Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2001-2002

[p. 221]

Henriette Roland Holst-prijs 2002
Dankwoord door Evelien Gans

Geachte aanwezigen,
Het was kort dag, maar natuurlijk heb ik geprobeerd om zoveel mogelijk mensen die betrokken waren bij de totstandkoming van De kleine verschillen die het leven uitmaken voor deze prijsuitreiking uit te nodigen. Op het moment dat ik hoorde dat mij de Henriette Roland Holst-prijs was toegekend (dat was maandagavond 13 mei en totaal onverwacht), wist ik meteen één ding zeker. Martin van Amerongen, die niet alleen in de Commissie van voordracht bleek te hebben gezeten maar die mij ook destijds grootmoedig zijn persoonlijk archief over Meijer Sluyser had overhandigd, kón ik niet meer uitnodigen. Hij was twee dagen eerder overleden. Dat vond ik heel erg. Want hoewel we lang niet over alles dezelfde mening hadden, waren we tóch geestverwanten. Ik ontmoette Martin voor het eerst in 1987, toen De Groene Amsterdammer een thematische aflevering wijdde aan Joden in Israel en in de diaspora, in de vorm van een dubbeldik kerst - geen chanoeka! - nummer. Ik had daarin een artikel geschreven over Het stereotype van de Rijke Jood - een thema dat Martin zeer aansprak. Jaren later vroeg ik hem mijn boekje Gojse nijd & joods narcisme te presenteren, en weer een episode verder concludeerde ik dat wij alletwee een respectabel aantal dwarse joodse sociaal-democraten in ons hart hadden gesloten. Martin las De kleine verschillen kort voordat het uitkwam en besloot een deel van het hoofdstuk over de Rode familie en de joden tijdens de Duitse bezetting als voorpublicatie af te drukken. Toen hij mij opbelde om zijn beslissing mee te delen, zei hij dat hij het liefst het hele boek zou afdrukken, waarop ik natuurlijk antwoordde dat hem dit dan wel een groot deel van zijn zo broodnodige abonnees zou kosten.

Maar behalve deze uitwisseling van gedachten en thema's, zijn zitting in de Commissie van voordracht én zijn dood is er nog een reden waarom ik hier vanmiddag bij Martin stil blijf staan. Martin van Amerongen was natuurlijk zelf een dwarse joodse sociaal-democraat. Hij had eigenlijk uitstekend in De kleine verschillen gepast. Dat wil zeggen, misschien eerder in een ongeschreven deel twee, gewijd aan die joodse kinderen die geboren werden tijdens de oorlog, daar nooit meer van loskwamen, maar desondanks (of dankzij?) vaak op gedreven en creatieve wijze, politiek en cultureel, hun stempel op de naoorlogse samenleving wisten te drukken. Ik

[p. 222]

noem van deze generatie nu slechts Ischa Meijer, twee jaar jonger dan Martin, ook beroemd geworden als journalist, en ook met een berucht slechte verhouding met zijn vader. Dit zijn slechts enkele parallellen, terwijl trouwens ook de verschillen tussen beide dwarsliggers voor het oprapen liggen. Net als Ischa Meijer, met wie ik me sinds enige tijd beroepshalve bezighoud, is ook Martin van Amerongen iemand bij wie een historica of biografe die zich op joodse thema's concentreert, haar vingers aflikt. Van Martin stamt de befaamde uitspraak: liever een halve jood dan een lege dop en daarmee betrad hij op zijn bekend ironische wijze het uitgestrekte gebied van de joodse identiteit. Was Martin een jood, zag hij zichzelf als jood? Wat betreft het antwoord op de eerste vraag: de joodse orthodoxie zou ontkennend het hoofd schudden. Martin had immers geen joodse moeder, kortom, volgens de halachische criteria was hij beslist geen jood. Maar we leven in een tijdperk waarin die criteria steeds vaker ter discussie staan.

Twee hoofdfiguren in De kleine verschillen, Sam de Wolff en Salomon Kleerekoper, deden al meer dan een halve eeuw geleden een poging een bres te slaan in de vastomlijnde opvattingen omtrent: wie is een jood. Kleerekoper, socialist en radicaal-zionist, poneerde in 1959 dat criteria als trouw aan de zionistische organisatie, enige kennis van het modern Hebreeuws en van de joodse cultuur zwaarder zouden moeten wegen dan de maatstaven van het opperrabbinaat. Sam de Wolff, marxist en zionist, hield het simpeler. Een jaar of vijf eerder had hij tegenover wat toen nog gewoon de ‘burgerlijke’ zionisten heette, openlijk verklaard dat wat hem betreft iedereen jood was die Ja sagt zum Judentum. Zei Martin van Amerongen ‘ja’ tegen het jodendom? Het jodendom bestond en bestaat natuurlijk niet, ook en zeer zeker niet in het denkraam van Van Amerongen. Wél gaf hij pas nog te kennen dat hij lange tijd het hooghartig standpunt had ingenomen dat hij een kind was van twee werelden. Dat hij het beste van het christendom - zijn Duitse moeder - en het beste van het jodendom - zijn vader - zou kunnen annexeren. Het was echter een ongelijke strijd gebleken, zei Martin. Hoezeer ze zich ook misdragen, mijn hart trekt tóch naar de joden.

Met die uitspraak belanden we in het grillige en boeiende landschap van botsende loyaliteiten en een verschuivend zelfbeeld - een van de hoofdthema's in De kleine verschillen die het leven uitmaken. Van Amerongen was een groot liefhebber van Wagner, maar vergat nooit te vermelden dat deze een notoir antisemiet was geweest. Hij keerde zich destijds tegen de opvoering

[p. 223]

van het controversiële toneelstuk van Fassbinder Het vuil, de stad en de dood, maar betreurde later dat hij dat gedaan had. Hij bezocht de eerste openbare bijeenkomst van Een ander joods geluid, maar zat brommend in de zaal, en wees later in zijn column in De Groene nadrukkelijk op het antisemitische gehalte van de geschiedenisschoolboeken in de Palestijnse gebieden. De laatste tijd was er aan kwesties waar joden - ook Martin - zich het hoofd over konden breken, geen gebrek: de tweede intifada, de nieuwe bezettingspolitiek van Israël, de Palestijnse zelfmoordaanslagen, uitingen van antisemitisme in Europa. Het is aan Martins eventuele toekomstige biograaf om dit gebied vol struikelblokken verder uit te spitten. Eén kwestie staat bij voorbaat vast. Martin beet niet in het lokaas dat Pim Fortuyn de Nederlandse joden toewierp door een aantal keren expliciet van zijn sympathie voor Israël te getuigen. Nog bij leven, zij het niet meer in welzijn, verwierp Van Amerongen in zijn laatste interview het wereldbeeldhij sprak overigens van demagogische lulpraatjes - van degene bij wie het volgens hem letzten Endes alleen maar tegen de vreemdelingen ging. Inmiddels circuleren er na de moordaanslag op Fortuyn - ongetwijfeld als maatschappelijke tegenreactie op de massale rouw en op de politieke omwenteling in Nederland - de eerste vileine politieke grappen. Zoals de grap die verhaalt over hoe Fortuyn bij de hemelpoort komt, maar er niet in mag van Petrus: vol is vol. Ik stel mij een ándere ontmoeting voor aan de hemelpoort, die tussen Martin van Amerongen en Pim Fortuyn, en loof een bescheiden prijs uit voor de meest intelligente witz: waarover spraken zij?

Geachte aanwezigen, ik verdiep mij niet alleen in joodse geschiedenis - en in de joodse actualiteit - omdat ik mij er persoonlijk bij betrokken voel, en omdat die geschiedenis fascinerend is, gelaagd en complex. De bestudering ervan is ook zo inspirerend omdat zij de onderzoeker, historicus of schrijver confronteert met existentiële vragen, met universele wetmatigheden die het jodendom zelf overstijgen. Niets is mij liever dan te onderzoeken, en vervolgens te beschrijven hoe mensen, individueel, maar daarnaast ook collectief, hun weg proberen te vinden in de wirwar van het bestaan, balancerend tussen verschillende belangen en betrokkenheden. In De kleine verschillen die het leven uitmaken heb ik geprobeerd om die zoektocht overtuigend in beeld te brengen en de mensen die er deel aan nemen tast- en voelbaar te maken.

Ik ben dan ook verschrikkelijk blij met en dankbaar voor de erkenning die mij met de Henriette Roland Holst-prijs ten deel is gevallen: het is een cadeau zoals je er niet vaak één krijgt in je leven. Hartelijk dank dus, de

[p. 224]

Commissie van voordracht: Niels Bokhove, Jaap Talsma, (Martin van Amerongen kan mij niet meer horen), de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, allen die mij terzijde hebben gestaan bij het wordingsproces en de uiteindelijke publicatie van De kleine verschillen die het leven uitmaken, familie, vriendinnen, vrienden en collega's.