Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1996

[p. 177]

Henriette Roland Holst-prijs 1996
Rapport van de commissie van voordracht

Het zal wel nooit eenvoudig zijn geweest een prijs toe te kennen voor ‘proza, poëzie of toneel dat zowel uitmunt door sociale bewogenheid als door literair niveau’, zoals verwoord in het reglement voor de Henriette Roland Holst-prijs, omdat er niet op één maar op twee gebieden hoge eisen worden gesteld. In onze tijd is het echter nog moeilijker geworden, omdat de hedendaagse cultuur de sociale bewogenheid niet stimuleert. De tijd waarin auteurs in het socialisme een bron van inspiratie en schoonheid vonden, lijkt lang geleden. Voor een enkele spraakmakende auteur is zelfs het einde van de geschiedenis aangebroken. De liberale democratie heeft in die optiek gezegevierd over alle concurrenten.

Gelukkig is sociale bewogenheid niet beperkt tot de grote ideologieën. Er kan immers ook een persoonlijk engagement bestaan met onderdrukten, met verliezers, met vreemdelingen of met het milieu.

Een goed voorbeeld van zo'n vorm van bewogenheid trof de jury aan in de laatste roman van Inez van Dullemen, Het land van rood en zwart. De literaire vormgeving en verzorgde stijl - van begin af aan een kenmerk van Van Dullemens reisboeken, verhalen en romans - zijn in dit boek bovendien van grote allure; redenen waarom de jury zonder aarzelingen het boek heeft willen voordragen voor de Henriette Roland Holst-prijs 1996.

Inez van Dullemen geeft in dit opvallend knap, maar niet té knap geconstrueerde boek een biografische schets van een Zwitserse vrouw, Gertrude Blom, die zij in een reeks herinneringen haar leven laat overzien. Dat leven speelt zich af tegen de achtergrond van de grote rampen van de twintigste eeuw. Via nazi-Duitsland bereikt zij Mexico, waar zij zich na de oorlog ten slotte inzet voor het behoud van het regenwoud, de woonplaats van de Lacandon-indianen.

Van Dullemen laat zien hoe engagement niet alleen een morele keuze voor principes is, maar ook een deel van een persoonlijkheid kan zijn. In de passages over de jeugd van Gertrude Blom schetst zij een opstandig meisje, dat in haar dromen het bekrompen Zwitserse dorpje waar zij opgroeit probeert te ontvluchten. Ironisch genoeg is de liefde voor de natuur, die haar latere leven zal bepalen, haar ingegoten op diezelfde plek die zij zo verafschuwt.

[p. 178]

De tegenstellingen en onoverbrugbare cultuurverschillen, waardoor Gertrude Blom heel wat teleurstellingen en frustraties in haar leven moet verwerken, komen fraai en onnadrukkelijk naar voren, en zijn door Van Dullemen knap aangewend om het verhaal structuur en kracht te geven. Zo vormen bijvoorbeeld hoofdstuk I (Gertrude Blom in Mexico) en hoofdstuk II (Gertrude Blom in Zwitserland) een mooi contrast met talrijke geïnspireerde passages als: ‘[...] alles in Mexico is hevig. De zon brandt op de aarde, de regen komt met loodgrijze luchten en stort naar beneden als water uit een open sluis. Hier tref je geen zachtheid aan, geen lieflijke samensmelting van elementen, geen subtiele geuren, de geur van Mexico suggereert botsingen van krachten...’ (p. 28) uit dat eerste hoofdstuk, terwijl verderop de niet-hevigheid van het lieflijke Zwitserland wordt getekend met kernachtige opmerkingen als ‘de dagen werden er ingedeeld door de stem van de klok...’

Hoofdstuk iii, waarin Gertrude Blom samen met de indianenvader Chan K'in het tropisch regenwoud intrekt en een oude Mayastad bezoekt, heeft de sfeer van een hallucinerende katharsis: de Europese vrouw komt als herschapen uit de ruïnewereld van de Maya's terug, zoals in klassieke epen de helden door de dodenwereld zijn gegaan; maar de symboliek van die ervaring ligt er gelukkig niet te dik op, integendeel, Van Dullemen heeft er een indrukwekkende en tegelijk zeer informatieve belevenis van gemaakt.

Wat de vele tegenstellingen in dit boek betreft, vooral de cultuurtegenstellingen: de beschrijving ervan wordt door Van Dullemen vaak met een fijnzinnig, charmant gevoel voor humor uitgewerkt, waardoor het onoverbrugbare pas schrijnend wordt, als je er dieper over na gaat denken; bijvoorbeeld in een gesprek dat Gertrude Blom in hoofdstuk iv (p. 137) als oude vrouw voert met Kayum, een van haar indiaanse pleegkinderen: ‘ ‘We moeten slapen, Kayum.’ ‘Ja.’ ‘Wat heb je daar?’ ‘De bijbel.’ ‘Wat moet je daarmee?’ Kayum ging overeind zitten, sloeg het boek open en tikte met zijn wijsvinger op een opengeslagen pagina: ‘Ik ken nu de waarheid. Die lees ik in dit boek...’ ‘En wat mag die waarheid dan wel zijn?’ vroeg ze. ‘Als mijn vader ziek is en copal brandt voor K'ák, de god van vuur en koorts, dan wordt hij niet beter, maar als ik bid tot Jesucristo dan word ik beter. Jesucristo houdt van mij.’ In de plechtstatige klank van zijn stem herkende zij die van de protestantse missionaris die de Lacandones van Lacanjá gekerstend had zodat deze nu om strijd een transistorradiootje aan hun oor klemden om toch maar het toverwoord

[p. 179]

Jesucristo op te kunnen vangen te midden van die brij van vreemde woorden uit onbekende plaatsen buiten hun oerwoud. Jesucristo, Jesucristo, hij komt, komt... alsof zij een kosmonaut van een verre planeet verwachtten die hun maïs, bonen, eeuwigdurende gezondheid, munitie en lekkernijen zou brengen, en ja, bij voorkeur ook nog een truck... Maar wat voor zin zou het hebben met Kayum in discussie te gaan? ‘Kom, wij moeten slapen.’ ’

Aan het eind van haar leven, in het laatste hoofdstuk, schrijft Gertrude Blom een gedroomde brief aan haar overleden echtgenoot Frans. Die brief ontroert door het sterke engagement dat de schrijfster haar hele leven met zwakkere groepen heeft getoond; en de andere schrijfster, Inez van Dullemen, verleent de briefschrijfster grote geloofwaardigheid. Het conflict dat zich aan het einde van Gertrudes leven voordoet - tussen haar strijd voor het behoud van het regenwoud en haar indirecte bijdrage aan de teloorgang ervan door haar loutere aanwezigheid als representant van de westelijke wereld - verleent het verhaal een extra dimensie. En bovendien krijgen wij, West-Europese lezers, een interessante blik van verre op onze eigen twintigste-eeuwse wereld voorgetoverd.

De Commissie zag niet in de eerste plaats in het beschreven engagement van Gertrude Blom, maar vooral in de betrokkenheid van Van Dullemen bij haar hoofdpersoon het argument om dit goed geschreven, goed gecomponeerde boek opnieuw onder de aandacht te brengen en te bekronen. Met deze keus is de Commissie overtuigd van de mogelijkheid om ook in de toekomst, waarin politieke en sociale tegenstellingen minder het debat van de dag bepalen, een prijs te kunnen uitreiken aan literair werk dat op twee terreinen uitmunt: sociale bewogenheid en literair niveau.

De Commissie van voordracht
H.M. Beliën
Dr. H. van den Bergh
M. d'Hane-Scheltema