Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2000-2001

[p. 152]

Henriëtte de Beaufort-prijs 2001
Dankwoord door Joris van Parys

Een auteur mag zich gelukkig prijzen wanneer zijn werk met zoveel kritische aandacht en nuchtere waardering wordt gelezen als de Commissie van voordracht dat blijkens haar verslag heeft gedaan. Terecht wijst de commissie onder andere op de nauwe contacten en de hechte vriendschappen tussen Frans Masereel en Europese literaire grootheden zoals de Nobelprijswinnaars Romain Rolland, Roger Martin du Gard, Thomas Mann en Hermann Hesse. In een opstel over Masereel constateerde Klaus Mann dat de Vlaamse graficus en schilder in het Parijs van de jaren twintig onder de beeldend kunstenaars degene was die door schrijvers, dichters en literatoren - ‘sonst nicht so sehr einig miteinander’ - het meest werd gerespecteerd. Hoe duurzaam de waardering van bijvoorbeeld Thomas Mann was, illustreren zowel het in de biografie verwerkte briefje aan Masereel als een antwoordbrief van de schrijver aan zijn Zwitserse vriend en uitgever Emil Oprecht die ik begin dit jaar in Zürich aantrof, in een deel van de correspondentie van de uitgever dat vijftig jaar lang vergeten in een safe was blijven liggen. In de jaren twintig al had Mann een essay geschreven als inleiding voor de vele malen herdrukte goedkope editie van Mein Stundenbuch, de bekendste van de zogenaamde ‘romans zonder woorden’ waarmee Masereel als houtsnijder een niet gering aandeel had aan de vernieuwing van de Europese grafiek. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verloor Masereel niet alleen zijn appartement in Parijs maar ook zijn atelier aan de zwaar gebombardeerde Franse kust bij Boulogne. In een brief uit 1948 aan Thomas Mann - die toen nog als emigrant in Californië verbleef - vroeg uitgever Oprecht naar aanleiding van een Amerikaanse heruitgave van Mein Stundenbuch, hoe het zat met de auteursrechten voor de vooroorlogse inleiding. Oprecht schreef dat Masereel geld nodig had en natuurlijk blij was met de New-Yorkse heruitgave van een van zijn boeken. Een week later kwam het antwoord van Mann: dat hij zijn honorarium graag wilde afstaan aan Masereel. ‘Lieber Herr Opi’, schreef hij, ‘Für die amerikanische Ausgabe von Masereels ‘Stundenbuch’ verzichte ich gern zugunsten des Künstlers auf jedes Honorar.’

Hoewel Masereel het grootste deel van zijn leven in Frankrijk en Zwitserland doorbracht, verloor hij nooit het contact met zijn geboorteland en illustreerde hij tijdens het interbellum werk van onder anderen August

[p. 153]

Vermeylen, Stijn Streuvels en Herman Teirlinck. Zijn houtsnedenportret van de zeventigjarige Cyriel Buysse is met reden de bekendste beeltenis van de schrijver geworden. In 1926 bracht Karel van de Woestijne als Brussels correspondent van de NRC verslag uit over de eerste Masereel-expositie in België. Ondanks zijn voorkeur voor het werk van zijn vriend Jozef Cantré had Van de Woestijne er geen moeite mee om te erkennen dat Masereel ‘ongetwijfeld de grootste’ onder de Vlaamse houtsnijders was.

Wie vanaf zijn jonge jaren al bijzondere affiniteiten met Masereel had was Louis Paul Boon. Op de jonge auteur werkte de houtsnedensuite De zon zo prikkelend, dat ze hem kort na de oorlog inspireerde om de beelden een voor een als het ware open te trekken met eigenzinnige, provocerende teksten die blijkens recent onderzoek kunnen worden beschouwd als vingeroefeningen voor zijn eerste romans. In de catalogus van een Masereel-expositie vertelt Boon zelf dat er thuis in zijn kamer een reproductie van een houtsnede van Masereel aan de muur hing, het beeld van een jonge pacifist die als deserteur tegen de muur is gezet om geëxecuteerd te worden. De jongen kijkt naar iets dat Masereel er niet bij gesneden heeft, zegt Boon: ‘En met alleen dat voor ogen trachtte ik mijn eerste verhalen te schrijven.’ Het is een aardig toeval dat een paar maanden geleden een Antwerpse editie van De zon is verschenen waarin de houtsneden van Masereel en de teksten van Boon voor het eerst bijeen zijn gebracht.

Geachte dames en heren. Hopelijk hebt u er bij deze feestelijke gelegenheid even weinig behoefte aan als ik om u te buigen over ‘De biografie als probleem’ of ‘Het onbehagen van de biograaf’ - om maar twee titels te noemen uit de niet te stuiten biografologie van de voorbije jaren. Mij lijkt het in elk geval passender vandaag even stil te staan bij de bijna tienjarige voorgeschiedenis van het boek over Masereel. Eigenlijk moet ik daarvoor nog veel verder terug in de tijd, naar het voorjaar van 1924. Toen overleed Lenin in Moskou, kwamen in Londen de socialisten voor het eerst in de Britse geschiedenis aan het bewind, stond Hitler in München na zijn mislukte putsch terecht wegens hoogverraad, behaalde Mussolini in Rome de verkiezingsoverwinning die hij nodig had om zijn dictatuur een democratische façade te geven en maakte een linkse verkiezingsoverwinning in Frankrijk een eind aan het nationalistische Poincaré-tijdperk. Een buitenlander die de Franse verkiezingscampagne van dichtbij had kunnen volgen was de Duitse auteur Kurt Tucholsky, die zich kort tevoren, in maart 1924, als krantencorrespondent in Parijs had gevestigd. De verhuizing van

[p. 154]

Berlijn naar Parijs veroorzaakte bij Tucholsky een ware cultuurschok, maar gelukkig trof hij in de Franse hoofdstad zijn Berlijnse vriend George Grosz, die hem de eerste dagen al meenam naar een paar goede vrienden. Een van die vrienden was Frans Masereel. Dat de Parijse Vlaming ook voor Tucholsky een ‘Gesinnungsfreund’ werd, blijkt niet alleen uit de opdrachten in boeken die hij cadeau kreeg, maar in het bijzonder ook uit de recensie van Mein Stundenbuch en Die Sonne, waarin Tucholsky zijn bewondering niet onder stoelen of banken steekt. Ik vertaal het slot van het stuk: ‘Het diep revolutionaire gevoel dat de man voortdurend alert houdt, de absolute vanzelfsprekendheid waarmee hij altijd aan de kant van de onderdrukten staat, zijn hardgesmeed hart en zijn voelend verstand maken van deze kleine boekjes het mooiste wat er op het gebied van beeldverhalen bestaat. Je kunt ze telkens weer doorbladeren en je vindt elke keer iets nieuws. Iemand met talent én met een overtuiging - zo zijn er niet veel.’

De brieven van Tucholsky las ik in 1986, in de periode waarin ik een aantal gedichten van hem aan het vertalen was. Zijn opvallende sympathie voor Masereel begon me te intrigeren, en omdat ik meer over hun contacten te weten wilde komen, ging ik op zoek naar een biografie van Masereel - een boek dat niet bleek te bestaan. Bij die vaststelling was het allicht gebleven, als er in dezelfde maanden, van juni tot september 1986, in het Gentse Museum voor Schone Kunsten niet een grote Masereel-retrospectieve was geweest, die daarvoor ook in Berlijn te zien was. Het bezoek aan die expositie werd voor mij een nadere kennismaking met verstrekkende gevolgen. Het betekende de ontdekking van een veelzijdig oeuvre dat me steeds meer ging boeien naarmate ik er meer van te zien kreeg, en van een levensverhaal dat een eeuw Europese cultuurgeschiedenis weerspiegelt. Zo is 't gekomen. Wat mij aanvankelijk stof leek voor een opstel over een merkwaardig voorjaar 1924, is de historische achtergrond geworden voor een van de hoofdstukken in een biografie van Frans Masereel.

‘Een biografie van wie?’ werd me wel eens gevraagd toen ik nog bezig was met de research. Des te groter is de voldoening over het feit dat Masereel in eigen land nooit zoveel aandacht en waardering heeft gekregen als in de jaren sinds de publicatie van zijn biografie. Twee jaar geleden zag bovendien een Duitse editie het licht, en momenteel wordt de laatste hand gelegd aan de Franse vertaling, die hopelijk volgend jaar zal kunnen verschijnen. Dit alles neemt niet weg dat het woord van de Latijnse auteur ‘Habent sua fata libelli’ - boeken hebben hun eigen lotsbestemming - mij nog altijd in de eerste plaats doet denken aan de avond van de uitreiking

[p. 155]

van de gemeentelijke cultuurprijs van mijn woonplaats, het Oost-Vlaamse Stekene, die werd opgeluisterd door jonge leerlingen van de plaatselijke muziekschool. Na afloop kwam een vrouw me verzekeren dat ze mijn boek zou kopen, en ze zei er ook bij waarom: als aandenken aan het eerste publieke optreden van haar dochtertje.

Ik ben de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde zeer oprecht dankbaar voor de waardering die mij door de toekenning van de Henriëtte de Beaufort-prijs wordt betuigd. Ik dank de Maatschappij ook voor haar gastvrijheid, en wens u allen een prettige voortzetting.