Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2006-2007

[p. 19]

Overstroming in splinters
Nemen vrouwen eindelijk de poëzie over?
Door Piet Gerbrandy

De vrouw is een beter mens dan de man. Nadat hij gedurende enkele tienduizenden jaren de gelegenheid heeft gehad de wereld naar zijn hand te zetten, moeten we constateren dat hij er een puinhoop van heeft gemaakt. Oorlog, technologie, bureaucratie, vervuiling en de terreur van de monotheïsmen, het is allemaal mannenwerk, terwijl vrouwen vele generaties lang in de luwte het echte werk opknapten. Het wordt hoog tijd dat zij het heft in handen nemen en ons verlossen van de blatende patriarch. Misschien gaan zij het beschaafder doen dan wij.

In de literatuur zijn vrouwen tot halverwege de twintigste eeuw ruimschoots ondervertegenwoordigd geweest. De achterstand wordt in hoog tempo ingehaald, maar tot voor kort behoorden de grote namen van schrijvers, dichters en critici steevast toe aan mannen. Het is denkbaar dat mannen inderdaad beter konden schrijven dan vrouwen, maar heel waarschijnlijk lijkt me dat niet. Wat ook de oorzaak moge zijn van dit verschil in literaire status tussen mannen en vrouwen, aan het begin van de eenentwintigste eeuw lijkt het evenwicht tussen de geslachten zich te verplaatsen, en als de tekenen ons niet bedriegen nemen vrouwen binnenkort de tent over. Eindelijk.

Hoewel ik het grootste deel van wat ik zojuist heb beweerd echt meen, zult u het met mij eens zijn dat ik door vrouwen zo nadrukkelijk op een voetstuk te plaatsen precies de paternalistische arrogantie tentoonspreid waartegen ik me wil verzetten. Ik ben nu eenmaal een mannelijke criticus, en in die hoedanigheid, waaraan ik slechts iets zou kunnen veranderen door óf een geslachtsverandering te ondergaan óf met schrijven te stoppen, doe ik het nooit goed. Indien ik vrouwelijke dichters afkraak, laad ik de verdenking op me typisch mannelijke criteria te hanteren waaraan vrouwen niet willen voldoen, en indien ik hen de hemel in prijs, ben ik de galante heer of de bronstige gorilla die zijn harem wil uitbreiden. Alleen al door onderscheid te maken tussen mannelijke en vrouwelijke dichters laat ik zien dat geslachtskenmerken mij bevooroordelen.

Ik ga hier niet uitkomen en ik wil dat ook niet. Ik ben ervan overtuigd dat vrouwen anders schrijven dan mannen, al zou ik niet exact kunnen

[p. 20]

aangeven waarin het verschil is gelegen. Als ik poëzie lees die in de afgelopen kwarteeuw door vrouwen is geschreven, moet ik bekennen dat ik me vaak ongelooflijk verveel of me zelfs erger. Op het werk van enkelen na, zoals Fritzi Harmsen van Beek, Lidy van Marissing en Anneke Brassinga (dit is geen complete lijst), vind ik de poëzie van veel vrouwen krachteloos, wat natuurlijk weer een seksistisch oordeel is. Elly de Waard, Anna Enquist, Hagar Peeters (ook deze opsomming is niet volledig): ik zie niet wat er goed aan hun werk is. Misschien bewijst dat vooral dat ik niet de geschikte lezer voor die poëzie ben. Ik wil echter benadrukken dat dit veronderstelde gebrek aan kwaliteit niets met sekse te maken heeft. Ook dichters van het mannelijk geslacht hebben de laatste decennia immers bijzonder veel pulp voortgebracht. In een opiniestuk in de Volkskrant van 30 mei 2007 merkt Marja Pruis terecht op dat we niet de gewoonte hebben slechte poëzie van mannen tot één categorie te rekenen, terwijl we zo'n etiket wel tevoorschijn halen zodra het om vrouwen gaat.

Driekwart van wat er aan poëzie verschijnt kan wat mij betreft trouwens meteen naar de papierversnipperaar. De overproductie wordt gestimuleerd door allerlei goedbedoelde projecten die dichters uitnodigen om hun bijdrage te leveren aan themanummers van tijdschriften, aan tentoonstellingen en festivals. Dat levert eenvormige poëzie op die meestal nergens over gaat. Een dieptepunt was bijvoorbeeld de herdenking van Rembrandts geboortejaar in 2006, ter gelegenheid waarvan een fors cohort dichters een serie volmaakt overbodige gedichten bij schilderijen op de wereld zette. Dat hoeft u allemaal echt niet te lezen. Zulke poëzie komt niet voort uit inspiratie, maar uit belangstelling voor het honorarium.

De laatste jaren ben ik enkele malen aangenaam verrast door nieuwe dichters die zich aan modes en conventies lijken te onttrekken en die op prikkelende wijze hun eigen gang gaan. Het kan toeval zijn, het kan ook aan een veranderde leeshouding van mijzelf liggen, in elk geval zijn het vooral bundels van vrouwen die me speciaal getroffen hebben. Zonder anderen tekort te willen doen concentreer ik me hier op vier dichters die, als ik me niet vergis, de komende jaren furore gaan maken. Achtereenvolgens ga ik in op het werk van Albertina Soepboer, Els Moors, Helène Gelèns en Saskia de Jong. Ik zeg er meteen bij dat hun boeken onderling totaal verschillend van karakter zijn. Niettemin delen ze een onafhankelijkheid die gewaarborgd wordt door technische beheersing van innerlijke vrijheid. Ze durven, als ik het goed zie, los te laten waar de meeste

[p. 21]

mannen de controle zouden willen behouden. (Ik ga me nu niet opnieuw verontschuldigen voor deze mogelijk seksistische opmerking.)

Albertina Soepboer (1969) is begonnen met poëzie in het Fries. De bundel Zone (2005) is niet haar debuut in het Nederlands, maar het is wel haar eerste doorgecomponeerde en oorspronkelijk in onze taal geschreven werk. Dat Soepboer een kosmopolitische instelling heeft blijkt uit de structuur van het boek, waarvan de drie afdelingen gesitueerd zijn in respectievelijk Italië, Noorwegen en Berlijn. De drie ‘zones’ worden gemarkeerd door citaten uit popsongs van Coldplay, U2 en A Girl Called Eddy. Verder verwijst Soepboer meer of minder nadrukkelijk naar Etruskische beelden, Oudnoorse legenden, zelfmoordaanslagen, de Babylonische Poort van Isjtar in het Pergamon Museum en The Waste Land van T.S. Eliot. De dichter weet al die fragmenten werkelijkheid in elkaar te schuiven tot een mythisch droomverhaal waarin de lezer onherroepelijk verdwaalt, maar dan op een manier die verborgen angsten en verlangens blootlegt.

In de reeks ‘In B.’, waarbij de initiaal zou kunnen staan voor Berlijn, Babylon en Bagdad, lopen wereldnieuws, geschiedenis en seksuele intimiteit door elkaar heen. ‘Hier vielen de torens ook denkt de nacht / voelt de bom’, staat er, gevolgd door: ‘Doffe kralen die rinkelen op gepoetst parket.’ In het tweede gedicht neemt de tempel van de wrede moedergodin Isjtar een tegelijkertijd huiveringwekkende en weerloze gedaante aan: ‘De naam is een stad waar de leeuwen brullen / de poort heeft ronde heupen en geen wachters. // Nu de televisie vuur regent uit hemelrijken.’ Het laatste gedicht van de reeks legt een verband met de Hof van Eden:

Probeer de vijf woorden die niet bitter smaken
ik zoen je zo dik op de mond, op billen en alles.

Zal ik je zeggen wat de nacht in haar eentje
aan stervogels, pauwen en geelborst volbracht.

Kunnen we dan stil zijn in de oude appelhof.

De debuutbundel van Els Moors (1976), Er hangt een hoge lucht boven ons (2006), vorig jaar genomineerd voor de Buddingh'-prijs, getuigt van een onbevangen kijk op de vreemde schoonheid van de wereld. Ze observeert

[p. 22]

en registreert met het oog van een fotograaf, zonder het geziene te interpreteren. Dat leidt tot verontrustende overgangen:

terwijl hij
een nacht lang
mijn oor likt
wacht ik
het ongemak
van afglijdende lakens af

de nieuwe waterplanten komen pas vrijdag
waarschijnlijk als de vis dood is

ik hoop dat hij niet komt bovendrijven

Het wordt aan de lezer overgelaten een verband te leggen tussen de onhandige seks en het stervend aquarium. Els Moors blinkt uit in monter geformuleerde absurditeit: ‘wij waren de ratten die in haar lade / met ondergoed mochten wonen’; of: ‘de witte fuckende konijnen wonen / onder roestige kerktorens nabij de plaats / “geen afval dumpen”’. In het programmatische eerste gedicht zegt ze dan ook: ‘ik ben de tuinman met een alibi (...) ik onderhoud het terrein / waarop de ballen worden geslagen / en op het uiteinde / waar het balletje valt / ligt meestal het lijk’. De lezer wordt een rechercheur die er nooit achterkomt wie het heeft gedaan.

Helène Gelèns (1967) debuteerde in 2006 met Niet beginnen bij het hoofd. De bundel is dit jaar genomineerd voor de Buddingh'-prijs. Voor Gelèns is dichten een ernstig spel waarvan de regels niet vastliggen. Zodra de eerste regels van een gedicht op papier staan, lijkt het gedicht zich echter volgens onverbiddelijke wetmatigheden te ontwikkelen, waarbij de dichter maar moet afwachten wie er gaat winnen. Ze geeft het gedicht uit handen. Sommige gedichten doen aan fuga's denken, andere aan aftelversjes of bezweringsformules. Ik geef één voorbeeld:

hoe prutswerk ons vleugelde
hoe de vleugels klingelden

[p. 23]

 

jij je oor aan de klingklang hing

 

hoe kleiner gevleugelden in ons haar

 

veiligheid zochten ver van de vleugels

 

in het mijne de strontvlieg zo'n groene

 

in het jouwe de vlinder de eerste

 

hoe veilig die vlinder achter je rug

 

haha

De laatste dichter in mijn rijtje is Saskia de Jong (1973), wier tweede reguliere bundel in 2006 verscheen onder de titel Resistent. Haar taalgebruik herinnert aan het beste werk van Lucebert, het universum dat ze oproept is nieuw en gevaarlijk. Ze betovert de lezer met een zowel hyperrealistische als surrealistische werkelijkheid. De eerste strofe hakt er meteen stevig in: ‘het boosaardig wijfje beet / knip, een beetje meer fut / wat zij zegt direct schot, geen klikken / en volle aandacht weggappen bij het snelbuffet / klap ging het glas’. Het lijkt alsof De Jong hier al, met enige ironie, een voorschot neemt op de receptie van haar pittige werk. De lezers worden, omdat ze zullen proberen verbindingen bloot te leggen, weggezet als ‘koppelbazen’, met de associatie van oplichterij en vrouwenhandel. Aan het eind van het gedicht zegt de dichter dat ze ‘in het nieuwe’ ook elementen uit de traditie heeft verwerkt. Bovendien speelt ze met het romantisch cliché als zou de ideale vrouw óf een hoer óf een maagd zijn. De zinsbouw laat overigens verschillende interpretaties toe. Ook dat is typerend voor het werk van De Jong:

niet

het minste oude in het nieuwe duwen wij
op zoete voois
voor u zacht kermisvoer
en de hoerenzegen, maagdenzwerm bont
en weder bits

Bij sommige gedichten lijk je verzeild te zijn geraakt in een gruwelijk sprookje, elders heerst de sfeer van Jheronimus Bosch of Alex van Warmerdam. In ‘ode aan de volhouder’ fungeert de herhaling van de letter o als een reeks aan te kruisen vakjes bij een enquête:

[p. 24]

o de aula van het verzorgingstehuis

o de aula van het verpleeghuis waar ik kom te overlijden

o de aula van het uitvaartcentrum

o de zwarte zijde

o de passage

o de mooiste trompetklimmer

De vier gepresenteerde dichters zijn, zoals ik al zei, heel verschillend. Albertina Soepboer is de sjamaan die de grenzen van heden en verleden, leven en dood overschrijdt; ze bevindt zich tegelijkertijd in het Rome van Hadrianus, het Bagdad van nu en het Noorwegen van de Edda. Els Moors draait trefzekere documentaires zonder voice over; als toeschouwer weet je vaak niet of je moet lachen of schrikken. Helène Gelèns is een schaker; op haar bord woeden bedachtzame krachtmetingen tussen woorden die in de loop van het spel hun herkomst vergeten. Saskia de Jong is een heks als Medea; haar schoonheid is giftig, wispelturig en ongenaakbaar. Alle vier de dichters ontnemen zowel zichzelf als de lezer houvast. Soepboer schrijft:

je vingers

spelen nog onophoudelijk met mijn woorden
een taal waar geen zijkanten in te vinden zijn

overstroming in splinters

Het is taal die in een open verbinding met de werkelijkheid staat, taal die vloeit, oplost en verdrinkt; taal waarin een bom is ontploft. Armzalige koppelbaas als ik ben, laat ik me willoos meevoeren door, zoals De Jong het zegt, de ‘o zo moderne Medea’ van deze poëzie. Het is niet zeker dat ik dit ga overleven.