Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2009-2010

[p. 267]

Henriëtte de Beaufort-prijs 2010
Dankwoord door Henk Nellen

Geachte voorzitter van de Maatschappij, geachte leden van de Jury, beste vrienden en andere aanwezigen,

Lang hoef ik niet het woord te voeren, want het enige dat ik u heb mee te delen is dat ik heel blij ben met deze onderscheiding. Op 10 april 2007 verscheen mijn boek, precies op de verjaardag van Hugo de Groot. Nadien heb ik, in grote onzekerheid, de kritieken afgewacht en toen die over het algemeen positief bleken uit te vallen, durfde ik geleidelijk weer wat vrijer adem te halen. De leukste reactie kreeg ik van een briefschrijver die me vertelde dat hij het boek had meegesleept op een fietstocht door Zuid-Frankrijk. Dat moet een enthousiaste lezer zijn geweest, want het boek is zwaar, zelfs zo zwaar dat de band gauw loslaat. Misschien heeft hij op iedere rustplaats een blad achtergelaten. Van één lezer weet ik zeker dat hij de biografie letterlijk van kaft tot kaft gelezen heeft, inclusief de index met al die persoonsnamen en Latijnse titels van Grotius' hand. Op 4 april 2008 ontving ik een e-mail waarin deze lezer me toch wat opgelucht meedeelde dat hij op de laatste pagina was aanbeland. Het ging hier om een employé van de Verenigde Nederlandse Blindenbibliotheken, want de biografie is intussen ook als luisterboek raadpleegbaar. In april 2008 ontving ik de ‘Littéraire Witte prijs’ van Sociëteit De Witte in Den Haag. Nu komt daar nog deze onderscheiding bij. Als ik zou zeggen dat dit te veel van het goede is, zou ik liegen, want het doet me groot plezier zo'n eervolle prijs in ontvangst te nemen.

Toen ik aan mijn biografie begon en voltooiing ver achter de horizon verscholen lag, was het leven aangenaam. In het begin gaat immers alles van een leien dakje. De structuur van het boek moet nog worden opgebouwd en ingevuld. Het materiaal over Grotius is rijk en laat allerlei keuzes toe. Bovendien stuit de onderzoeker bij iedere duik in de bronnen op onverwachte vondsten waarvan hij zich meteen afvraagt hoe die benut en verwerkt kunnen worden. Geleidelijk werd me duidelijk dat een auteur die in de bronnen thuis is, er zonder problemen een tweede biografie uit zou kunnen destilleren met een volledig afwijkende invalshoek, aankleding en boodschap. Voor andere zeventiende-eeuwse beroemdheden zoals Descartes en Spinoza ligt dat anders. Het materiaal is hier bekend en ook goed bestudeerd, zodat de deskundigen intussen verwikkeld zijn

[p. 268]

geraakt in een discussie over de interpretatie van het beschikbare materiaal. Als u zelfs maar één onbekende autografische snipper van Spinoza vindt, bent u een echte geluksvogel en kunt u de inhoud onder tromgeroffel publiceren. Van Grotius' hand rusten echter in de archieven nog allerlei bronnen die ten onrechte verwaarloosd worden. Er is een praktisch onleesbaar dagboek van zijn Engelse reis, er zijn vele honderden paparassen met tijdens de studie opgetekende leesvruchten, en er zijn ambtelijke memoranda. De stukken van de strafprocessen waarin hij optrad als openbaar aanklager namens het Hof van Holland, wachten nog steeds geduldig op een systematische bestudering. Naar de papieren die hij als pensionaris van Rotterdam tijdens de Bestandstwisten bijeenbracht, is nog nauwelijks gekeken. Intussen produceert de geschiedschrijving over recht, letteren, godsdienst en politiek van de Gouden Eeuw een brede stroom secundaire literatuur die voor een eenvoudige Grotius-adept niet is bij te houden. Hij zet zich aan de oever neer en ziet het water voorbij kolken. Hoe moet hij voorkomen dat hij kopje ondergaat wanneer hij van wal steekt?

Gelukkig is de biografie een vrij genre. De schrijver kan het levensverhaal van zijn held naar eigen inzicht inrichten. De selectie van de bronnen staat hem vrij, evenals de opbouw en redactie van het verhaal. Hij mag zijn gang gaan, als hij zijn werkwijze in de verantwoording maar precies uitlegt en als hij zich maar consequent houdt aan de regels die hij voor zichzelf heeft vastgesteld. Vervolgens moet hij proberen zijn plan uit te voeren zonder dat hij in tegenspraak komt met feiten en inzichten die door een ander uit de bronnen opgedolven kunnen worden. Deze laatste doelstelling is een onuitvoerbaar ideaal. Zij impliceert meteen de voorlopigheid van mijn biografie, want voor Grotius geldt immers dat het bronnenmateriaal heel divers, rijk en vaak moeilijk toegankelijk is. Als ik nu mijn langdurige bemoeienis met de bewogen levensloop van Hollands beroemdste balling moet typeren, dan houd ik het bij een simpele vaststelling: naarmate het schrijfproces vorderde, kostte het me steeds meer moeite de ijverig vergaarde gegevens in een duidelijke en evenwichtige structuur te presenteren. Of ik daarin geslaagd ben, laat ik hier wijselijk in het midden, maar ik weet zeker dat er ooit een biograaf zal opstaan die mijn beeld aan scherven gooit.

In het besef dat het werk nooit af is, heb ik zelf ondertussen niet stilgezeten. Ik heb me verdiept in Grotius' standaardwerk over het oorlogsrecht, De iure belli ac pacis, om aan de hand van de werkelijk onuitputte-

[p. 269]

lijke secundaire literatuur uit te zoeken hoe Grotius de door Christus uitdrukkelijk geboden naastenliefde met de maatschappelijke onvermijdelijkheid van wapengeweld en oorlogvoering probeerde te combineren. Zijn visie kwam erop neer dat geweld en oorlog alléén gerechtvaardigd kunnen zijn in het geval van een blokkade van alle andere wegen die de rechtspersoon in staat moeten stellen om zijn gelijk te halen: ‘ubi judicia deficiunt, incipit bellum’, of in modern Nederlands: ‘waar de rechtsmiddelen ontbreken, begint de oorlog’. Alleen al een poging om de oorsprong van deze uitspraak te traceren, kost veel tijd. Zij komt voor in De iure belli ac pacis, in De republica emendanda en naar ik laatst bij toeval via ‘Google Books’ ontdekte ook in De iure praedae. Daar staat in een noot een verwijzing naar de jurist Alberico Gentili, maar het is waarschijnlijk dat Grotius zelf de bron is van deze merkwaardige, in feite heel oorlogszuchtige uitspraak, die nu ten onrechte de entreehal van het gebouw der Tweede Kamer siert.

Ook voor een ander wetenschapsgebied deed ik nieuw onderzoek. Ik probeerde beter zicht te krijgen op de invloed die Grotius' Bijbelverklaring heeft gehad. Ik bestudeerde zijn uitleg van het Hooglied en constateerde dat hij dit Bijbelboek op de eerste plaats zag als een fraai erotisch gedicht waarin een minnaar, koning Salomo, zijn zinnelijke liefde voor een Egyptische bruid bezong. Met verwijzingen naar profane auteurs als Theocritus en Catullus probeerde Grotius deze visie te onderbouwen. De Lutherse geweldenaar Abraham Calovius publiceerde in de tweede helft van de zeventiende eeuw tegen Grotius' uitleg van de Bijbel een werk van meer dan 5800 foliopagina's. Daarin verdedigde hij ook in scherpe bewoordingen zijn eigen opvatting van een door de Heilige Geest ingegeven, dus goddelijk geïnspireerd Hooglied. Met die minnaar werd volgens Calovius letterlijk gedoeld op Christus, die zijn liefde voor de kerk tot uitdrukking bracht. Gelukkig heeft de jury mij niet het verwijt gemaakt dat ik Calovius' imposante folianten in een voetnoot met twee armzalige regels afdoe. Het gaat hier wel om een tekortkoming, want aan de hand van Calovius' bestrijding kan goed worden aangetoond dat de theoloog Grotius in de Duitse landen verguisd werd, juist op het moment dat hij daar om zijn rechtsleer een fabelachtige reputatie genoot, getuige de Duitse herdrukken van zijn De iure belli ac pacis en een leerstoel over het natuur- en volkerenrecht aan de universiteit van Heidelberg.

De waarheid treft minder hard als je haar zelf uitspreekt en daarom beklemtoon ik nog eens de voorlopigheid van mijn levensbeschrijving.

[p. 270]

Terecht heeft de jury in haar oordeel laten meewegen dat het onderwerp van studie, een zeventiende-eeuwse grootheid, ver van ons afstaat. Inderdaad kan ik bevestigen dat die keuze grote moeilijkheden inhield. Alleen al door zijn geliefkoosde voertaal, het Latijn, heeft de figuur van Grotius voor ons vage contouren gekregen. Iedere Latinist weet hoeveel er met een vertaling verloren gaat, zelfs als die vertaling geheel naar het huidige Nederlandse idioom wordt aangepast. Gelukkig maakte Grotius' krachtige Nederlands soms een fraai citaat in die taal mogelijk.

Grotius heeft een rijk leven en een nog rijker Nachleben. Wie zich aan de bestudering van deze geleerde wijdt, belast zich met een taak die zonder einde is. Maar ik voel me door de prijs gesteund en zal me met des te meer energie aan dit onderzoek wijden. Ik dank de jury en het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Ik dank ook mijn familie die me steeds tot steun is geweest. Ten slotte wil ik een woord van erkentelijkheid richten tot de directie en collega's van het Huygens Instituut, een instelling die het mij mogelijk heeft gemaakt dit boek te schrijven. De biografie moet op een aantal punten verbeterd worden. Als ik tijd van leven heb, zal ik proberen dat te doen in een nieuwe Nederlandse of Engelse versie.

Ik dank u voor uw aandacht.