Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1997

[p. 153]

Dr. Wijnaendts Francken-prijs 1997
Rapport van de Commissie van voordracht

In weerwil van de veel gehoorde mening dat in onze tijd de normen zijn vervaagd en kritische oordelen nauwelijks meer gerechtvaardigd kunnen worden, zijn de leden van de jury vrij spoedig tot een eindoordeel gekomen. Met de aanvaarding van het verzoek van het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde om een voordracht op te stellen voor de toekenning van de ‘Dr. Wijnaendts Francken-prijs’ hadden wij in feite reeds afstand genomen van postmoderne scepsis.

Dit betekent niet dat de opdracht een eenvoudige was. Enerzijds is er een zeer grote productie van Nederlandstalige essays, zowel in boekvorm als ongebundeld. Anderzijds bestrijkt het genre een breed veld van inhoudelijke en stilistische mogelijkheden. De opdracht aan de commissie was om dit jaar aandacht te besteden aan ‘essays en literaire kritiek’, een categorie die wordt onderscheiden van ‘cultuurgeschiedenis’. Als gevolg hiervan en ook uit innerlijke overtuiging gingen in een vroeg stadium de gedachten uit naar essays waarin tenminste onder meer over literatuur zou worden gesproken.

De keuze is gevallen op de bundel De dichter is een koe van Hugo Brems, gepubliceerd in 1991. In achttien essays tracht Brems uit te leggen wat poëzie is en hij slaagt daar in zoverre in dat de vraag voortdurend anders en steeds scherper wordt geformuleerd. De leden van de jury werden getroffen door de gedurfdheid en het belang van deze ‘Defence of Poetry’ en tevens door de speelsheid in de uitwerking van het betoog. Het zijn weliswaar achttien verschillende essays, maar zij vormen zowel thematisch als stilistisch een duidelijke eenheid, zodat ook van één essay gesproken kan worden - wat wij hierna ook zullen doen. Naar analogie van de métaphore filée, zou men kunnen zeggen dat Brems een essai filé heeft geschreven.

De titel, De dichter is een koe, is identiek aan de titel van een gedicht van Achterberg. Brems gaat uitvoerig in op de gangbare opvatting dat ‘De dichter is een koe’, het gedicht van Achterberg, over het dichterschap gaat: ‘die put uit het onderbewuste en ten slotte zijn gedichten als voedzame melk aan de lezers meedeelt.’ De interpretatie ligt voor de hand maar is - ook dat weet Brems aannemelijk te maken - in haar eenzijdigheid niet helemaal overtuigend. De toon van het gedicht van Achterberg zou ons voor

[p. 154]

een rechtstreeks allegorische interpretatie moeten behoeden. Die toon is duidelijk herkenbaar in de regels:

Voor kikkers en voor kinderen ben ik schuw
en zij voor mij: mijn tong is hen te ruw,
alleen de boer melkt mij zo zalig,
dat ik niet eenmaal denk: wat is hij toch inhalig.

Deze regels hebben terecht grote bekendheid gekregen, maar het conflict tussen de klankovereenkomst en de semantische incongruentie van de rijmwoorden ‘zalig’ en ‘inhalig’ vormt een signaal dat met een allegorische leeswijze niet kan worden volstaan. Naast allegorie is er duidelijk ook ironie in het spel.

In zijn essay komt Brems dicht bij de werkwijze van Achterberg. Wie op zoek is naar een pasklare definitie van poëzie komt bedrogen uit. Als men het betoog van Brems zonder gevoel voor zíjn ironie zou lezen, zou men tot de slotsom moeten komen dat een verrassend groot deel van de Nederlandse poëzie over koeien gaat en dat het beeld van de koe de geheime sleutel is die toegang geeft tot grote poëzie. Als men Brems zó leest, dan heeft men hem misverstaan.

Toch is een dergelijke lezing verleidelijk. Het essay opent met een gedicht van K. Schippers uit de bundel De waarheid als De koe, vervolgt met een analyse van Vromans ‘De kikker en de koe’, om ten slotte bij een haiku van Rien Vroegindeweij te belanden, waarvan de eerste woorden zijn: ‘Hai! Koe.’

De grote aandacht voor ‘koe’-metaforen is misleidend, of misschien juist een signaal - zoals de zojuist geciteerde regels van Achterberg een signaal zijn - dat er meer aan de hand is dan een gelijkstelling van dichter en koe. In de opvatting van Brems gaapt er een diepe kloof tussen het taalgebruik in een gedicht en de woorden waarmee men iets over dat gedicht kan zeggen. Met dit standpunt plaatst Brems zich in een taalfilosofische traditie waarover hij zich slechts terloops uitlaat, maar die zijn betoog in hoge mate bepaalt.

De eruditie waarover Brems beschikt gaat schuil achter zijn taalspel. In dit essay heeft Brems alle overbodige ballast van zich afgeworpen. Sedert zijn proefschrift van meer dan twintig jar geleden, Lichamelijkheid in de experimentele poëzie, heeft Hugo Brems zich een onvermoeibaar en altijd geïnspireerd interpretator van moderne poëzie betoond. Veel publicaties

[p. 155]

staan op zijn naam: bloemlezingen, overzichtsstudies, interpretaties, soms in samenwerking met anderen. Nergens heeft hij zich zo vrij gemaakt van academisme als in De dichter is een koe.

Maar wat Brems over het klankeffect van woorden schrijft is in academische studies vermoedelijk nooit zo doeltreffend geformuleerd. ‘Het woord is herkenbaar aan de opeenvolging van zijn klankmateriaal’, schrijft Brems. ‘Maar tegelijk dragen die klanken in zich de mogelijkheid om het woord te laten uitvloeien naar andere woorden, naar de randen van zijn betekenis.’ In soortgelijke bewoordingen spreekt Brems over intertekstualiteit, over vervreemding, de afwijkende vorm, en de middelen waarover dichters beschikken om hun gedichten moeilijk te maken. Ook vraagt hij zich af waar het gedicht goed voor is. Er komen serieuze en minder serieuze antwoorden. Brems citeert Herman de Coninck en Robert Anker en verschuilt zich achter deze citaten, die hij eerst afkeurt om ze vervolgens ten dele te rehabiliteren, want, zo besluit hij: ‘Als poëzie iets heeft wat je kan aanduiden met termen als nut, zin, betekenis, functie, dan moet die toch wel voor het leven zijn. Er is toch niets anders, tenzij de dood.’

In de laatste onnavolgbare bladzijden van zijn essay wordt de deconstructie gedeconstrueerd. ‘Telkens ben ik weer naar een centrum teruggekeerd, of wilde, of kon ik dat doen’, schrijft Brems, en hij wijst nog eenmaal op de lichamelijkheid van poëzie: ‘In de bloemenwei staat nog altijd de koe en ze spreekt haar laatste woord...’

Het essay De dichter is een koe is niet een geleerde verhandeling ontdaan van voetnoten. Het is een voortreffelijk specimen van het genre essay, vol verrassende wendingen, persoonlijk, kritisch, en van een diepe ernst die de lezer spelenderwijs ontdekt.

De Commissie van voordracht
A.G.H. Anbeek van der Meijden
Arie van den Berg
D.W. Fokkema (voorzitter)
Margaretha H. Schenkeveld
Marijke J. van der Wal

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft in zijn vergadering van 17 maart 1997 besloten de voordracht van de Commissie te volgen en de Wijnaendts Francken-prijs 1997 toe te kennen aan Hugo Brems voor zijn boek De dichter is een koe.