Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2012-2013

[p. 40]

Hans van den Bergh
Amsterdam 3 december 1932 - Amsterdam 21 oktober 2011

Hoe Hans van den Bergh over de menselijke beschaving dacht, blijkt uit een uitspraak die hij, niet lang voor zijn overlijden, over natuurliefhebbers deed. ‘Ik begrijp mensen niet die van de natuur houden’, zei hij tegen een bevriende wandelaar.

Ik vind de natuur iets verschrikkelijks! De natuur is één grote oppositie tegen het leven en een helse kracht die ons eronder probeert te krijgen. Ik zie met genoegen dat diezelfde natuur in de mens een tegenkracht heeft gecreëerd, zodat we nu iets van al die ellende kunnen bezweren. De pokken, de pest, het zijn allemaal producten van de natuur die we nu gelukkig hebben bedwongen. De natuur is een hel van tsunami's en vulkaanuitbarstingen.

Hoewel zijn vrienden en familie wisten dat hij wel degelijk graag in bos en hei vertoefde, had deze uitspraak een serieuze ondertoon. Tegenover de willekeur van de natuur stond voor Van den Bergh de getemde wildernis, ‘de in kaden vastgeklonken waterkant’, om met Bloem te spreken: de menselijke beschaving en, vooral, de cultuur.

Voor de cultuur heeft Van den Bergh zijn hele leven gestreden, waarbij

[p. 41]

alle kunstvormen hem even lief waren. Het was niet meer dan logisch dat juist hij in 1982 de eerste hoogleraar Cultuurwetenschappen werd aan de Open Universiteit. Vanuit Heerlen verzorgde hij meer dan tien jaar lang het cultureel onderricht voor een halve generatie studenten, van wie hij maar een gering aantal van gezicht heeft gekend. Hoewel zij het niet beseften - zelfs op afstand was hij inspirerend - hebben ze daaraan wel iets gemist: weinigen waren als docent en als spreker zo bevlogen als Van den Bergh.

Zijn culturele belangstelling dateerde van zijn vroegste jaren. Hij werd in 1932 in Amsterdam geboren. Zijn vader was de vooraanstaande sociaaldemocraat en (vanaf 1936) hoogleraar staatsrecht George van den Bergh. Hans onderscheidde zich, aldus een van zijn oudere broers, in dit kinderrijke gezin al vroeg door zich niet over te geven aan sport en spel, maar in plaats daarvan te lezen, het ene boek na het andere. Zijn belangstelling voor boeken verdiepte zich in de jaren dat hij op het Barlaeus Gymnasium schoolging, net als zijn interesse voor het toneel. In zijn eindexamenjaar won hij een stedelijk welsprekendheidsconcours.

Na zijn schooltijd studeerde Hans van den Bergh Nederlands en Frans, aan de Universiteit van Amsterdam. De gecombineerde studie stond nevenactiviteiten niet in de weg. Hij sloot zich aan bij de Amsterdamse Studenten Tooneel Vereeniging, maar maakte vooral naam met het Amsterdams Studenten Cabaret, waarvan hij de leider en de voornaamste tekstschrijver was. Dit cabaret, dat als verfrissend en vernieuwend gold, had veel succes. Van den Bergh leerde in die tijd Wim Kan kennen, aan wie hij incidenteel teksten verkocht. In september 1959 traden de studenten zelfs in Amerika op. Tot een internationale doorbraak leidde dat niet, en zelfs in Nederland was hun succes van voorbijgaande aard. Hoewel ze sommige cabaretconventies doorbraken, waren de studenten - zo deelde hun aanvoerder later bescheiden mede - ‘eigenlijk vrij braaf. Ons cabaret leek erg op dat van Kan.’

Minder braaf was Propria Cures, het studentenblad dat ook in die jaren befaamd was om zijn rebelsheid. ‘Belachelijk en gevaarlijk’, noemde een rechtbankpresident pc in die dagen. Van den Bergh zette in dit blad zijn schreden op het pad van de polemiek: een genre dat hij nooit uit het oog verloor getuige een bloemlezing van Nederlandse polemieken, die hij niet lang voor zijn dood verzorgde, samen met Pierre Vinken. In die bundel is ook een stuk van Van den Bergh zelf te vinden, gericht tegen de Multatuli-bestrijder Rob Nieuwenhuys. Onder uiteenlopende pseu-

[p. 42]

doniemen - Ten Braven, Jansen & Tilanus, Paul Abbey, E.D. Dekker - rekende hij in Vrij Nederland, Het Parool, nrc Handelsblad en het Algemeen Dagblad af met de vele vormen van onverstand die hij in de wereld aantrof. Gevestigde reputaties ontzag hij niet: zo wees hij in een recensie op de ‘groteske tekortkomingen’ van Willem Frederik Hermans' roman Au pair. De hoon van de schrijver die daarop volgde, hinderde Van den Bergh niet, want hij beschouwde Hermans, diens zwakke laatste romans ten spijt, als een van de grootste Nederlandse schrijvers.

Toch zag het er aanvankelijk niet naar uit dat Van den Bergh zich tot polemist zou ontwikkelen, en zelfs niet dat hij zich op het schrijven zou toeleggen - in welk geval dit levensbericht vermoedelijk niet was geschreven - want na zijn afstuderen koos hij voor het meest voor de handliggende beroep: hij werd leraar Nederlands en Frans aan het toenmalige Amsterdamse Vondel Gymnasium.

Hij combineerde het docentenbestaan in eerste instantie nog met het cabaret, maar maakte al snel de overstap naar een medium dat in die dagen nog nieuw was: de televisie. Daar werd hij een van de medewerkers van Zo is het toevallig ook nog eens een keer, het legendarisch geworden programma dat de spot dreef met veel wat voor heilig werd gehouden. De meeste aandacht ging uit naar personen als Mies Bouman, Jan Blokker, Joop van Tijn en de incidenteel optredende Gerard Kornelis van het Reve, maar Hans van den Bergh was er in zijn element. Hij kon zijn hele leven uitstekend overweg met microfoon en camera.

Zijn ware roeping lag elders. In 1969 verruilde hij het gymnasium voor de universiteit: hij werd wetenschappelijk hoofdmedewerker moderne Nederlandse letteren aan de Universiteit van Amsterdam. Drie jaar later promoveerde hij op een studie over de ‘konstanten in de komedie’ - hij hield levenslang een voorkeur voor de k boven de c - waarmee hij zijn naam als wetenschapper vestigde. Hij liet er bovendien mee zien welk genre in de letteren hem het liefst was: het toneel. Het was een onderwerp waarin hij zich tot een van de grootste kenners van Nederland zou ontwikkelen. Al sinds zijn schooltijd had het toneel hem beziggehouden. Vanaf 1960 schreef hij erover voor het Haarlems Dagblad, en niet lang daarna werd hij toneelrecensent voor Het Parool, wat hij tot 1997 volhield. Behalve enkele duizenden besprekingen schreef hij er een aantal boeken over, waaronder Teksten voor toeschouwers. Inleiding in de dramatheorie (1979). Het was bedoeld als lesmateriaal, en zo zag het er op het eerste gezicht ook uit, maar velen zullen het vooral hebben beschouwd

[p. 43]

als een aangenaam en instructief leesboek. Van den Bergh schreef nu eenmaal zeer onderhoudend; hij kon niet anders, zelfs als het voor een schoolboek was.

In 2005 publiceerde hij De sterren van de hemel, een omvangrijk werk waarin hij zo'n beetje de hele Nederlandse acteurswereld aan het woord liet over de kunst van het toneelspelen. Een levenswerk mag men het niet noemen - daarvoor was Van den Bergh te veelzijdig - maar het is zonder twijfel enig in zijn soort. Hij was net op tijd om toneellegenden als Mary Dresselhuys, Ellen Vogel en Ton Lutz een serie prangende vragen te laten beantwoorden. Het resultaat was een boek dat niemand die zich serieus met het toneel bezighoudt, ongelezen kan laten.

Van de Berghs liefde voor de letteren strekte verder dan het toneel. Hij schreef talrijke beschouwingen over (vooral) de Nederlandse literatuur, waarvan de mooiste in 1991 werden verzameld in de bundel De last van leugens. Een van die stukken gaat over J.A. dèr Mouw, ook bekend als Adwaita, de dichter van Brahman, die allang in vergetelheid zou zijn geraakt als Van den Bergh in 1986 niet diens Volledig dichtwerk had bezorgd. Hij liet zien dat Dèr Mouws werk ten onrechte als zweverig en ondoorgrondelijk werd beschouwd. ‘Integendeel,’ betoogde hij, ‘ieder die tracht dat oeuvre zo, als op zichzelf betrokken boodschap te lezen, zal zich erover verbazen hoe Dèr Mouw aan een grenzeloos gecompliceerd inzicht uiting weet te geven met de alleen Adwaita eigen heilige eenvoud.’

Hoewel Van den Bergh, zelf atheïst, het oosters mysticisme van Adwaita niet volledig zal hebben gedeeld, had hij een duidelijke voorkeur voor figuren met grootse en gecompliceerde denkbeelden over hoe de wereld en het heelal in elkaar staken. Zo iemand was ook Eduard Douwes Dekker. Er is geen schrijver geweest voor wie Van den Bergh zich zozeer heeft sterk gemaakt als Multatuli. Hij was jarenlang voorzitter van het Multatuli-Genootschap, en in die hoedanigheid bracht hij veel tot stand. Zo zorgde hij er samen met uitgever Geert van Oorschot voor dat Multatuli in 1987 eindelijk een standbeeld kreeg. Het beeld, gemaakt door Hans Bayens, staat op de Amsterdamse Torensluis en oefent op toeristen een grote aantrekkingskracht uit.

Al ontkende hij de waarde van Max Havelaar geenszins, Van den Bergh benadrukte in zijn artikelen de kracht van Multatuli's andere boeken, pamfletten en brieven die niet in de eerste plaats met Nederlands-Indië te maken hadden. Bovenal was Multatuli voor hem iemand die wars was van ‘mooischryvery’, maar tegelijk zeer goed begreep dat zijn bood-

[p. 44]

schap het publiek niet zou bereiken als hij niet mooi schreef. Het dilemma bracht hem, Multatuli, tot de overtuiging dat echte poëzie de waarheid was - en het werk van zijn dichtende tijdgenoten dus geen poëzie kon worden genoemd. Ter illustratie placht Van den Bergh dan uit Multatuli's Vorstenschool een lange uitweiding aan te halen, die hij - en ook dat typeerde hem - uit zijn hoofd kende:

Daar is een kracht uit hoge kracht gesproten
die 't zinkend hart des mensen schoort,
die 't opvoert naar een hoge oord,
die 't vastklemt als de stam zyn loten
als moederarmen 't schreiend wicht
aan de eerste bron van liefde en licht
die 't opheft, als het dreigt te zinken
in 't slyk waarin het zich bewoog.
(...)
Die kracht, 't is alles poëzie...

Van den Berghs belangrijkste verdienste voor de Multatuli-studie was het voltooien van de uitgave van de Volledige Werken: een kolossaal project, waarvoor de schrijver E. du Perron en de letterkundige Garmt Stuiveling al voor de oorlog de basis hadden gelegd. Stuiveling verzorgde van 1950 tot zijn overlijden in 1985 achttien delen, waarna Van den Bergh deze taak overnam. Hij deed dit met een toewijding en precisie die alle tekstbezorgers tot voorbeeld strekten.

In 1995 verschenen de laatste delen van Multatuli's Volledige Werken, die tijdens een feestelijke plechtigheid werden overhandigd aan prins Willem-Alexander. Dat juist hij, de toekomstige koning der Nederlanden, de boeken in ontvangst nam, zegt iets over de bezorger van de werken: Van den Bergh bevestigde hiermee zijn reputatie van een man die vaste overtuigingen kon verbinden met een opmerkelijke buigzaamheid. Hij stond ook toen immers al bekend als geharnast republikein.

Het was in deze hoedanigheid dat Van den Bergh misschien wel zijn grootste bekendheid genoot. Hoewel hij in 1996 niet tot de oprichters behoorde, trad hij al in een vroeg stadium op de voorgrond als woordvoerder van het besloten Republikeins Genootschap. Dit kwam ongetwijfeld door zijn spreekvaardigheid, niet in de laatste plaats als er een televisiecamera in de buurt was, maar ook door de brochures en boeken die

[p. 45]

hij schreef over de wenselijkheid van een republiek.

Met zijn Klein republikeins handboek voorzag Van den Bergh in 2002 in een behoefte die al lange tijd in kringen van antimonarchisten werd gevoeld. In het Klein republikeins handboek werden honderd standaardargumenten die voorstanders van de monarchie altijd weer naar voren brachten, eloquent en zorgvuldig in weerlegd. In 2013 werd het in een bewerking van zijn medestander Gerard Aalders opnieuw uitgegeven.

De dodelijke ernst die in republikeinse kringen vaak heerst - en in monarchistische niet minder - was Van den Bergh vreemd, zoals lezing van zijn Doe het niet, Alex leert. Dit boek, dat kort voor zijn overlijden verscheen, was volgens zijn voorwoord ‘alleen bestemd voor Willem-Alexander, de gedoodverfde Koning Willem iv der Nederlanden’. Velen hebben het gelezen, maar vermoedelijk juist niet de adressant. Daarmee trad Van den Bergh, zeer bewust, in de voetsporen van Multatuli, die zich menigmaal tot koning Willem iii had gericht, zonder dat de vorst daarvan kennis nam. Zoals bekend heeft Alex zijn advies niet ter harte genomen, maar vermoedelijk heeft Van den Bergh ook niet de illusie gehad dat de monarchie met koningin Beatrix zou eindigen.

Dat gaf ook niet. De boeken en artikelen die hij heeft nagelaten, hebben nooit als eerste doel gehad zijn lezers te ‘stichten’. Ze moeten veeleer worden gelezen om wat ze zijn: onderhoudend en rijk aan onverwachte inzichten. Een belangrijke bijdrage aan de cultuur, die hem zo dierbaar was.

dik van der meulen

Voornaamste geschriften

Konstanten in de komedie. Een onderzoek naar komische werking en ervaring (diss. Utrecht). Amsterdam 1972.

Teksten voor toeschouwers. Inleiding in de dramatheorie. Muiderberg 1979.

Kultuur en kwaliteit. Inaugurele rede Open Universiteit. Alphen aan den Rijn 1986.

Lekkere literatuur (geschreven onder het pseudoniem Ten Braven). Amsterdam 1987.

Eén over Oranje of de Republiek der Nederlanden. Amsterdam 1989.

De last van leugens. Essays over literatuur. Amsterdam 1991.

De Republiek der Nederlanden. Pleidooien voor het afschaffen van de monarchie. Amsterdam 1998.

[p. 46]

Klein republikeins handboek. Honderd misverstanden over de monarchie. Amsterdam 2002, herziene uitgave 2013.

De sterren van de hemel. De kunst van het toneelspelen, Amsterdam 2005.

Doe het niet, Alex! Alle redenen om voorgoed af te zien van het koningschap. Amsterdam 2011.