Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2011-2012

[p. 174]

Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2012
Advies van de Commissie Van Voordracht

In de afgelopen maanden heeft de commissie zich gebogen over enkele tientallen Nederlandstalige monografeën op het gebied van de cultuurgeschiedenis. Er zijn in de afgelopen zes jaren veel uitstekende boeken op dit terrein verschenen, wat een voordracht voor de Dr. Wijnaendts Francken-prijs er niet eenvoudiger op maakte. Het viel de commissie daarbij op dat dit niet zelden proefschriften waren, geschreven aan het begin van een wetenschappelijke carrière. Veel andere boeken waren juist geschreven na afoop van een loopbaan. Het geringe aantal auteurs in de leeftijdsgroep daartussen is het evidente gevolg van het huidige academische beleid, dat het schrijven van Nederlandstalige boeken ontmoedigt ten gunste van Engelstalige artikelen. Voor de Nederlandse cultuurgeschiedenis en voor de toekomst van de Dr. Wijnaendts Francken-prijs valt te hopen dat deze trend gekeerd wordt.

Na ampele overwegingen besloot de commissie unaniem om voor de Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2012 voor te dragen: Een Hollands heiligdom geschreven door Thomas von der Dunk en in 2007 gepubliceerd bij uitgeverij Bert Bakker. De ondertitel specifceert het thema: ‘De moeizame architectonische eenwording van Nederland’. Von der Dunk laat in zijn boek zien dat in de late achttiende eeuw niet alleen de staatkundige eenheid van Nederland tot stand kwam, maar dat het land ook een culturele eenheid ging vormen. De Nederlandse architectuur sloot vanaf de Patriots-Bataafse tijd bovendien nauwer aan bij de internationale ontwikkelingen. In dit boek heeft de Nederlandse architectuur uit die tijd voor het eerst een grondige studie gekregen. De titel, Een Hollands heiligdom, refereert aan het ontwerp voor een monument voor Hugo de Groot uit 1774. Dat monument is nooit gebouwd, maar het is typerend dat voor De Groot, een held van de Patriotten, een soort Griekse tempel moest worden gebouwd. De nieuwe, op het democratische oude Griekenland geïnspireerde neoclassicistische bouwstijl werd vooral binnen Patriotse kring populair. Die populariteit werd kort daarop nog eens versterkt na de Bataafse revolutie.

[p. 175]

Het leggen van een verband tussen bouwstijl en politiek is slechts een van de originele invalshoeken in dit boek. Creatief is Von der Dunk ook in het gebruik van zijn bronnen. Zo betrekt hij de tafelarchitectuur van ceremoniële feestelijke diners van Patriotten en Bataven in zijn betoog. De opgediende suikerwerken kregen eveneens een neoclassicistische vorm. Dit nieuwe ‘Patriotse bouwen’, zoals de auteur het noemt, doorbrak de traditionele scheidslijnen tussen de provincies van de Republiek der Verenigde Nederlanden. De bouwstijl van woonhuizen en openbare gebouwen, zoals stadhuizen en kerken, was eeuwenlang bepaald geweest door plaatselijke meestertimmerlieden en stadsbouwmeesters. Dat regionale karakter werd nu doorbroken. Op de prijsvragen die in het laatste kwart werden uitgeschreven, bijvoorbeeld voor het ontwerp van een nieuw stadhuis in Groningen, kwamen inschrijvingen uit het hele land en zelfs daarbuiten. Von der Dunk noemt dit het begin van de metamorfose van de Nederlandse architectuur. Hij ziet hier ook een begin van professionalisering, een thema dat en passant ook door hem behandeld wordt. Deze ontwikkeling mondde in het begin van de negentiende eeuw uit in de verbetering van het bouwkundig onderwijs onder koning Lodewijk Napoleon. Vanaf toen sloot de Nederlandse bouwkunst defnitief aan bij de internationale architectuur.

Naast het schetsen van grote lijnen en het leggen van originele verbanden, bevat het boek ook een aantal deelstudies, zoals over de bouw van het Hofje van Teyler in Haarlem, de kerktoren van Nijkerk en de Beurs van Schiedam. Het boek biedt veel informatie over weinig bekende gebouwen en architecten. Natuurlijk gebeurt dat met gebruik van tal van architectonische termen, van fronton en festoen tot portico en pilaster, maar toch is het boek goed leesbaar dankzij de soepele stijl van de schrijver, die soms meer naar de rijkdom van het rococo neigt dan naar de eenvoud van het classicisme. Een Hollands heiligdom is, kortom, een belangrijke bijdrage tot de Nederlandse cultuurgeschiedenis, waarin met originaliteit en creativiteit een weinig bekend onderdeel op de kaart is gezet.

Rudolf Dekker (voorzitter)

Jeroen Salman

Peter Sigmond

Tom Verschafel

Boudien de Vries

[p. 176]

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten, overeenkomstig het advies van de Commissie van voordracht, de Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2012 toe te kennen aan Thomas von der Dunk voor zijn boek Een Hollands heiligdom.