Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2000-2001

[p. 149]

Henriëtte de Beaufort-prijs 2001
Advies van de Commissie van voordracht

De geschiedenis van het modernisme vormt een belangrijk hoofdstuk van de Europese cultuurgeschiedenis. De artistieke avant-garde die dit modernisme droeg, heeft dan ook veel belangstelling gekregen van kunst-, literatuur- en ideeënhistorici. In een eindeloze reeks edities, monografieën en tentoonstellingscatalogi hebben zij de modernistische beweging opnieuw tot leven gewekt. Hun studies tonen de luister van bohémiens en de schittering van het mondaine leven, een grootstedelijke, nerveuze cultuur, een steeds terugkerende obsessie met techniek- en vormexperimenten; zij tonen de wereld van Cocteau, Picasso en Coco Chanel. Joris van Parys' in 1995 verschenen Masereel roept een andere wereld op.

Het boek doet dat als een biografie. Het traceert het leven van Masereel (1889-1972) in chronologisch geordende hoofdstukken. De lezer wordt er van Blankenberge en Gent - over Parijs, Tunis, Genève en opnieuw Parijs - naar Nice en Avignon gevoerd, van de Villa St. Christophe aan de Vlaamse kust tot de mediterrane omgeving waarin Masereels vlucht voor de oorlog hem in 1940 had gebracht. De biografie biedt een innemend portret van een man die zelfstandig en bescheiden, wars van grootspraak, zijn eigen weg koos. Van Parys' portret is gedetailleerd, maar het blijft gereserveerd ten aanzien van Masereels intieme leven. De spanningen die zijn relatie met zijn eerste gezellin Pauline Imhoff doortrokken, de gecompliceerde verhouding met Thea Sternheim, de wijze waarop Laure Malclès Pauline op de achtergrond drong: het wordt allemaal eerder gesuggereerd dan geanalyseerd. Maar tegelijkertijd behoren de bladzijden waarin de auteur de fysieke en geestelijke aftakeling van Pauline beschrijft, tot de beste (en aangrijpendste) van het boek.

De biografie is dan ook vooral een geschiedenis van Masereels openbare leven. Zij richt zich op de kunstenaar, op Masereels vorming door de Gentse etser en tekenaar Jules de Bruycker, op zijn bewondering voor Emile Verhaeren, op zijn doorbraak en zijn succes, op de reeks grote retrospectieven, die in 1929 in Mannheim begon. Zij toont Masereels oeuvre in al zijn veelzijdigheid: de houtsneden en de schilderijen natuurlijk, maar ook de eigen uitgaven, de theaterdecors en -kostuums, de filmexperimenten, de mozaïeken. Masereel is echter ook een boek over ‘politiek engagement’ (een term waarvan de kunstenaar zelf overigens niet wilde weten).

[p. 150]

En ook dit engagement wordt in zijn veelzijdigheid beschreven: de sympathie die Masereel al omstreeks 1900 voor een anarchistisch communisme toonde, de betrokkenheid in de pacifistische beweging tijdens de ‘Grote Oorlog’, het contact met de Russische revolutionairen, de afkeer van ideologische scherpslijperij, het Franse Volksfront en de Spaanse Burgeroorlog, de ontgoochelingen. Van Parys beoordeelt dit politieke optreden met veel zin voor nuance en evenwicht.

In de reconstructie van Masereels artistieke en politieke Werdegang wordt geleidelijk ook een heel netwerk van medestanders blootgelegd. Romain Rolland en Stefan Zweig behoorden ertoe; Masereel had hen tijdens de oorlogsjaren in Zwitserland, te midden van ‘de Geneefse kolonie van vluchtelingen, ballingen en dienstweigeraars’ leren kennen. Maar ook Georg Reinhart en Henry van de Velde, George Grosz en Kurt Tucholsky, Pierre Vorms en vele anderen maakten er deel van uit. Zij waren ‘zakenpartners’, mentors of opdrachtgevers, kunstenaars met wie Masereel zich verwant voelde, of politieke bondgenoten. Maar zij werden vaak ook vrienden, met wie een intieme band bestond. Het netwerk van medestanders biedt Van Parys daardoor haast vanzelfsprekend de mogelijkheid Masereels persoonlijke, artistieke en politieke leven te integreren. Hij slaagt daar op voortreffelijke wijze in.

Tegelijkertijd krijgt Masereel door de ruime aandacht voor deze kring van vrienden en collega's en door de grondigheid waarmee ook hun biografie wordt geanalyseerd, een onvermoede reikwijdte. Het boek is een levensbeschrijving, maar het is ook de geschiedenis van een politieke beweging. Met name voor de tussenoorlogse periode biedt het een inzicht in de ontwikkeling van pacifisme, antimilitarisme en anarchisme. Maar veel meer nog vormt de biografie een cultuurgeschiedenis van de lotgevallen van de artistieke avant-garde waarin Masereel zo'n prominente rol speelde. Dat geldt voor de artistieke avant-garde in het Belgische land van herkomst, dat Masereel om zijn politieke keuzes overigens lang een paspoort bleef weigeren. Joris Minne, Paul van Ostaijen, de gebroeders Cantré, Herman Teirlinck: zij maken allen hun opwachting in Masereel. Maar het is natuurlijk vooral de internationale avant-garde van het modernisme die in dit boek wordt beschreven. Masereel had zijn land immers al in 1911 verlaten; sindsdien hadden nationale grenzen voor hem nog maar weinig betekenis.

Zo rijst uit dit boek een vitale wereld op van schrijvende en beeldende kunstenaars, mecenassen, kunsthandelaars, uitgevers en drukkers, galerij-

[p. 151]

houders, acteurs, journalisten en regisseurs. Maar die avant-garde is niet de avant-garde van Cocteau, Picasso en Coco Chanel. In Masereel gaat het om een kring waarin kunst en politiek een vanzelfsprekende, maar geen probleemloze eenheid vormden, waarin sociaal engagement belangrijker werd gevonden dan welk techniek- of vormexperiment ook, waarin niet ‘de volstrekte onbeduidendheid van de tumultateliers’ (zoals Tucholsky schreef), maar het verzet tegen oorlog en geweld de standaard zette. Dat maakt het boek niet alleen vanuit biografisch, maar ook vanuit cultuurhistorisch oogpunt tot een belangwekkend en vernieuwend boek. Masereel is bovendien uitstekend gedocumenteerd. Van Parys raadpleegde veel, vaak onbekend archiefmateriaal uit Belgische, Franse, Duitse, Zwitserse en Amerikaanse publieke en particuliere collecties. Het archief van de familie Masereel, de briefwisseling met Reinhart, Rolland, Zweig en vele anderen, de dagboeken van Thea Sternheim: zij hebben een uiterst rijk boek opgeleverd, waarin tenslotte ook het beeld dat Masereel van zichzelf presenteerde, herhaaldelijk wordt gecorrigeerd.

Dat boek is beheerst en met zorg geschreven. Het is met grote deskundigheid gecomponeerd en toont, zonder te vervallen in anekdotisme, oog voor detail. Het brengt Masereel en zijn vrienden nabij door het in extenso citeren van een enkele brief, een enkel dagboekfragment, en faseert dit leven door de ritmiek van de illustraties. Masereel. Een biografie is een voornaam boek. Om al deze redenen bevelen wij de toekenning van de Henriëtte de Beaufort-prijs 2001 aan Joris van Parys met volle overtuiging aan.

dr. A.M. Musschoot
dr. M.J. Schwegman
dr. J. Tollebeek (voorzitter)

De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten het advies van de Commissie van voordracht te volgen en de Henriëtte de Beaufort-prijs 2001 toe te kennen aan Joris van Parys voor zijn boek Masereel. Een biografie.