Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2009-2010

6. Verslag van de commissie voor Zuid-Afrika over het verenigingsjaar 2009-2010

De Commissie bestaat uit Adriaan van Dis, Ena Jansen, Robert Ross en Eep Francken (secretaris). Na enkele jaren waarin de Commissie een bijna slapend bestaan leidde, is zij op 17 februari 2009 in vergadering bijeengekomen en heeft zij het voornemen opgevat om tenminste één keer per jaar nadrukkelijk de aandacht te vragen voor de literatuur en/of de geschiedenis van Zuid-Afrika, of aspecten daarvan, door mee te doen aan een activiteit voor een breder publiek, dan wel zo'n activiteit te organiseren. Om te beginnen organiseerde de Commissie in samenwerking met het Zuid-Afrikahuis (Amsterdam) op zaterdag 12 december 2009 voor enkele tientallen bezoekers een Petronella van Heerden-symposium in het Zuid-Afrikahuis.

Dr. Petronella van Heerden (1887-1975) staat bekend als een uiterst zelfstandige en excentrieke vrouw. Zij verwees graag naar haar identiteit als geboren ‘Vrystater’ en toonde zich voorvechtster van vooruitgang op velerlei gebied. Na studie in Leiden, Amsterdam en Londen voltooide zij als eerste Afrikaner vrouw een artsopleiding, vervulde zij in Zuid-Afrika als eerste vrouw een zelfstandige praktijk, werd zij de eerste vrouwelijke gynaecologe en promoveerde zij als eerste vrouw met een proefschrift in het Afrikaans. Zij promoveerde in de stad waarvan zij levenslang veel is blijven houden: Amsterdam.

Ook kwam Van Heerden levenslang op tegen discriminatie van vrouwen. In de jaren dertig werkte zij als gynaecoloog in Zuid-Afrika. Zij speelde een rol in de Zuid-Afrikaanse politiek. Zij keerde zich tegen het Europese fascisme en tegen racisme in Zuid-Afrika; zo pleitte zij voor het behoud van het stemrecht voor zwarten. Bij voortgaande slechte behandeling van de zwarte meerderheid, zo waarschuwde zij in een spraakma-

[p. 294]

kend krantenartikel, zullen ‘wij Europeanen’ in Zuid-Afrika nog in ons bed vermoord worden. Waarop zij liet volgen: ‘en dat hebben we dan dik verdiend.’ In de Tweede Wereldoorlog meldde zij, inmiddels 50-plus, zich als legerarts bij de Zuid-Afrikaanse strijdkrachten, die meestreden met de geallieerden. Na beëindiging van haar medische loopbaan kocht zij een Zuid-Afrikaanse ‘plaas’ en oefende het boerenbedrijf uit.

Zij schreef twee mooie boekjes over haar eigen leven: Kerssnuitsels (kers = kaars, 1962) en Die sestiende koppie (1965), maar niemand heeft nog haar biografie geschreven. Directe aanleiding voor dit symposium vormde het biografisch onderzoek dat nu wordt verricht door Louise Viljoen, hoogleraar Afrikaanse en Nederlandse letterkunde van de Universiteit Stellenbosch. Van Viljoens studieverblijf in Nederland maakte de Commissie Zuid-Afrika graag gebruik om haar uit te nodigen voor een symposium over haar project en haar onderwerp: Petronella van Heerden. Zij gaf twee interessante lezingen, een over het leven van Van Heerden, en een over haar werkwijze als biografe, die allebei deden uitzien naar het eindresultaat van haar onderzoek.

Hier en daar is al wel iets te vinden over Van Heerdens leven en over haar band met de vrouwenemancipatie, maar vrijwel niets over haar proefschrift of haar hoedanigheid als gynaecoloog. Frits Lammes, emeritus hoogleraar gynaecologie (uva), gaf op het symposium zijn visie op deze belangrijke kant van haar leven. Hij legde uit wat het onderzoek van Van Heerden inhield, vestigde de aandacht op een aantal opvallende standpunten in de dissertatie en bracht die voorzichtig in verband met Van Heerdens persoonlijkheid. Lammes gaf bij een moeilijk onderwerp een heldere toelichting.

Voorafgaand aan de lezingen van Lammes en Viljoen spraken twee leden van de Commissie. Ena Jansen opende het symposium, Eep Francken behandelde: ‘Tant Geertruida, een romanfiguur van Etienne van Heerden.’ Dit personage uit de roman Kikoejoe is ten dele op Petronella van Heerden geïnspireerd. De aanwezigen betoonden zich over het algemeen met het gebodene erg tevreden.

Eep Francken, secretaris