Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2012-2013

[p. 78]

Heere Heeresma
Amsterdam 9 maart 1932 - Laren 26 juni 2011

Koud en zilt: Heere Heeresma, de schrijver, de mens

In 2005 verscheen er voor het eerst sinds heel lang een echt nieuw boek van Heere Heeresma. Het heette Een jongen uit plan Zuid '38-'43 deel i. Het was niet moeilijk het boek te identificeren als het welhaast mythische ‘Kaddisj voor een buurt’, een boek dat zich vergelijken liet met Boek van het Violet en de Dood van Gerard Reve of de Engelbewaarder trilogie van W.F. Hermans, boeken die er tegelijkertijd wel waren, maar ook niet. ‘Kaddisj voor een buurt’ was door Heeresma sinds mensenheugenis aangekondigd. Het was voltooid en lag in een kluis in Parijs, en de aspirant-uitgever hoefde alleen maar bij de stippellijn te tekenen om het recht op uitgave te krijgen, dat wil zeggen, nadat hij alles wat aan ‘Kaddisj’ voorafging, had laten herdrukken. En dan niet alleen de gekendere Heeresma's, zoals Een dagje naar het strand of Zwaarmoedige verhalen voor bij de centrale verwarming, nee, de hele santekraam, inclusief de pornopersiflages, obscure dichtbundels, lang vergeten thrillers en nooit opgevoerde toneelstukken. De vraag die jarenlang rondzong was of ‘Kaddisj voor een buurt’ eigenlijk wel bestond, of dat het alleen maar een lokkertje voor uitgevers was, een breekijzer, gebruikt om het oeuvre levend te houden. Vrijwel ie-

[p. 79]

dereen die ik kende, hield het op het laatste, en dat duurde tot het eigenlijk niemand meer kon schelen of het boek nou bestond of niet. Heere Heeresma was langzaam aan het wegzakken in de vergetelheid.^1.

Een jongen uit plan Zuid sloeg niet in als de bom die Heeresma weer helemaal op de kaart zou zetten, maar het boek kreeg de nodige aandacht en niet ten onrechte. Het verhaal van het tienjarige jongetje dat Heere Heeresma was toen de razzia's en deportatie van Joden in 1942 op gang kwamen is schrijnend. De jongen is voortdurend in beweging en lijkt overal tegelijk te zijn. Een tienjarige camera in Amsterdam tijdens de bezetting. Een jongen uit plan Zuid geeft een aangrijpend portret van Heere Heeresma's vader, maar is in de eerste plaats een evocatie van de Joden, met wie het gezin was verbonden. Gefragmenteerd wordt het verhaal verteld van Johann Hiegentlich, die in de onderduik het einde van de oorlog hoopt te halen, maar op 25 mei 1943 naar Sobibor wordt gedeporteerd, waar hij bij aankomst meteen is vermoord. Johann Hiegentlich, die bij Heeresma Johan heet, heeft bestaan, en daardoor ben je al gauw geneigd te denken dat Mosje Ansinger en Roza Taitelbaum, beste vriend en vriendin van de kleine Heere, ook bestaande kinderen zijn. Dit is het niet geval. Naar welke kinderen zij zijn gemodelleerd zullen we waarschijnlijk nooit weten. Hun lot is er niet minder tragisch om. Zo beschrijft Heeresma zijn laatste bezoek aan het huis van Roza Taitelbaum, die Soesje werd genoemd:

‘De vitrage en de overgordijnen zijn stijf gesloten. Voorzichtig loop ik het portiek in en kijk door de brievenbus. Keurige gang zonder rommel, dus er is niet verhuisd. Maar het ruikt wel naar onbewoond. Misschien zijn ze ondergedoken, maar dat had ik wel aan Soesje gemerkt. Dan zou ze ook niet zo in paniek geweest zijn bij het zandland. Ze konden ook gevlucht zijn. Naar Zwitserland of zo. Maar verkocht je dan niet eerst je spullen? Of bracht ze onder? En dan zie ik het. De mezoeza is weggehaald. Treurig ga ik op de stoep zitten, zeker wetend dat Soesje te teer, te zenuwachtig is en niet veel kan hebben. Achter me gaat de belendende deur open en een vrouwenstem vraagt of ik soms voor Roza kom. Ik knik. “Vorige week kregen ze hun oproep,” zegt de vrouw zachtjes. “En toen gingen ze met de bagage weg. Met een taxi.” Zwijgend staan we tegenover elkaar. “Jammer hè,” fluistert de vrouw en sluit de deur.’

1. In 2013 verscheen postuum Kaddisj voor een buurt, een boek met brieven en ‘monologen’ van Heeresma, verteld aan Anton de Goede programmamaker voor de vpro Radio.

[p. 80]

Het einde van Mosje Ansinger en zijn familie wordt nog hardhandiger beschreven:

‘Dit is de trap en daar de voordeur van mijn vriend Mosje. Direct schiet ik de trap weer op en bel zonder verder nadenken aan. Een omvangrijke vrouw in een besmeurde tuinbroek doet open. “Ik kom voor Mosje, mijn vriendje. Mosje Ansinger.” De vrouw schudt haar hoofd. “Die woont hier niet.” Maar langs haar heen zie ik dat mooie parelmoer ingelegde tafeltje met daarop die lamp met een schelpachtige kap en daarnaast een echt troubadourzeteltje, dat Mosje en ik naar het balkon tilden zodat we bij de hoog geplaatste vliegenkast konden om er een appel of een banaan uit te jatten. Eerlijke zaak. “Wat is daar?” hoor ik een mannenstem achter in het huis roepen. De vrouw roept terug terwijl ze me aan blijft staren. “Een jongetje dat naar de familie Ansinger vraagt!” “'Laat-ie opdonderen!” Wat een schorre stem heeft die man. Het portier zoeft dicht.’

De beide fragmenten zijn Heeresma op zijn best, op zijn ernstigst ook, zonder de saus van leukigheid die zijn proza vaak moeilijk te verteren maakt. Al die jaren wachten op ‘Kaddisj voor een buurt’ waren niet vergeefs geweest. De vernederingen die de Joden moeten ondergaan alvorens ze in de deportatie hun dood tegemoet reizen, zijn zelden zo goed in proza gevangen. Het is een boek vol geheimenissen ook. Waar lag bijvoorbeeld ‘speeltuin Minerva’, door Heeresma beschreven als een van de laatste vrijplaatsen voor Joden, een terrein dat over het hoofd was gezien, ‘vergeten toen ze de bordjes met “Verboden voor Joden” gingen plaatsen.’ Ergens op de Apollolaan, maar waar? Daar kwamen ze, ‘de Joden, naar een gat, een plek, een plaats hier, die bedekt was met een dik tapijt van welig gras en waar ze elkaar konden ontmoeten, in de zon zitten, en waar hun kinderen met prima onderhouden wippen, schommels en draaimolens aan de slag gingen. En ik kwam er graag en waadde dan door wolken van stemmen die aan fluisteren even geen boodschap hadden.’ Heeresma besluit de passage over deze mysterieuze plek met een onvergetelijk zin, waarin veel tezamen komt: ‘Boven speeltuin Minerva was het altijd mooi weer met een haast onwaarschijnlijk blauwe lucht waarin rond een uur of drie 's middags de in driehoeken geformeerde groepen bommenwerpers prima te volgen waren.’

[p. 81]

‘Denkt u daar maar eens over na, meneer Luijters,’ zou Heeresma gezegd hebben, nadat hij me op deze passage had gewezen.

Heere Heeresma, een naam als een zweepslag.

En een pseudoniem natuurlijk. Al die ‘e,’ s, dat kan nooit, dacht ik toen ik de naam voor het eerst hoorde, en dan dat malle Heere, alsof je de Schrift opensloeg. Dat was in 1963, het jaar van De Vis. Ik had een vriendin met een vader die bij Contact werkte. Heere publiceerde daar. Ze had De Vis voor me meegebracht, maar dat kon dus niks wezen, want echte schrijvers zaten bij De Bezige Bij. En schreven geen boeken met titels die klonken of het om een bijbeltraktaatje ging.

U ziet, wij waren in het geheel niet vooringenomen, maar wel degelijk recht in de leer.

Een paar jaar later, in 1966 om precies te zijn, leerde ik, via Wim Noordhoek, de kersverse uitgever Thomas Rap kennen. Thomas Rap zetelde in een smalle kamer op de tweede verdieping van een huis in de Reguliersdwarstraat. Rap was een goedlachse man in een houthakkers-hemd. Hij had een boek gemaakt over cocktails en bereidde een boekje voor over een film van Wim van der Linden en Wim T. Schippers. Tulips heette de film. Raps uitgeverij keek uit op wijnhandel Ognibeni. Niet dat dat er wat toe doet, maar ik was die naam jaren kwijt en ik ben zo blij dat ik hem heb teruggevonden dat ik hem even wil laten klinken. Het boekje van Wim Noordhoek dat Rap ging distribueren heette trouwens Hola i, en was opgedragen aan een jonge Japanse toerist die met zijn rug naar het Paleis gekeerd een foto maakte van het toenmalige Hoofd Postkantoor. Het boekje ben ik kwijt. Hetgeen me spijt, maar dit, alweer, terzijde.

Bij Thomas Rap heb ik Heere Heeresma leren kennen. Het zal aan het einde van de jaren zestig of in het begin van de jaren zeventig zijn geweest. Heeresma woonde in die dagen in de Bijlmer en verplaatste zich met een bromfiets. De eerste keer dat ik hem zag, was hij geheel doorweekt en had hij zo'n grote bromfietshelm op zijn kop. Ik wist niet wat ik zag. Een schrijver met een bromfiets, wie had zoiets ooit gehoord. Ja, Gerard van het Reve had een tijdje op een hmw gereden, maar een helm had hij nooit gedragen en in de Bijlmer woonde hij al helemaal niet. Heeresma zette zijn helm af, hing zijn natte jas aan de kapstok, stak een filtersiga-

[p. 82]

ret op, bestelde bij Joosje een kop koffie, ging zitten en stak van wal. Het ene verhaal na het andere trok voorbij, het ene nog absurder en ongeloofwaardiger dan het andere. Hij praatte een beetje bekakterig en duldde duidelijk geen tegenspraak. Het ene been over het andere geslagen, nooit zonder sigaret en een bril met getinte glazen. Hij had een hele reeks meesterwerken geschreven, waarvan Een dagje naar het strand niet voor niets door Roman Polanski was verfilmd, ‘ja meneer Luijters, daar hoort u van op, maar er zijn wel meer dingen, waarover u verbaasd zult staan.’ Hij was alcoholist, maar drinken deed hij niet en nu ging hij er weer vandoor, er wachtte hem een belangrijke bespreking met hooggeplaatste personen waarvan hij, zoals ik begrijpen zou, de namen niet kon onthullen, maar het besprokene zou zich zeer binnenkort aan de wereld mededelen. Hij trok zijn jas aan, zette zijn helm op en verdween in het trapgat.

‘Ik ga hem uitgeven,’ zei Rap.

Zijn eerste boek bij Rap was Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp (1972) met op de cover die zeldzaam lullige jongen die een reusachtige weekendtas vasthoudt. Als ik me goed herinner, ontbrak op de cover de titel, een nieuwtje. Wij vonden Han de Wit een geweldig boek. Als u dat nog steeds vindt, raad ik u ernstig af het te herlezen.

Heeresma had inmiddels een Goggomobiel (‘een voortreffelijk voertuig, meneer Luijters’) en kwam vaak bij Rap langs, net als ik, want je maakte er van alles mee, en bovendien kon je er gratis lunchen. Als we elkaar troffen, luisterde ik naar zijn verhalen, over zijn enorme successen in het buitenland, in Japan met name, over de manieren waarop je gratis goederen kon verwerven, hoe je je moest kleden, wat je zoal niet deed als je in Parijs was, waarom hij nooit een literaire prijs zou krijgen en waarom hij hem als hij er een zou krijgen, weigeren zou, over de gevaren van subsidies, de eetgewoonten van Gerard Kornelis van het Reve, het houden van huisdieren, het opvoeden van kinderen en, niet onbelangrijk, dat je je schrijfmachine bij het schrijven altijd op schoot moest nemen, bij voorkeur een Erika.

Heeresma's tweede boek bij Rap was Zwaarmoedige verhalen voor bij de centrale verwarming (1973). Het zijn vijf prachtige verhalen, nog altijd. Een half jaar na het verschijnen van Zwaarmoedige verhalen zat ik de scenario's te schrijven voor het gelijknamige vierluik dat in maart 1975 in première ging. Heel opmerkelijk: de onverbeterlijke bemoeial die Heeresma was, bemoeide zich op geen enkele manier met het tot stand komen van de film.

[p. 83]

In de dertig jaar na Zwaarmoedige verhalen bleven Heeresma en ik elkaar met voorzichtige regelmaat zien. Af en toe stuurde hij mij een brief, af en toe maakten we een afspraak, af en toe maakte ik een interview met hem. Zijn boeken bereikten me. Van zijn thrillers werd ik niet opgewonden, hoewel ik zeer gelachen heb, toen ik hem wees op een fout in Hallo, hallo...bent u daar, Plotsky? In dat verhaal hoort iemand een schot en slaagt er dan in weg te duiken, zodat de kogel hem niet raakt. ‘Kogels gaan sneller dan het geluid,’ zei ik, ‘dus als je het schot hoort, is het al te laat.’ Heeresma hoorde mijn betoog geïnteresseerd aan en zei toen: ‘Bij mij dus niet, meneer Luijters.’ Boeken als Mijmeringen naast mijn naaimachine, Enige portretten van een mopperkont, Vader vertelt, lieten me ook koud, net als die eindeloze reeks pornopersiflages met titels als De hete ijssalon of Gelukkige paren. In mijn functie van fictie-redacteur bij Playboy kocht ik overigens regelmatig zo'n verhaal, waarbij je er dan altijd mee te maken kreeg, dat Heeresma onder geen voorwaarde per bank of giro betaald wilde worden. ‘Handje contantje,’ zei hij, ‘boter bij de vis, meneer Luijters.’ Nu luidt de Eerste Wet van Heeresma: ‘Laat hem nooit, maar dan ook nooit binnen, want eenmaal binnen gaat hij niet alleen niet meer weg, maar ook op jouw stoel zitten om tekst en uitleg te geven over de wijze waarop je de zaken betreffende je blad moet bestieren en om de stiltes te gebruiken voor langdurige telefoongesprekken met iemand in Tokio of Santiago de Chili. De kunst was dus hem niet verder te laten komen dan de balie. Uitgebreide instructies van het baliepersoneel waren in dezen geen overbodige luxe, want zoals jij hem beneden wilde houden, zo wilde hij naar boven, en Heeresma kon op dat soort momenten behoorlijk overtuigend zijn. ‘Het was me weer een genoegen, meneer Luijters, zaken met u te mogen doen,’ zei hij nadat hij de bankbiljetten in zijn portefeuille had gestoken en weer op weg was gegaan. Naar zijn motorjacht waarmee hij rivieren en kanalen bevoer, naar Parijs waar hij een wasserette-keten dreef of naar Antwerpen, waar hij in de achterkamers van de winkels van Chassidische Joden op zoek was naar geleerden van het woord.

Weer wel een mooi boek is Hier mijn hand en daar je wang (1979), die zijn correspondentie behelsde met de niet alleen getalenteerde maar ook beeldschone schrijfster Laurie Langebach. Heeresma had er duidelijk plezier in en het valt te betreuren dat deze correspondentie zich niet over een langere periode heeft uitgestrekt, de vijf jaar tot Langebachs vroege dood hadden er best bij gekund.

Blijven twee kleine meesterwerken, het ene, Een dagje naar het strand

[p. 84]

helemaal aan het begin van Heere Heeresma's schrijversleven geschreven, het andere, Een jongen uit plan Zuid, helemaal aan het eind. Ik heb Een dagje naar het strand onlangs herlezen. Het blijft een verbazingwekkend boek, waarin de dorst van de alcoholist zich op overweldigende wijze aan ons mededeelt. De scène waarin Bernd, in de flat van de moeder van zijn dochter de eerste consumptie van de dag tot zich neemt, is even kenmerkend als onvergetelijk:

‘Hij had in het geheel geen trek in koffie. Het vroege opstaan kon hem de nek wel eens breken. De laffe smaak was niet alleen van de melk en salami. Snel en geluidloos alsof hij sloop liep hij naar de huisbar en klapte het deksel omlaag. Hij koos wodka omdat die de naam had geen geur in de mond achter te laten. Hij schonk twee borrelglaasjes vol en dronk ze vlug leeg, zette de fles zonder gerinkel terug en klapte het deksel dicht. In drie sprongen stond hij weer voor het raam. Er was niets gebeurd. Hij onderdrukte het gevoel van opwinding na het snelle drinken.’

Als zich niet veel later de chaser aandient, weten we dat er geen redding is, de beker zal tot op de bodem geleegd worden:

‘Het probleem was gesteld. Nam hij bier dan was het einde zoek maar niets anders trok hem aan. Hij overwoog. Geef mij maar een fles bier, zei hij en het meisje vertrok. Een kalmte, niet die van berusting maar een rustige tevredenheid, vervulde hem.’

Even later schenkt het meisje het bier in het glas. Ze doet het ‘perfect’. Tijd voor de eerste slok:

‘Hij dronk in een keer zijn glas bier leeg. Koud en zilt liep het over zijn tong en viel juichend naar binnen. Snel schonk hij de rest van het flesje in zijn glas leeg.’

Alles in Een dagje aan het strand is goed, Bernds verhouding tot Medusa, zijn ex, de kleine Walijne, zijn dochter met de beugelbenen, de man uit Ghana in het café, perfect, maar het gaat natuurlijk om de drank en het drinken, de onverbiddelijke tweeling die Heeresma zijn leven lang in zijn omgeving heeft geweten. ‘Wat doet een alcoholist in het café,’ zei hij een

[p. 85]

keer tegen me met iets wanhopigs in zijn stem. De tweeling heeft in ieder geval een meesterwerk opgeleverd.

Ruim veertig jaar later verscheen Een jongen uit plan Zuid, zijn tweede meesterwerk. Het boek beviel mij zo dat ik besloot om Heere er een briefje over te sturen, maar het correspondentieadres, dat Heeresma in zijn boeken standaard placht op te nemen, ontbrak deze keer. Ik had hem jaren niet gesproken, en nog maar één keer gezien, op de Apollolaan, waar hij met de blik op de grond een hondje uitliet. Ik zat op de fiets. ‘Heere!’ riep ik in het voorbijgaan. Hij keek op, zag me, stak een hand op, en liep verder, achter het hondje aan, leek het. Ik had geen idee waar hij uithing en van die brief is het niet gekomen.

Jammer.

Maar gelukkig heeft Cherry Duyns een ontmoeting met Heeresma in zijn late jaren opgetekend. Het verhaal speelt in 2006, vijf jaar voor Heeresma's dood. Duyns kocht een blikje pijptabak bij tabaksspeciaalzaak Roks Cigars en ziet vanuit zijn ooghoeken een bejaarde man met een wandelstok voor de toonbank op een stoel zitten. Plotseling herkent hij in de bejaarde Heere Heeresma:

‘“Hoe gaat het met je?”
Heere hield zijn stok omhoog.
“Je ziet het zeker wel.”
“Staat je goed,” zei ik, “gedistingeerd.”’

Vervolgens vertelt ‘de grootvorst van het sterke verhaal’ zoals Duyns hem noemt, over een reis door Israël die hij zou hebben gemaakt. Vlak bij de bezette gebieden was hij daar in zijn been geschoten door een man ‘met een theedoek op zijn kop’. De man was door Israëlische soldaten gevangen genomen en zij hadden hem naar de gewonde schrijver gebracht. ‘Je begrijpt,’ zegt Heere dan, ‘dat ik de man een enorme oorvijg heb gegeven.’ ‘Sedertdien,’ zegt Duyns, ‘werd hij gehinderd door een lichte mankheid bij het voortbewegen. Maar verder ging alles goed. Heerema en Duyns schudden elkaar met warmte de hand, waarna de film zijn einde tegemoet gaat en het woord ‘einde’ al lijkt op te lichten: ‘Ik keek hem door de etalageruit na, hoe hij langzaam de Havenstraat uitliep en rechtsaf de Landsstraat inging.’

Man op stoel vertelt sterke verhalen: Heere Heeresma.

guus luijters

[p. 86]

Voornaamste geschriften

Een dagje naar het strand. Amsterdam 1962.

Geef die mok eens door, Jet!. Amsterdam 1968.

Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp. Amsterdam 1972.

Zwaarmoedige verhalen voor bij de centrale verwarming. Amsterdam 1973.

Hier mijn hand en dáár je wang: wat intieme correspondentie (briefwisseling met Laurie Langenbach). Utrecht 1978.

Een jongen uit plan Zuid '38-'43. Amsterdam 2005.

Een jongen uit plan Zuid '43-'46. Amsterdam 2005.

Kaddisj voor een buurt, Heiloo 2013.