Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2008-2009

[p. 23]

De politieke biografie: Willem Schermerhorn
Door Herman Langeveld

Het genre van de biografie kent verschillende subgenres: de schrijvers-biografie, de geleerdenbiografie, de politieke biografie, de vorstenbiografie - mijn opsomming is beslist niet uitputtend. Vandaag worden er enkele specimina van deze subgenres aan u voorgelegd, waarbij ik het voorrecht heb iets over de politieke biografie te mogen zeggen.

Onder de politieke biografie versta ik in de eerste plaats het levensverhaal van iemand wiens voornaamste activiteiten op het gebied van de politiek hebben gelegen; de biografie van zo iemand zal daardoor grotendeels over het politieke bedrijf gaan. Dat betekent uiteraard niet dat andere dan politieke elementen in zo'n levensverhaal geen plaats zouden mogen krijgen, want het gaat de biograaf om de totaliteit van de persoonlijkheid, om ‘heel de mens’. Maar doordat de hoofdpersoon zijn of haar betekenis in de eerste plaats ontleent aan de politiek, zal die politiek centraal staan.

Daarnaast bestaat echter nog een andere mogelijkheid, namelijk dat de beschreven persoon vooral of ook op een ander gebied dan dat van de politiek op de voorgrond is getreden, maar tevens een rol in de politiek heeft gespeeld. De politieke biografie richt zich dan in het bijzonder op het politieke deel van het leven van de hoofdpersoon, onder relatieve verwaarlozing van andere aspecten. Als voorbeeld hiervan zou ik willen noemen het boek van William John King uit 1983 over Kurt Tucholsky, de bekende literator uit de Republiek van Weimar: Kurt Tucholsky als politischer Publizist. Om geen enkel misverstand over de inhoud van zijn boek te laten bestaan, voegt King er nog een ondertitel aan toe: Eine politische Biographie. Uiteraard levert dit een heel ander levensverhaal op dan een ‘normale’ biografie van Tucholsky, waarin zijn literaire werk centraal zou staan.

Als we ons nu vanuit dit uitgangspunt richten op de persoon van Willem Schermerhorn, dan wordt al snel duidelijk dat een politieke biografie van hem thuishoort in de tweede van de zojuist door mij geschetste categorieën. Willem Schermerhorn was namelijk geen beroepspoliticus, en heeft slechts een beperkt deel van zijn werkzame leven aan de politiek gewijd. Om dit toe te lichten zal ik zeer in het kort iets over zijn levensloop vertellen.

[p. 24]

De in 1894 als Noord-Hollandse boerenzoon geboren Willem Schermerhorn bezocht de hbs in Alkmaar en ging daarna civiele techniek in Delft studeren. Daar gaf hij blijk van grote wetenschappelijke aanleg, zodat hem na zijn afstuderen een assistentschap werd aangeboden, dat reeds ni 1926 werd omgezet in een hoogleraarschap in de landmeetkunde. Tot 1942 zouden zijn voornaamste activiteiten op het terrein van de wettenschap liggen; hij kreeg internationale bekendheid als pionier van de luchtkartering.

Schermerhorn was niet het type van de studeerkamergeleerde, voor wie er naast zijn vakgebied verder niets bestond. Hij werd actief in tal van maatschappelijk organisaties, met name op vrijzinnig-protestantse basis. Zo speelde hij een vooraanstaande rol in de vrijzinnig-protestantse jeugd- en studentenbeweging en werd hij, in 1927, vice-voorzitter van de V.P.R.O., toen nog met puntjes tussen de hoofdletters.

Politiek trad Schermerhorn in deze periode niet op de voorgrond. In de jaren twintig was hij lid van de enigszins conservatieve Liberale Straatspartij, om deze na een aantal jaren te verwisselen voor de meer vooruitstrevende Vrijzinnig-Democratische Bond. Pas in 1938 deed hij op politiek terrein voor het eerst van zich spreken, door het voorzitterschap te aanvaarden van de Beweging Eenheid door Democratie. Eenheid door Democratie was in het leven geroepen na het succes van de nsb bij de verkiezingen van 1935; de beweging stelde zich ten doel de gezamenlijke bestrijding van de nsb boven de partijpolitieke scheidslijnen uit. Overigens keerde Eenheid door Democratie zich behalve tegen het nationaal-socialisme ook tegen het communisme.

Achteraf bezien betekende Schermerhorns aanvaarding van dit voorzitterschap een keerpunt in zijn leven. Na de Duitse inval werd Eenheid door Democratie weliswaar opgeheven en kon Schermerhorn nog twee jaar lang zijn hoogleraarschap voortzetten, maar in mei 1942 werd hij samen met honderden andere anti-Duits-gezinden gearresteerd en opgesloten in een gijzelaarskamp in St. Michielsgestel, waar hij ruim anderhalf jaar zou verblijven. Zijn plaatsing op de lijst van te arresteren personen had Schermerhorn te danken aan zijn voorzitterschap van Eenheid door Democratie.

Na enige tijd werd Schermerhorn tot leider van de gijzelaars gekozen, wat betekende dat hij hun belangen bij de Duitse kampcommandant diende te bepleiten en moest trachten de goede geest onder hen te bewaren. Schermerhorn kweet zich op voortreffelijke wijze van deze taken.

[p. 25]

Bovendien had hij een belangrijk aandeel in gesprekken die in het kamp werden gevoerd over naoorlogse politieke vernieuwing. Dit alles leidde ertoe dat onder de gegijzelden, een maatschappelijke en intellectuele élite, de gedachte opkwam dat Schermerhorn de aangewezen persoon zou kunnen zijn om na de bevrijding de leiding van het land op zich te nemen.

Via verschillende kanalen kwam dit denkbeeld bij koningin Wilhelmina in Londen terecht, die zelf eveneens een groot voorstander van naoorlogse politieke vernieuwing was. Mede op grond hiervan benoemde zij kort na de bevrijding Schermerhorn tot kabinetsformateur. Omdat zij besefte dat het wel een groot waagstuk was om de politiek volledig onervaren Schermerhorn hier alleen mee te belasten, benoemde zij Willem Drees tot mede-formateur. Binnen een maand hadden de beide mannen hun kabinet rond; bij de onderlinge taakverdeling kamen zi overeen dat Schermerhorn als minister-president zou optreden, en Drees als vice minister-president.

Van de door Schermerhorn voorgestane politieke vernieuwing kwam in het jaar dat hij minister-president was betrekkelijk weinig terecht. Weliswaar werd in februari 1946 de Partij van de Arbeid opgericht, maar de gehoopte ‘doorbraak’ bleef uit, vooral doordat de katholieken toch weer de voorkeur gaven aan een eigen politieke formatie, de Katholieke Volkspartij. Niet de nieuwe Partij van de Arbeid, waarvan zowel Schermerhorn als Drees de voormannen waren, kwam als grootste partij bij de eerste naoorlogse verkiezingen int de bus, maar de kvp. Het gevolg was dat Schermerhorn al weer na een jaar als minister-president het veld moest ruimen. Zijn opvolger, de katholieke politicus Beel, was zelfs niet bereid hem een plaats in zijn kabinet aan te bieden.

In plaats daarvan werd Schermerhorn belast met het voorzitterschap van een Commissie-Generaal die naar Batavia werd gezonden om luitenant-gouverneur-generaal Van Mook bij te staan in diens onderhandelingen met de Republik Indonesia. De Republik was in augustus 1945 door Soekarno en Hatta uitgeroepen en claimde de onafhankelijkheid van het gehele vooroorlogse Nederlands-Indië; Nederland was niet bereid die onafhankelijkheid zo maar te verlenen. Schermerhorns insteek als voorzitter van de Commissie Generaal was het dekolonisatieproces vreedzaam te doen verlopen. Aanvankelijk leek hij hierin succesvol; in november 1946 bracht hij het akkoord van Linggadjati tot stand als een compromis tussen de Republik en de voormalige kolonisator.

Maar doordat beide partijen zich niet aan de gemaakte afspraken hiel-

[p. 26]

den, verslechterden de verhoudingen en werd de roep aan Nederlandse kant om militair in te grijpen steeds luider. Schermerhorn bleef zich lang tegen verzetten, maar uiteindelijk legde hij zich er toch bij neer - een beslissing waarover hij zijn hele verdere leven spijt zou hebben. Daarmee was de weg vrij voor de zogenoemde eerste politionele actie van juli 1947. Nu zijn op verzoening en compromis gerichte benadering had gefaald, keerde Schermerhorn gedesillusioneerd naar Nederland terug.

In feite was daarmee zijn rol in de Nederlandse politiek uitgespeeld. Wel liet hij zich in 1948 nog voor de Partij van de Arbeid in de Tweede Kamer kiezen, maar reeds in 1951 verliet hij de Kamer weer. Hij werd toen lid van de Eerste Kamer, wat hij tot 1963 zou blijven. Zijn vertrek uit de actieve politiek in 1951 hing samen met zijn terugkeer naar de wetenschap. Zijn Delftse hoogleraarschap had hij weliswaar in het voorjaar van 1946 opgegeven, zodat terugkeer daarnaar niet mogelijk was, maar in 1951 startte hij een Internationaal Trainings Centrum voor Luchtkartering, dat, verbonden met de th Delft, bedoeld was om personen uit ontwikkelingslanden vertrouwd te maken met de luchtkartering. Tot zijn pensionering in 1964, op 70-jarige leeftijd, zou Schermerhorn directeur van dit Trainings Centrum blijven. We hebben hier dus te doen met het unieke geval van een oud-minister-president die na zijn terugtreden uit de politiek niet de een of andere prestigieuze baan aangeboden kreeg, maar eenvoudig terugkeerde naar zijn oorspronkelijke vakgebied.

Tot zover een uiterst summier overzicht van de levensloop van Willem Schermerhorn. Ik kom nu bij de door mij gemaakte keuzes. Mijn keuze voor een politieke biografie van Willem Schermerhorn betekent dat ik mij wil concentreren op de periode 1938-1947, en dat ik aan de rest van zijn leven veel minder aandacht wil besteden. Dit houdt met name een relatieve verwaarlozing in van Schermerhorns wetenschappelijke werk op het gebied van de luchtkartering, hoe belangrijk dit op zichzelf ook is geweest, getuige de vijf eredoctoraten die hij hiervoor zou ontvangen.

Deze keuze is niet onaangevochten gebleven. Nadat ik hem mijn voornemen kenbaar had gemaakt, antwoordde de archivaris van het Internationaal Trainings Centrum dat hem dit een onjuiste keuze leek, Schermerhorns leven gekenmerkt zou zijn door een streven naar een betere maatschappij, wat zowel in zijn wetenschappelijke als in zijn politieke werk tot uiting zou zijn gekomen. Daarom zou aan het wetenschappelijke werk een gelijkwaardige plaats in een te schrijven biografie toekomen.

[p. 27]

Gedeeltelijk heeft hij natuurlijk gelijk: in Schermerhorns initiatief tot oprichting van het trainingscentrum, dat zich richtte op ontwikkelingslanden, komt ongetwijfeld zijn betrokkenheid bij de toenmalige Derde Wereldlanden tot uiting, en daarmee zijn streven naar een betere wereld. Uiteraard zal ik dat in mijn te schrijven biografie vermelden. Maar dat betekent mijns inziens niet dat ik verplicht zou zijn diepgaand op Schermerhorns optreden als directeur van dit trainingscentrum in te gaan, laat staan op de inhoud van het daar gegeven onderwijs in de luchtkartering. Het is voor mij ook de vraag of de toekomstige lezers van mijn boek daarin zeer geïnteresseerd zouden zijn. Datzelfde geldt voor Schermerhorns wetenschappelijke en onderwijsactiviteiten in de periode 1926 tot 1942. Natuurlijk zal ik daar melding van maken en de betekenis ervan proberen aan te geven, maar op de inhoud ervan zal ik niet uitgebreid ingaan. Ik blijf dus bij mijn voornemen mij te concentreren op de jaren 1938-1947.

Toch is er naast het politieke in engere zin één aspect waar ik in mijn biografie wel dieper op in wil gaan, en dat is het religieuze element in Schermerhorns leven. Die keuze komt voort uit mijn constatering dat er een nauwe samenhang bestaat tussen Schermerhorns godsdienstige overtuiging en zijn politieke uitgangspunten en politiek handelen. Tot slot van deze voordracht zal ik daarover nog iets zeggen.

Willem Schermerhorn kwam uit een vrijzinnig-hervormd, kerkelijk niet-meelevend gezin. Rond 1900 ging zijn vader zich op de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij oriënteren, wat blijkbaar tot een verwijdering van de hervormde kerk heeft bijgedragen. Voor Wiillem Schermerhorns eigen religieuze ontwikkeling is zijn Delftse studietijd van groot belang geweest. Via de vrijzinnig-protestantse studentenbeweging kwam hij in aanraking met de Remonstrantse Gemeente in Delft; samen met zijn vrouw, die van orthodox-protestantsen huize was, sloot hij zich aan bij de Remonstrantse Broederschap, waarvan hij zijn hele verdere leven een meelevend lid zou blijven.

Van zijn nieuw-verworven levensovertuiging legde Schermerhorn vóór de oorlog regelmatig getuigenis af in lezingen voor de V.P.R.O. radio en in artikelen in vrijzinnig-protestantse bladen. In het gijzelaarskamp in St. Michielsgestel kwam Schermerhorn in nauwe aanraking met de eveneens gegijzelde religieus-socialistische theoloog dr. Willem Banning. Banning was lid van het partijbestuur van de sdap binnen die partij had hij zich ingezet voor de omvorming van de sdap van een marxistische arbeiderspartij naar een niet-dogmatisch-socialistische volkspartij.

[p. 28]

In de gesprekken in St. Michielsgestel over naoorlogse vernieuwing was Banning een van de belangrijkste ideologische vormgevers. Politieke vernieuwing zou volgens Banning het resultaat moeten zijn van geestelijke vernieuwing, die de vorm zou moeten aannemen van een gedeeltelijke herkerstening van de Nederlandse samenleving. Voor deze ideeën vond Banning een willig oor bij Schermerhorn; onder invloed van Banning werd Schermerhorn van een vooruitstrevende liberaal een religieuze socialist, waarbij hun gemeenschappelijke vrijzinning-protestantse levens-overtuiging de verbindende schakel vormde.

Banning was een zelfstandig sociaal-politiek denker; Schermerhorn was dat in veel mindere mate. Maar dat wil zeker niet zeggen dat Schermerhorn er geen eigen sterke religieuze overtuigingen op na hield, waaruit hij zelfstandig politieke consequenties trok. Als voorbeeld daarvan wil ik citeren uit een brief die Schermerhorn in september 1942 vanuit het gijzelaarskamp schreef aan zijn dochter Lineke. Schermerhorn schreef zich ervan bewust te zijn te leven op een breuklijn in de geschiedenis: na de oorlog zou zijn generatie hebben afgedaan en zou de jongere generatie het volstrekt andere moeten brengen. ‘En wel in het bewustzijn dat wij ook in de week [en dus niet alleen op zondag] terug moeten naar de eeuwige waarheden Gods en [dat] Zijn normen richtsnoer voor hetleven, ook het openbare leven, moeten worden:’

Als centrale opdracht zag Schermerhorn ‘het herstel der liefdesgemeenschap van mensch tot mensch en van mensch tot God.’ Hij hoopte die opdracht aan zijn kinderen te mogen meegeven ‘in een wereld die pas dan beter zal zijn dan de onze indien Christus daar zal regeren, niet alleen in de kerk, maar ook in het kantoor en op het regeeringsbureau.’

Christus die moet regeren op het regeringsbureau, het is een bijzonder belangrijke uitspraakvan de man die nog geen drie jaar later zelf als minister-president leiding zou geven aan dat ‘regeringsbureau’. De uitspraak maakt mijns inziens ten volle duidelijk waarom ik in mijn politieke biografie, behalve aan de politiek in engere zin, ook uitgebreid aandacht wil besteden aan de ontwikkeling van de religieuze overtuiging van Willem Schermerhorn.