 in 250 verhalen.

Na 1994 werd het stil rond Höweler. Pas in 2002 met de verschijning van Onder de gordel deed ze weer even van zich spreken. In deze satirische novelle, geschreven in opdracht van avro's Weekendcafé, heeft de hoofdpersoon, een schrijver, last van een writers block, veroorzaakt door rancune jegens en jaloezie op het commerciële succes van collega-schrijvers als Connie Palmen. Die zouden met hun autobiografische gewauwel slapend rijk worden. Anders dan Geerten Meijsings omvangrijke roman De grachtengordel uit 1992 is Onder de gordel geen sleutelroman over Amsterdamse literatoren, al lijken sommige personages wel erg sterk op bestaande mensen. Zo heeft de voormalige uitgever van De Arbeiderspers Mar-

[p. 90]

tin Ros overduidelijk model gestaan voor uitgever Vinke, ‘die het over niets anders kon hebben dan over “het hele erge” [...] Met Vinke moest je nooit gaan eten, want Vinke had een boek voor zijn kop in plaats van een bord. Als Vinke een microfoon voor zijn hoofd kreeg dan kon je de interviewer beter ontslaan. Het enige wat die zeggen mocht was: ja.’

Opnieuw liet Höweler in dit boek blijken dat zij de kunst van het parodiëren verstond. Onder de gordel is bij vlagen even geestig als Van geluk gesproken, maar de satire heeft hier een onmiskenbaar zure ondertoon gekregen. De hoofdpersoon, grachtengordelbewoner en schrijver Henk de Bock, is verbitterd over het succes van collega's die niet kunnen schrijven, maar dankzij tv-optredens en ‘netwerken’ in de Top 10 terechtkomen, terwijl zíjn meesterwerken in de ramsj verdwijnen. De Bocks over het paard getilde dochter vindt hem ‘een loser’, omdat hij niet genoeg geld verdient om een huis voor haar te kopen en zijn vrouw Wilma is het daar volstrekt mee eens. Via uitgever Vinke hoort De Bock dat Wilma een verhouding heeft met zijn concurrent Hans van Zeverem, een bestsellerauteur met een eigen televisieprogramma en een uitstekend netwerk. Als Privé, Story en andere roddelbladen zich van dit nieuwtje meester maken en wekelijks met fotoreportages en vet aangezette verhalen de onttakeling van zijn huwelijk op straat gooien, neemt zijn leven een beslissende wending. Van de ene op de andere dag is hij een ‘bekende Nederlander’. Zijn verramsjte boeken worden herdrukt en in één geval zelfs verfilmd én hij krijgt een belangrijke literaire prijs.

Die eer, een belangrijke literaire prijs, is Höweler nooit ten deel gevallen. En dat stak blijkbaar. In Onder de gordel sprak ze haar walging uit van schrijvers met sterallures die in de prijzen vallen omdat ze ‘bekende Nederlanders’ zijn. Nog meer walgde ze van uitgevers die hun auteurs zo ver proberen te krijgen dat ze zich ook als zodanig manifesteren. Moeilijk te plaatsen vond ik indertijd Höwelers uitval tegen Khalid Boudou, een in Marokko geboren jonge auteur die kort daarvoor verrassend had gedebuteerd met de roman Het schnitzelparadijs (2001). De enigszins xenofobe De Bock krijgt dit boek als voorbeeld van autobiografisch schrijven toegestuurd door zijn uitgever en besluit na lezing dat hij de hoofdpersoon ervan ‘een zak’ vindt. ‘Of het nou door de jaloezie kwam of gewoon door de vreemdelingenhaat, hij wist het niet. Maar één ding stond vast: hij mocht die achterbakse, zwartwerkende, kromkakelende pannenlikker niet waar het prachtboek over ging’. Dergelijke passages maken Onder de gordel tot een enigszins rancuneus geschrift.

[p. 91]

Rancune en jaloezie op het succes van collega-auteurs die met hun ‘ikkerige’ proza in haar ogen minder presteerden dan zij, heeft Höwelers schrijverscarrière danig in de weg gezeten. Al in 1986 zei ze in een interview met Emma Brunt (opgenomen in het boek Jaloers. Gesprekken over jaloezie) hoe ze leed onder deze aandoening: ‘Ik denk dat de basis ervoor gelegd wordt in de eerste twee of drie jaar van je leven, en dat maakt je tot zo'n willoos slachtoffer. Het hangt samen met het gevoel van veiligheid en geaccepteerdheid dat je als klein kind had. Hoe meer je vroeger gewaardeerd werd hoe minder last je later hebt. Dat is natuurlijk een schrale troost als je het eenmaal hebt. Misschien wel het tegendeel van troost, want er zit iets oneerlijks in dat je door de ervaringen van lang geleden, waar je niets aan kunt doen, gedoemd bent om je leven lang die aanleg tot jaloezie met je mee te slepen.’

Je zou zeggen en ik had het Höweler indertijd wel willen toeschreeuwen: ‘Schrijf dáár dan eens een roman over’, maar haar afkeer van autobiografisch proza zat daarvoor blijkbaar te diep. In Onder de gordel laat zij uitgever Vinke tegen De Bock opmerken: ‘Je zou eens iets autobiografisch moeten schrijven. [...] De mensen willen waargebeurde verhalen. Het is voorbij met de literatuur. En let op: het zijn alleen nog maar de vrouwen die lezen, dus verplaats je een beetje in ze.’

Uiteindelijk heeft Höweler zich die raad - hoe cynisch ze die ook persifleerde - ter harte genomen. In 2005 verraste zij vriend en vijand met de onmiskenbaar autobiografische roman Over de streep over de zestigjarige schrijfster en psychotherapeute Julia de Winter, die sterke gelijkenis vertoont met Marijke Höweler. Ook Julia de Winter heeft al geruime tijd niets meer gepubliceerd en doet verwoede pogingen om uit haar impasse te raken. Ze consulteert een collega psychiater en vertelt hem over haar moeilijke jeugd in de Betuwe en Eindhoven, de verstoorde relatie met haar moeder, de band met haar vader en de verhouding tot haar jongere broer en zus.

Met Over de streep zette Höweler de kroon op haar oeuvre, het is haar rijkste en intiemste roman waarmee ze aantoonde dat het door haar zo gehekelde autobiografische genre hoogwaardige literatuur kan opleveren. Het zal haar deugd hebben gedaan dat deze roman - het boek waarvan ze moet hebben geweten dat het haar laatste was - overwegend positief is ontvangen. Want hoewel ze altijd laconiek reageerde op kritiek, nam ze haar werk uiterst serieus en trok ze zich smalende reacties wel degelijk aan.

[p. 92]

Denkend aan Marijke Höweler, die als weinig anderen lichtvoetig kon schrijven over zware thema's, herlas ik bij haar dood het slot van Over de streep. Daarin overlijdt - zoals de schrijfster zelf - op een zonnige dag in mei de vader van de hoofdpersoon. De stervende man opent zijn ogen en herkent zijn dierbaren. Hij glijdt huilend de dood in. ‘Nooit zal ik weten’, schreef Höweler, ‘of het zijn afscheid was of een ontmoeting die hem zo ontroerde. Ik denk het laatste. Ik hoop het maar.’ Huiveringwekkend mooi en helemaal Höweler.

elsbeth etty