Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2006-2007

[p. 12]

Fluiten naar de overkant
Over het eigenaardige van poëziekritiek versus prozakritiek
Door Marja Pruis

Niemand wil dom of behoudend lijken. Daarmee begint alles. Fusies, monetaire schommelingen, broeikaseffect, literaire kritiek. Dat verlangen, niet dom of behoudend over te komen, leidt in de praktijk van de literaire kritiek vaak tot superioriteitsvertoon en modieusheid, zeg maar tot het waanoordeel van de dag. Toch lijkt het alsof dit niet in dezelfde mate geldt voor prozakritiek en poëziekritiek. Ik druk me een beetje voorzichtig uit, want anders dan mijn medesprekers van vanmiddag kom ik van buiten de poëzie. Omdat ik mij als van oorsprong prozacriticus een zondagscriticus voel als ik over poëzie schrijf, zoals ik wel doe voor Awater, heb ik deze lezing, met dank aan zondagsdichter Toon Hermans, Fluiten naar de overkant genoemd.

Mijn eerste indruk is, als ik beschouwingen lees over poëzie, en daarvan zijn er de laatste tijd nogal wat in boekvorm verschenen, is dat poëzie een moeilijker grijpbaar genre is dan proza. Dat er wel veel belangstelling is voor poëzie, misschien wel meer dan ooit, maar dat er ook allerlei verschuivingen gaande zijn, dat de zogenaamde hogere poëzie bijvoorbeeld haar geprivilegieerde status kwijt aan het raken is, dat daarmee alles mogelijk is geworden, maar dat het vervolgens ook een beetje de vraag wordt wát het nog is, poëzie. Dit in aanmerking genomen, zou je kunnen denken dat poëziecritici het lastig hebben, dat hun werk ook moeilijker is dan dat van prozacritici, dat ze eerder te kampen krijgen met een burn-out en verbittering en weet ik wat voor ellendigheden. Maar, en dat is het gekke, het tégendeel is het geval. Misschien neem ik ze waar met de roze bril van de zondagsrecensent, maar ik heb de indruk dat poëzierecensenten vederlicht en fluitend door het leven gaan. Niet te vergelijken met de zware vermoeide tred van de prozarecensenten. Ik spreek uit ervaring: prozacritici zijn over het algemeen héle moeie mensen. Zij raken gaandeweg echt óp. Hierover doordenkende bedacht ik laatst dat dit misschien komt omdat hun werk nogal wat overeenkomsten vertoont met het begrafeniswezen. En dat het voorzover het al niet erg gezond is om daar al te lang in te vertoeven, je er in ieder geval niet vrolijker op wordt.

Dit bedacht ik natuurlijk niet zomaar, maar vooral op een moment dat

[p. 13]

ik mezelf een beetje een doodgraver voelde. Dat was toen ik een tijdje geleden onverwacht werd geconfronteerd met iemand van wie ik dacht dat ik die ten grave had gedragen, maar die opgestaan bleek uit haar graf. Het was nota bene middenin de nacht, toen ik met de laatste trein naar huis wilde gaan, het perron op kwam lopen en haar daar opeens zag zitten, klaarblijkelijk wachtend op dezelfde trein. Ik liep naderbij en zij keek me uitdagend aan.

Wat was dat nou voor een kutstuk?

Zei ze zoiets maar, in plaats daarvan zei ze helemaal niks, maar haalde wel haar tas en paraplu van het bankje, zodat ik naast haar plaats kon nemen. We zeiden niks, tot zij opeens zei: ‘Je hebt me gekwetst.’

‘Ik wilde je niet kwetsen,’ zei ik daarop.

‘Je kunt zeggen dat je het niet meende,’ zei zij toen.

‘Dat lijkt mij nog veel erger,’ zei ik.

‘Dus je meende wat je schreef,’ zei ze.

‘Ja maar,’ zei ik.

‘Dan heb je me gekwetst,’ zei ze.

En die trein die kwam maar niet.

O troostrijke gedachte, schiet mij te binnen, dacht ik.

‘Ik heb over je werk geschreven, niet over jou,’ zei ik.

‘Ha,’ zei ze.

‘Ja,’ zei ik.

En toen begon ik te formuleren. Nog een keer mijn oordeel over haar laatste roman, nu verpakt in gestotter in plaats van in parmantig zwiepende zinnen.

Zij leunde achterover, roerloos, ik gesticuleerde, krabde op mijn hoofd, ging verzitten.

Toen de trein eindelijk binnenrolde, praatte ik nog steeds, en toen we instapten zei zij, wijzend naar rechts: ‘Ik ga daar zitten.’

‘Oké,’ zei ik en maakte aanstalten de andere kant op te gaan.

Ze keek me aan, haalde haar schouders op en zei nog: ‘Ieder zijn werk.’

‘Ieder zijn werk,’ zei ik.

Ik zocht een plaatsje, keek de stikdonkere nacht in en toen bekroop het me dus. M'n zwarte broek, waar de knieën zich duidelijk in aftekenden. M'n zwarte jasje dat ik ook al jaren droeg en waarvan de stof al een beetje sleets begon te raken. Zit ik hier in m'n doodgraverskloffie, dacht ik toen.

[p. 14]

Ieder zijn werk. Ik had het zo schaapachtig herhaald, maar het slaat nergens op, in mijn geval. Ik ben criticus, maar schrijf zelf ook romans en wórd dus ook bekritiseerd. Op zich een toestand waarbij ik me wél voel, al maakt het me waarschijnlijk kwetsbaarder voor zo'n nachtelijke confrontatie. In het buitenland is het gebruikelijker dat schrijvers hun collega's bekritiseren. In Nederland is het aantal romanschrijvers dat over hedendaags Nederlands proza schrijft op één hand te tellen. Voor de boekenbijlage van De Groene Amsterdammer merk ik hoe moeilijk het is om schrijvers te vinden die zich op het pad van criticus durven te wagen. Het is me het afgelopen jaar een paar keer gebeurd dat iemand er enthousiast aan begon, maar het na één aarzelende recensie voor gezien hield. En wat wordt er dan gezegd? Veel te ingewikkeld, ik weet zelf hoe moeilijk het is om een boek te schrijven, of: ik weet zelf hoe erg het is om een kutrecensie te krijgen, dit is niks voor mij.

Hoe anders is dit in de praktijk van de poëziekritiek! Hier moet de niet-zelf-ook-dichtende criticus met een lampje worden gezocht. Het lijkt soms wel alsof dichters niet anders doen dan kritieken schrijven over hun vakbroeders en -zusters, naast het voorlezen uit eigen werk in den lande. Waarna ze toch ook allemaal weer samen in die trein terugmoeten. Hier geen pijnlijke ontmoetingen, borrelende animositeiten, geweigerde handdrukken?

Nee, ik geloof het niet, voorzover ik het kan beoordelen, door die zondagse bril.

In de poëziekritiek is het kennelijk geen probleem dat dichters elkaars werk beoordelen. Hoe zou dat komen? Vanwaar dit grote verschil? Want zoals ik net ook al zei. Als één notie oprijst uit de verschillende publicaties over poëzie en poëziekritiek van de afgelopen tijd - op zich trouwens een opvallend iets, die boeken over poëzie, daar zijn er best veel van, in tegenstelling tot boeken over proza en prozakritiek; weliswaar zijn er altijd wel prozacritici die eens in de zoveel tijd hun stukken bundelen en daaromheen een soort programma schrijven, wat literatuur volgens hen moet zijn en hoe je erover moet schrijven, maar het particuliere niveau van de zelfvergroting overstijgt dit soort boeken niet; de poëzieboeken ademen een grotere ambitie uit; blijkbaar is poëzie als genre ondanks alle verschuivingen eensoortig genoeg om er beschouwingen aan te kunnen wijden - Goed. Als één notie dus oprijst uit de verschillende publicaties is het dat poëzie een moeilijk grijpbaar genre is waarover het lastig oordelen is.

[p. 15]

Ik ben nog eens goed gaan kijken hoe die moeilijkheidsgraad zich vertaalt in de praktijk van alledag van de poëziekritiek, dus in de dag- en weekbladkritiek.

Ik schotel u nu een bloemlezing voor uit poëziekritieken van de afgelopen tijd. Ik heb telkens gezocht naar de oordelende uitspraken in die kritieken, en die heb ik dus nu onder elkaar gezet.

In poëziekritieken klinken de oordelen aldus:

‘Deze bundel is niet moeilijk te lezen, tenzij je de tekst wil begrijpen.’
‘Bij herlezing van de bundel zijn er steeds meer flonkeringen.’
‘Er lijkt niet meer te staan dan wat er staat, maar bij herlezing maakt zich een nieuwe dimensie uit zijn woorden los.’
‘Wie bereid is zich op retorische golven mee te laten voeren, ontdekt dat de verzen meer bieden dan het slordige credo belooft.’
‘Zoals in elk afzonderlijk gedicht, kan ook de sfeer van de bundel per pagina veranderen.’
‘Het is geen grootse of vernieuwende poëzie, maar al lezende bereik je plots intrigerende regels als...’
‘Niet elk van de gedichten is perfect, maar daartegenover staat een poëtisch juweel als...’

Dit waren de poëziekritieken. Ik zeg er nog niks over, maar ik zal u nu ook een bloemlezing uit de prozakritieken voorzetten. Zelfde principe, willekeurige greep, en me geconcentreerd op de oordelende uitspraken. Komen ze:

‘Zelfs voor een tussendoortje is haar nieuwe roman ondermaats.’
‘Jammer, overbodig en misleidend.’
‘Wie wil, kan lang nadenken over deze roman. Het nadeel is dat je het boek dan twee keer moet lezen.’
‘In dit boek komen alle zwaktes bijeen waaraan een roman kan lijden.’
‘Of het nu fictie of non-fictie moet heten, het verhaal is in beide gevallen niet geloofwaardig.’
‘In een roman kan er beter wat te raden over blijven.’
‘Huppelepup mag een begenadigd theatermaker en dichter zijn, die heftig en opwindend kan vlammen, het vuur dat hij als romanschrijver ontsteekt is niet meer dan flakkerend dwaallicht.’

[p. 16]

Tja. Het is geen onderzoek wat ik heb gedaan, en het zou potsierlijk zijn om op basis van mijn grasduinen conclusies te gaan trekken, maar er is wel iets wat erg opvalt.

Ligt in de poëziekritieken de nadruk op het zoeken, herlezen, herijken, wikken en wegen, in de prozakritieken ligt de nadruk op het onwrikbare eindoordeel. D'rop of d'ronder, en in 75 procent van de gevallen is het d'ronder. In poëziekritieken is het enerzijds, anderzijds en in 100 procent van de gevallen ligt het eindoordeel ergens in het midden.

Dit kan vier dingen betekenen, en laat ik die dan maar niet als conclusies presenteren maar als stellingen:

-	Het niveau van de poëzie in Nederland ligt beduidend hoger dan dat van het proza;
-	Een slechte roman laat zich eenvoudiger ontmaskeren dan een mislukte dichtbundel;
-	Voor poëzie as such bestaat - nog steeds zou ik bijna zeggen - een heilig ontzag, waar proza toch meer iets voor het onmiddellijk gebruik is;
-	Collega's kunnen niet over elkaar schrijven.

De eerste stelling: over dat Nederland veeleer een land van dichters dan van prozaschrijvers is. Een aanlokkelijke gedachte, maar het lijkt me onzin.

Het tweede: dat een slechte roman zich eenvoudiger laat ontmaskeren dan een slechte dichtbundel. Ja, daar vind ik wat in zitten. Kritiek is natuurlijk iets anders dan een lijstje criteria aflopen en aanvinken maar: stijl: oké, compositie: naatje, verhaallijn: abracadabra, maar het lijkt alsof de ijkpunten voor geslaagd proza op een of andere manier wel wat meer aan de oppervlakte liggen dan die voor poëzie. Al was het maar omdat een dichter zichzelf kan herstellen binnen een bundel. Het is gelegitimeerd om in te zoomen op een enkel gedicht, een enkele regel soms.

De derde stelling, over het heilige ontzag voor poëzie. Soms vertaalt zich dat in schimmige kritieken, die van de weeromstuit zelf ook vaag en poëtisch zijn gestemd. Als iets onduidelijk is, krijgt de prozaschrijver dat voor zijn kiezen, terwijl de dichter enige dichterlijke vrijheid wordt gegund.

Komen we op het vierde en laatste punt. Collega's kunnen niet over elkaar schrijven. Ze moéten misschien niet over elkaar schrijven. Ze zijn te

[p. 17]

empathisch en te voorzichtig en ze begrijpen misschien wel te veel. Maar aan de andere kant, er is altijd een andere kant: ze weten ook waarover ze het hebben en zouden dus juist keihard kunnen uithalen. En daarvan zijn er natuurlijk ook een paar voorbeelden, ook in de poëziekritiek. Maar moet je als criticus willen uithalen? Dat is alweer een kwestie op zich. Wat is je taak als criticus? Gelukkig hoef ik het daarover hier niet te hebben. Maar als ik Yves T'Sjoen lees in het meest recente jaarboek voor de poëzie, het bijna arcadische beeld dat hij oproept van het huidige poëzieklimaat, dan begint het bij mij een beetje te kriebelen. Hij schrijft:

‘We lezen met zijn allen anders, niet met exclusiviteitsrechten of vanuit een burgerlijke bezitsdrang, maar veeleer vanuit een idee van complementariteit. Niet vanuit één betekenis, maar vanuit het besef van een aanvullende, gelijktijdige en vooral uiteenlopende zingeving.’ En, ietsje verderop: ‘We gaan er niet meer van uit, dat de dichter maar wel dat de lezer en de omgeving waarin het wordt gelezen, het gedicht maken / wakker maken.’

Zoals Stefan Hertmans het in hetzelfde jaarboek formuleert: om poëzie te kunnen waarderen, moet je een sensibiliteit voor het kwetsbare hebben.

Een sensibiliteit voor het kwetsbare. Het staat diametraal tegenover de angst voor domheid en behoudzucht waarmee ik mijn verhaal begon. Het is een mentaliteit waarmee je geen doodgravers als critici kweekt, maar types die helemaal aan de andere kant van het levensrad staan. Is de ene soort, de prozacritici, bij wijze van spreken aan het afsluiten, de poëziecritici zijn vooral aan het óntsluiten. Zij treden op als de vroedvrouwen der Nederlandse letterkunde: ze verlossen de dichter met aanmoedigende kreten van zijn gebroed en zorgen ervoor dat er straks iets in de wieg ligt dat nog een heel leven voor zich heeft. Is dat een aanlokkelijk beeld? Aanlokkelijker dan de doodgraver?

Ik weet het niet. Ik weet wel dat ik echt geen sterren onderaan een recensie hoef te zien, om toch te verlangen naar een algeheel eindoordeel. Dat hele enerzijds, anderzijds, dat heeft ook iets kwezelachtigs en vrijblijvends. Zoals het net zo goed onbevredigend is om zogenaamd objectieve, op zichzelf staande literaire argumenten te hanteren, hetgeen in prozakritieken veel gebruikelijker is. Een roman of een dichtbundel komt uiteindelijk pas tot leven in de verbeelding van de lezer. En hoé deemoedig of hoogmoedig de ideale criticus ook is, hoe betrokken of gedistantieerd, die brugfunctie heeft hij. Of zij. Ten behoeve van de lezer moet een ro-

[p. 18]

man of een dichtbundel wakker gemaakt worden. Wat niet betekent dat in sommige gevallen die roman of dichtbundel niet ook weer héél snel in slaap mag worden gewiegd.