Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2000-2001

[p. 145]

Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 2001
Dankwoord door René Puthaar

Dames en heren,

Een tijdje geleden bereikte mij de mededeling dat mij een literaire aanmoedigingsprijs is toegekend op grond van de dichtbundel Dansmuziek, geschreven door René Puthaar. Dat is de naam van degene die nu tot u spreekt, en voor zijn naasten en de Burgerlijke Stand inderdaad degene die de zeg 9000 woorden schreef waaruit de bundel Dansmuziek bestaat. En toch kan ik vanmiddag alleen namens de dichter een dankwoord voor de prijs uitspreken.

Hoe ontstaat poëzie? Sinds ik Dansmuziek schreef weet ik het minder dan ooit. Zoals een haan een ei legt, kan ik Nijhoff citeren, en het daarbij laten. We zijn dan snel klaar, zodat we straks meer tijd voor de borrel hebben. Maar wat ik wel weet, uit eigen ervaring, is dat de poëzie op grond waarvan ik vandaag word aangemoedigd, is ontstaan nadat ik had besloten om geen gedichten meer te schrijven. Mijn baan had ik opgezegd om aan een roman te kunnen werken. In die eerste roman zou ik mensen scheppen, een tijdsverloop, virtuele ruimten, conversaties; kortom: een nieuwe wereld, een tweede leven. En ik, die hier sta, zou daar de maker van zijn.

Maar ik bleek geen heer en meester in eigen huis; degene namens wie ik vandaag spreek nam in een lange zomernacht het roer over, en bij het ontwaken stonden opeens de eerste honderdzoveel regels van het gedicht ‘De Parade’ op papier.

Hoe daar, bij deze feestelijke gelegenheid, iets inzichtelijks over te zeggen? Ik, of wie dan ook, was die nacht in een onderwereld geweest. Daar zag ik een jongen, die zich geleidelijk als een lang geleden gestorven vriend bekendmaakte. Uit alles werd duidelijk dat hij, en hij alleen, de dichter geroepen had. De jongen wilde blijkbaar iets zeggen, of tonen; deze dode had iets op zijn lever en om die reden eenvoudigweg een stem nodig. Wat het was dat hij te melden had, begreep ik de volgende ochtend nog niet. Het geluid dat hij had voortgebracht herinnerde ik mij als iets onnoembaar ijzingwekkends. Maar algauw riep hij weer, en ik vervolgde spoedig mijn tocht door het curieuze oord waar hij bleek te verblijven. Hij had dat oord, vermoedde ik, speciaal voor de gelegenheid kleurrijk inge-

[p. 146]

richt, opdat ik niet onmiddellijk de benen zou nemen. Afijn, zo ontstond het eerste gedicht van Dansmuziek; nu het sluitstuk van de bundel.

De dichter van Dansmuziek, zo komt het mij nu voor, was niet de schepper van de dode jongen die in ‘De Parade’ een rondleiding door zijn habitat verzorgt, terwijl ik wel de schepper van de personages was geweest in de roman waaraan ik werkte. Nee, het was, ben ik bang, andersom. Ik vermoed, als ik dan toch voor de dichter moet spreken, dat de schrijver van ‘De Parade’ door een dode in het leven is geroepen, dezelfde misschien die ook voor andere gedichten in Dansmuziek een geluid en een bestaanswijze heeft overgedragen. Anderzijds zie ik heel goed, en dat houdt mij uit de klauwen van spiritisten en ander gespuis, dat deze chimerische jongen bij gratie van het gedicht bestaat. Daarbuiten is het, na de laatste punt, doodstil. Of er wordt gebabbeld, zoals ik dat hier en nu sta te doen.

Toen ik als middelbaar scholier naar Simon Carmiggelts radio-interviews met Adriaan Roland Holst luisterde, hoorde ik de dichter halfdronken beweren: ‘Proza is horizontaal; poëzie is verticaal.’ U begrijpt, het beste proza van Gerrit Krol was toen nog niet tot Bergen doorgedrongen. Maar desondanks had de oude Jany gelijk, want behalve het gedicht bestaat ook de dichter zelf in de wereld op een imaginaire verticale lijn; tussen twee denkbeeldige polen, één in de hoogte en één in de diepte. Naïef voorgesteld: de dichter kijkt recht omhoog, in het rond, naar beneden, of hij legt een oor aan de grond. Hijzelf bevindt zich, al dan niet zichtbaar, in de stilstand. Daar zit hij in het oog van een storm en spitst zijn oren, focust zijn blik en trilt met zijn neusvleugels.

Tussen die denkbeeldige, elkaar spiegelende polen raast alles in een wervelstorm heen en weer, omhoog en omlaag. In het luchtruim verschijnen vissen, onderaards zwieren zwaluwen; daar begint het nog maar mee. De dichter doet aanvankelijk niets dan zijn zintuigen gebruiken, bovenal zijn gehoor, en daarom is zijn leven niet te filmen, zoals Szymborska zo terecht heeft opgemerkt. Heel zijn bestaan is een telkens hernomen concentratie op een geluid: een stem die de dichter roept. En, visueel, op de oogopslag waarmee alle dingen, reëel of imaginair, de dichter vragend of gebiedend aankijken.

Zoals ik hier namens de dichter spreek, spreekt ook de dichter zelf weer namens een ander die hem tot het gedicht geroepen heeft.

De misschien beloftevolste dichter aller tijden, de jonge Engelsman John Keats, heeft in zijn brieven herhaaldelijk geprobeerd de wonderlijke aard

[p. 147]

van het dichterschap te verwoorden. De dichter, schrijft hij na ongetwijfeld lang getob, is niets. Hij onderscheidt zich bij voorkeur door zijn ‘negative capability’; door het vermogen om zonder identiteit te volharden in het oog van een storm, waarvan de rondvliegende deeltjes stuk voor stuk zijn vorm en kleur kunnen bepalen. Een dichter is, voor wat zich in de chaos of de leegte ophoudt, een uitnodiging tot een metamorfose, tot een formele wederopstanding, tot een articulatie. Ik zeg het nogmaals: een dichter spreekt namens iets of iemand anders. Graag citeer ik uit één van Keats' prachtige brieven een beroemde passage waarin hij, als drieëntwintigjarige, de dichter portretteert:

‘As to the poetical Character itself (I mean that sort of which, if I am anything, I am a Member, that sort distinguished from the wordsworthian or egotistical sublime; which is a thing per se and stands alone) it is not itself - it has no self - it is every thing and nothing - It has no character - it enjoys light and shade; it lives in gusto, be it foul or fair, high or low, rich or poor, mean or elevated - It has as much delight in conceiving an Iago as an Imogen. What shocks the virtuous philosopher, delights the camelion Poet. It does no harm from its relish of the dark side of things any more than from its taste for the bright one; because they both end in speculation. A Poet is the most unpoetical of any thing in existence; because he has no Identity - he is continually informing and filling some other Body -’

‘Filling some other Body’. Dat lichaam is niet alleen de ander die de dichter roept, het is ook het gedicht dat de ander - door de dichterlijke activiteit - zal worden. Want zonder de vaak furieuze activiteit van het dichten, en zonder haar resultaat: het gedicht, betekent de stilstand, althans voor de buitenwereld, te weinig. Soms voel ik mee met de mij dierbare Paul van Ostaijen, die uiteindelijk beweerde dat niet zozeer de dichter maar het gedicht niets te betekenen heeft; het gedicht was in zijn ogen niet meer dan de inkt van een inktvis: een uiterlijk teken dat van het bestaan van de onzichtbare dichter getuigt.

Dames en heren, voor ik afsluit wil ik een gedempte noodkreet slaken. De poëziebeschouwing in Nederland is, naar mijn indruk, op een beschamend laag niveau beland. De meest onnozele uitspraken over de ‘supreme fiction’ die de poëzie is (denk aan Jan de Roders ‘poëzie neigt naar betekenisloosheid’ of de populistische slogans van Ilja Pfeijffer) houden de literaire gemoederen in ons land maandenlang bezig. Dat getuigt van een grote armoe.

[p. 148]

Het is voor een Republiek der Letteren een verplichting om de kunstvorm poëzie met de grootst mogelijke kennis van zaken te blijven ontvangen. En te bestuderen. Als men op de universiteiten geen Ernst Robert Curtius meer wil lezen, is er altijd nog het verplichte nummer van Huizinga's Homo Ludens, dat stimulerende essay dat ondermeer uitnodigt tot een steeds hernieuwde studie van de aard en regels van het spel dat in de gesloten ruimte van het gedicht vorm en inhoud krijgt. Zo had De Roder bij Huizinga onmiddellijk kunnen vinden waaruit de verwantschap tussen poëzie en ritueel bestaat.

Twee grote Nederlandse dichters, Gerrit Kouwenaar en Gerrit Komrij, heb ik herhaaldelijk horen verzuchten dat zij na tientallen jaren dichterschap nauwelijks één artikel of essay kunnen aanwijzen dat getuigt van inzicht in hun werk. In beider geval lijkt de verzuchting mij gegrond. En dát beschouw ik als het ware schandaal van de poëzie in Nederland. Ik ben hier misschien aan het verkeerde adres, maar toch zou ik de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde willen oproepen tot een initiatief dat de inhoudelijke aandacht voor de levende Nederlandse poëzie bevorderen kan. Er is immers in een goed gedicht heel wat meer aan de hand dan een publiek bij een poëzievoordracht of een criticus bij de routineuze lezing van een bundel kan behapstukken. De dichters doen hun werk; nu de lezers nog.

Dames en heren, ik dank de jury en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heel hartelijk voor de toegekende prijs. En u begrijpt inmiddels dat ik de Van der Hoogt-prijs zal opvatten als een aanmoediging om stil te blijven te zitten temidden van een oorverdovend geraas; om de zin en de concentratie op te blijven brengen om een stem op te vangen die de dichter roept, een ander lichaam dat een gedicht bewonen wil. Ik ben vandaag aangemoedigd, en dat is toch een zeldzaamheid, tot een passief bestaan en een handvol furieuze acties.